کەمینە دینیەکانی ڕۆژهەلاتی کوردستان لەبەردەم پرۆسەی ئەتنۆساید دا

بەپێی هەواڵێکی ماڵپەڕی “کوردپا”*، رۆژانی ١٤ و ١٥ی جۆزەردان، دوو هاوڵاتی کوردی یارسانی بەناوی حەسەن رەزەوی خەڵکی شاری هەمەدان و نیك مەرد تاهیری خەڵکی شاری سەحنەی کەرماشان، لە ئەمبەر سوکایەتی کردن بە ئاینەکەیان لەلایەن ئیتتیلاعاتەوە جەستەی خۆیان لەبەرچاوی خەڵك ئاگرداوە. لە دوتوێی ئەم کارەشدا، نیك مەرد تاهیری جەستەکەی هاوپێچ بە هەڕەشەنامەیەکەوە بۆ بێدەنگبوون، ڕادەستی ماڵباتەکەی کراوەتەوە. لەو ماوانەدا ئەم هەڕەشە و گورەشانە لەدژی ئاینی یارسانی و سوکایەتی پێکردن و فشار دروستکردن واپیدەچێت بووە بە دیاردەیەك و ئارامگرتن لەئاستی ئەو فشارانە مەحاڵ بووە. دیارە کە سوکایەتی کردن زۆر جۆری هەن، هەروەها سوکایەتیەکان هاوکاتن لەگەڵ فشاری دەروونی و هەڵپێچانی پێڕەوەکانی بۆ گۆڕینی ئاینەکەیان و ناڕەحەتکردنیان. هەربەگوێرەی ماڵپەڕی کوردپا، دیارە ئەم سوکایەتی کردنە پەڕیوەتەوە ناو دام و دەزگا پەروەردەییەکان و مامۆستایەکی قوتابخانەی سەرەتایی گەڕەکی زیبا شەهری لە شاری کەرماشان لە ڕۆژی ١٣ی ئەو مانگەدا سوکایەتی بە یارسانیەکان کردووە و بە گڵاو وەسفی کردوون.

ئەم بە گڵاو وەسف کردنە، سێیەم قۆناغی پرۆسەی جینۆسایدە، کە بەشێکە لە داماڵینی ئەو خەڵكە لە بەها مرۆییەکانیان و پێی دەگوترێت (dehumanisation)، بەوەی کە گڵاون، گڵاوبوونیش دەبێت بەشێوازی جیاواز لەناو ببرێت، وادیارە دامودەزگاکانی حکومەتی کۆماری ئیسلامی ئێران، سەرقاڵی ئەو هەڵمەتەن و لەژێر بڕوبیانۆی جیاوازەوە دەیانەوێت پرۆسەی ئیتنۆساید یا “لەناوبردنی کولتوری” بڕەو پێ بدەن. لەبەرامبەر ئەو فشار و هەڕەشانەشدا، ئەو هۆکارانە چین کە لاوانی کوردی یارسانی پەنا بۆ خۆسووداندن ببەن وەکو جۆرێك لە ناڕەزایەتی؟ ئایا ئەم ڕەفتارە بەشێکە لە قوربانی دان لەپێناو بیروباوەڕ و کەڕامەتی کەسایەتی خۆیان، یا هۆکاری دیکەی لەپشتن؟ ئایا ئەم هەڕەشە و سوکایەتیانە کرداری جیددین و جێگای ئەوەیە نیگەرانی لێ بکەوێتەوە؟ 

سەرەتا دەمەوێت بەکورتی ئاماژە بە هۆکارەکانی دیاردەی خۆسوتاندن بکەم. ئایا خۆسوتاندن یەکێکە لە فۆرمەکانی خۆکوشتن؟ یا بەپێی هەڵ و مەرجەکان، فۆرمەکانیش مۆتیڤ و ئاکامی دیکە بەخۆوە دەبینن؟ دیارە کە گەورە سۆسیۆلۆگی فەرەنساوی دورکهایم توێژینەوەیەکی پوختەی لەسەر دیاردەی خۆکوشتن نوسیوە و خۆکوشتن بە ئەنجامی یەکێك لە هەرە هۆکارە مەترسیدارەکان دەژمێرێت، کە ئەویش “ئانۆمی” یە. یا بە مانایەکی دی “ئانۆمی” بە ناوەندی کێشەی خۆکوشتن دادەنێت. ئانۆمی لای دوورکهایم واتە دۆخێكی وا کە بەها و نۆرمەکان دیار نامێنن. هەرچەندە لێرەدا هیچ داتایەك و توێژینەوەیەكی وردمان لەبەردەست دا نین، وێڕای ئەوەش قەبارەی ئەو فشار و هەڕەشانەی کۆماری ئیسلامی ئێراانیش بەوردی نازانین چەندە و چۆنە، چونکە لە وڵاتێك کە خودی ئازادی ڕۆژنامەگەری لەژێر هەڕەشە و پالەپەستۆ دایە. لە ولاتێك، کاردانەوەی دژ بە کردەی نامرۆڤانە، تەنها بەبێدەنگبوون و خۆدزینەوە دەگوزەرێت لەترسی ژیان و زیندان و کوژران، لەگەڵ هەموو ئەو لایەنانەش دەکرێت بەراوردێكی ئاسۆییانە و شاقوڵیانەی جیاوازی نێوان خۆسووتاندن (دۆخی ئەو دوو گەنجە کوردە یارسانیە) و خۆکوشتن (بەگشتی) تێبینی بکەین، وێڕای هەندێك لەیەك چونی ورد. 

ئەگەر ئانۆمی، ئەو هەستە سایکۆلۆژیە بریندارە بێت کە مرۆڤ لە دۆخی ژیان و گوزەرانی خۆیدا هەستی پێ دەکات، ژیانێك کە لەدیدی ئەو گەنجە یارسانیانەدا بە بەها و نۆرمەکانیانەوە جوانە، ژیانێك کە ‘بەهۆی جیاوازیانەوە’ ڕۆژانە لەژێر هەڕەشەی دەمکوتکران، خۆدەرنەخستن، کەمبوونەوە لەڕووی ژمارە و جۆر و دابڕان و هەڵگەڕاندنەوە، لەبیرچوونەوەی بەهاکان و پێوەرە دینی و کۆمەڵایەتیە تایبەتەکانیان، ڕێك ئەو دۆخەی کە نۆربێرت ئەلیاس ناوی دەنێت “خۆکۆنترۆڵ کردن”، بەلام بە مۆتیڤێك، جیا لەو مۆتیڤانەی کە ئەلیاس دەسنیشانیان دەکات، چونکە خۆکۆنترۆڵ کردنی گەنجێك کە بەشێکە لەو زۆرینەیەی کە هەیمەنەی بەسەر هەموو پێگە و جێگە کۆمەڵایەتیەکانەوە هەیە، جیاوازە لەگەڵ ئەو گەنجەی کە بەشێکە لە کەمینەیەك کە پێگە و جێگەی لەهەموو سات و کاتێکدا هەیمەنە لەسەر کراوە و لەژێر هەڕەشە و گوشار دایە. بۆیە خۆکۆنترۆڵ کردنی ئەو گەنجە یارسانیانە بێگومان بەچەندین دۆخ و هەوراز و نشێودا تێپەڕیون. فشارەکان بەشێوەیەکی ئاسۆیی خۆیان لەوەدا دەبیننەوە کە رژێم لەهەموو پانتاییە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و پەروەردەییەکاندا هەراسانیان دەکات و سنوور بۆ قسە و ڕەفتار و جموجۆڵەکانیان دادەنێت، هەروەها بەجۆرێکی شاقوڵیانە خۆی لەو فشار و هەڕەشانەدا دەبینێتەوە کە ڕژێم پارە و پولێکی زۆر بۆ ئەو کەسانە هەڵدەڕێژێت کە واز لە دین و بیروباوەڕیان دەهێنن، یارسانیەکان لەسەر ئاستی تاكەوە بەجۆرێکی قوڵ و ورد دەخرێنە ژێر چاودێری سیاسی، ئاسایش، کۆمەڵایەتی و بەگڵاوزانین، ئەم دوو جۆرە فشارانە بەیەکەوە ئازارێکی سایکۆلۆژی رەها دروست دەکەن، بەچەندین قۆناغی جیا و زەمەنی دوور و درێژدا تێپەڕ دەبن و رەگوڕیشە دروست دەکەن، بۆ ئەوەی لە ئاکامدا چیدی بەرگەی خۆکۆنترۆڵ کردن نەگرن، لەئاکامدا ناتوانن کارێك بکەن زیان بە لایەنی هەیمەنەدار بگەیەنن، بۆیە دەگەنە ئەو قەناعەتەی کە خۆیان بسوتێنن باشترە لەوەی ئاوا بە ئێش و ئازار ژیان بەسەر ببەن. لێرەشدا دەتوانین ئەو جۆرە خۆسوتاندنە بخەینە چاورچێوەی فۆرمی خۆکوشتن وەکو دەرهاوێشتەیەك بۆ ئەو ئانۆمیەی کە تاکەکانی کۆمیونیتێی یارسانی ڕووبەڕووی دەبنەوە. 

لەلایەکی دی، ئەگەر لایەنی هەیمەنەدار هەر دەستەلات بێت، ئەرکی کەمینەکان ئاسان تر دەبێت لەوەی کە شەپۆڵێكی میللی ناهاوسەنگ هەیە و کەمینە دینیەکان هەراسان دەکات. لەکۆمەڵگای ئێرانی دا، بەتایبەتیش لە کرماشان و هەمەدان دا، کە زۆرینە، ‘بەکورد و پێکهاتەکانی دیکەوە’ شیعە مەزهەبن و هاوئاهەنگن لەگەڵ ئەو مەزهەبەی کە دەستەلات شەرعیەتی پێداوە و بە خۆبەستنەوە بەهەمان ئەو پێوەرانەی ئەو کۆمەڵگایە رەفتار و گوفتارەکان پێڕەویان لێ دەکرێت. ئەو زۆرینەیەی کە بێگومان دەبێت لەژێر کاریگەری میدیای هەیمەنەدار، ڕێکخراوە هەیمەنەدارەکان، مزگەوت و حوسەینیەکان، قوتابخانە و ناوەندە پەروەردەییەکان، کۆلان و گازینۆ و ناوەندە وەرزشیەکان، هەموویان رەنگکراون بە ڕەنگی دەستەڵات، لەژێر هەیمەنەی ڕاستەوخۆی سیخوڕەکانی دەستەڵاتدا بەڕێوە دەبرێن، هەموو کۆمەڵگا بە یەك ڕەنگ و بە یەك دەنگ بەڕێوە دەبرێت، بۆیە ناڕازیەکانی ناو خودی زۆرینەش هەندێك جار و لەهەندێك بواردا لەخشتە دەچن و وەکو زۆرینە ڕەفتار دەکەن، بەو قەلەباڵغی و جەنجالیەی شەقام و مزگەوتەکان فریو دەخۆن یا فریو دەدرێن، یابەنج دەبن و توانای زیاتری بڕکردنی بیر و هۆش بەتەواوەتی پەکی دەخرێت و سەقەت و لینگاوقوچ دەبێت، بۆیە دەکەونە هەمان ئەو بەرەیەی کە خاوەنی هەیمەنەیە. تەنانەت لەناو خودی کەمینەکاندا و لەژێر هەموو ئەو فشارانەدا کە لەپێشەوە باسم لێوە کرد، لەوانەیە خەڵکانێك هەبن چ سیخوڕ یا ‘لەگەڵ زۆرینەدا بوو’، بەهەمان شێوە دەبنەوە فشار لەسەر زۆرینەی ناو کەمینەکان.

کەواتە لە ئەنجامی ئەو فشارە هەمەرەنگ و هەمە جۆرانەدا، کە کەمینە دینیەکان لەسەر هەردوو ئاستی میللی و حکومیدا ڕووبەڕووی دەبنەوە، بەهاکانیان، نۆرم و پیوەرە دینی و کۆمەلایەتیەکانیان ڕوبەڕوی هەژان و لەناوچون دەبنەوە، هەست و نەستەکانیان لەسەر ئاستی ڕۆژانە بریندار دەکرێن و ئەوانیش بەناچاری دەبێت سەریان نزم بکەن و بەڕێدا بڕۆن، ئەگینا ژیانیان دەکەوێتە بەر هەڕەشەی مەترسیە هەمەجۆرەکان چ لەسەر ئاستی کۆمەلایەتی و چ لەسەر ئاستی سیاسی، سایکۆلۆژیای ئەو گەنجانە هێندە بریندار دەبێت کە ڕێگایەك نامێنێت تاقی بکەنەوە، دەروازەیەك نامێنیت خۆی لەپەنادا حەشار بدەن و بیشارنەوە، پانتاییەك نامێنیت ببێت بە ئەلتەرناتیف و تیایدا درێژە بە ژیان و گوزەران بدەن. پانتاییەکانی هەست و نەستی زۆرینەی هەیمەنەدار یەك بازنەی بچووکی تێدا نامێنیت کە پێی بڵێن ڕێز و بەهادانان بۆ ئەو مرۆڤانەی کە لەوانەوە جیاوازن، بۆیە ئەوانیش نابنە باوەشێك بۆ ئەوەی هەندێك لە فشارەکانی ڕژێمە زاڵمەکانیان لەسەر کەم بکەنەوە. ئەم نموونەیە جاران و لەسەردەمی فاشیزمی بەعسدا ئێزیدیەکان بەهەمان جۆر ڕووبەڕووی دەبوونەوە. هەڕەشەی کوردبوون و ئێــزیدی بوون. ئێستاش لە ئێران هەڕەشەی کوردبوون و یارسانی بوون. هەردوو لایەنیش هەم لەدەست زوڵمی دەستەلاتی بێگانە و هەیمەنەدار، هەمیش لەدەست زوڵمی گەلی هەیمەنەدار، سەرەڕای ئەوەش فشاری هاونەتەوە و هاوزمانەکانیان بەهۆی جیاوازی دینەوە، کە ئەمەش مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە و لێرەدا جێگای باسکردنی نیە. بەڵام هەر بۆ نزیککردنەوەی ئەم فشارە خۆماڵیە بۆ خوێنەر، ئەو بەرهەڵستیەی کە لە ئەنجامی دەسنیشانکردنی قائیمقامی هەلەبجە، سەری هەڵدا، خەڵكیكی زۆر ناڕەزاییان لەسەر کاندیدکردنی قائیمقام دەربڕی بەهۆی جیاوازی دینیەوە، ئەمەش جۆرێکە لە فشاری دەروونی کە هەندێك ناوەندی دینی بەهۆی لێکدانەوەی تایبەتیان بۆ هەندێك لە دەقە دینیەکان، پێڕەوی لێ دەکەن.

ئەوەی کە ئێستا کوردە یارسانیەکان ڕووبەڕوی دەبنەوە، هەر لەسەر ئاستی میللیـــدا نیە، بەلکو دەستەڵات بەهەموو تواناکانی سەربازی، ئەمنی و سیخوڕی، دینی، کۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابووری، ڕوبەڕویان دەبێتەوە، ئەم ڕوبەڕوو بوونەوەیە بە تەنها یەك لایەنەیە، واتە بێ ئەوەی کوردە یارسانیەکان هیچ هەڕەشە و فشارێك نە بۆ سەر دەستەڵات و نە بۆسەر زۆرینەی کۆمەڵگا پەیدا بکەن. لەهەمان کاتیشدا واپیدەچێت کە هەڕەشەیەکی جیددی لەسەر کولتور و پراکتیکە دینیەکان و ژیان و گوزەرانی یارسانیەکان هەبێت، هەروەها لایەنی سایکۆلۆژیان ڕۆژانە بریندار بکرێت، بۆیە ئەمە جۆرێکە لە هەڵمەتی لەناوبردنی کولتوری و تەنانەت جەستەییش. 

لێرەدا بەرپرسیارێتی دەستەلاتی هەرێمی کوردستان بەرپرسیاریەتێکی ئەخلاقی و نەتەوایەتی و مرۆڤانەیە کە لەو جۆرە دۆخانەدا ئەگەر بەتەواوەتیش نەبێت هەندێك لەو ئێش و ئازارانە لەسەر ئەو هاوڵاتی و هاوزمانە کوردانەیان کەمبکەنەوە لەڕێی گفتوگۆ و کەنالە گونجاوەکانەوە. هەروەها ئەرکێکی ئەخلاقی لەسەر شانی کۆمەڵگای کوردی هەموو پارچەکانی کوردستان و هەموو ئەو ناوەندە کۆمەڵایەتی و کولتوری و دینیە ئیسلامیانەی کە هەڵگری بیری تۆلێرانس و هاوسۆزیەن لەگەڵ ئەو کەمینانەی کە ساڵەهایە بەئاشتی و ئارامی لەناو کۆمەڵگای کوردی زۆرینە موسوڵمان دا دەژین، بەجۆریك کە نەك هەر کێشەیان نەبووە بۆ زۆرینەی کوردی موسوڵمان، بەڵکو هەمیشە لەگەڵ هاوزمان و هاوکولتورە موسوڵمانەکانیان لەسەنگەری پێشەوەدا بوون لەدژی داگیرکەر و گەلانی سەردەستەی ناوچەکەدا. بۆیە ئەوان بەشێك لەو باجەی کە ڕۆژانە دەیدەن هی ئەو دڵسۆزیەیانە بۆ کوردبوون و نیشتمانی بوونیان، وێرای جیاوازی دینی و بیروباوەڕیان. شتێکیش کە کوردەکان ڕۆژانە خۆیانی پێ هەڵدەدەنەوە ئەو پێکهاتە مۆزایکەی کوردستانە کە وای کردووە هەموویان بەهەموو جیاوازیە جوانەکانیانەوە بتوانن بەیەکەوە بژین. تەنانەت ئەو کەمینە دینیانەی کە لە ناوچەکانی زۆرینە موسوڵمان ڕوبەڕووی هەڕەشە و لەناوچوون دەبنەوە، پەنا بۆ ناوچە کوردیەکان دەبەن و لەوێدا دالدە دراون. لێرەشدا دەمەوێت ئاماژە بەوە بکەم کە لەناو کۆمەڵگای کوردیش خەلكێك هەن کە جاروبار دەیانەوێت ئەو ئاشتیە کۆمەڵایەتیە بشێوێنن، بەڵام زۆرینەی خەڵکی کوردستان بەهەموو جیاوازیەکانیانەوە بەرچاو فرەوان و دڵ فرەوانن لەئاست یەکدیدا و دەتوانن نموونەیەکی جوانتر لە ڕابردوو دروست بکەن و هەمووان بە بەختەوەری و سەرفرازی بتوانن بژین. بۆیە بەرگری کردن لەو یارسانیانەی کە لەلایەن ڕژێی ئیسلامی ئێرانەوە ڕوبەڕوی هەڕەشە دەبنەوە ئەرکێکی قورس لەسەر شانی هەموو گەلی کورد دروست دەکات بەتایبەتیش لە خۆرهەلاتی کوردستان و بزووتنەوەی سیاسی ئەو بەشە.

ئیبراهیم مەلازادە

• http://www.kurdpa.net/index.php?besh=dreje&id=10405

• لە ژمارە ١٥٦ی ڕۆژنامەی چاودێری ئەو حەفتەی ١٠/٦/٢٠١٣ دا  بلاو بۆتەوە