Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
گەشتێك بە جیهانی پەرتووكێكی بە ناوباتگدا … بەشی شەشەم… بژار

گەشتێك بە جیهانی پەرتووكێكی بە ناوباتگدا … بەشی شەشەم… بژار

Closed
by February 20, 2008 گشتی

 سەبارەت بە دەوڵەت , دەمەوێت درێژە بەو ئاماژە و ووردە باسانە بدەم كە لە بەشەكانی دیكەی ئەم نوسینەدا و بە تایبەتی لە بەشەكانی دووەم و سێیەمدا خستوومنەتە ڕوو . دەوڵەت وەكو دامەزراوەیەكی كۆمەڵایەتی و دواییش سیاسی , مێژووی دروست بوونەكەی ناگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی دروست بوونی چینەكان لە كۆمەڵگادا , چونكە هاتنی چینەكان لە مێژووی پەرەسەندنی مرۆڤدا , تازەن . ئەمە جگە لەوەی كە خودی چینەكان , دەرهاویشتەی هاتنە پێشەوە و مشتوماڵ بوونی دوو بەرەی گەورەن كە ئەوانەش بۆ خۆیان بەرەكانی تاكی تایبەت و تاكی هەموانیین . مێژووی دروست بوونی دەوڵەت ڕەگێكی زۆر قووڵی هەیە . قووڵترە لەوەی كە ماركس و ئەنگڵس وێنا " تەسەور " ی دەكەن . سەرەتای دروست بوونی دەوڵەت دەگەڕێتەوە بۆ دروست بوون و خۆگرتنی دەسەڵاتە كۆمەڵایەتییەكان . خۆگرتنی دەسەڵاتی كۆمەڵایەتی لە بیچمی خێڵدا , ئاوەلەمە " جونەین " ی دروست بوونی دەوڵەتە . دەوڵەت ئامڕازی دەستی چینەكان نەبووە و نییە , بەڵكو ئامڕازی دەستی بەرەی تاكی تایبەتە . دروست بوونی بەرەی تاكی تایبەت بە شێوە پەراكەندەییەكەی , دەكەوێتە پێش دروست بوونی خێڵەوە . خێڵ بەرئەنجامی كۆبوونەوە و قاڵب گرتنی بەرەی تاكی تایبەتە . بەرئەنجامی تاڵانكردنی بەرەی تاكی هەموانییە . بەرئەنجامی كۆمەڵایەتی بوونەوەی نوێنەرایەتییە . بەرئەنجامی تاڵان كردنی ئازادییە تاكایەتییەكانە . بەرئەنجامی بەرتەسك كردنەوەی ووردە ووردەی یەكسانییەكانە . خێڵ , بەخشینی سیمای یەكگرتووانەیە بە پەراگەندەیی بەرەی تاكی تایبەت . خێڵ , سەرەتای دروست بوونی كۆمەڵگایە لەسەر بناغەی تاڵان كردنی دەسەڵات و نوێنەرایەتی و ئازادی و یەكسانی . كۆمەڵگای مۆدێرنەی ئەمڕۆ , درێژ بووەوەی كۆمەڵگای خێڵایەتییە . هیچ كۆمەڵگایەكی مۆدێڕنەی ئەمڕۆ " بە ئەوروپا و ئەمەریكاشەوە " نەیتوانیوە ئەو پەیوەندییە لە نێوان خۆی و كۆمەڵگای خێڵایەتیدا ببڕێت . هەتا ئێستاش كۆمەڵگاكانی ئەمڕۆ لەسەر ئەو بناغانەوە دامەزراوون كە كۆمەڵگا خێڵایەتییەكانی لەسەر دامەزرابوون . لە هەردوو لایاندا " واتە كۆمەڵگای خێڵایەتی و كۆمەڵگای مۆدێرنەی ئەمڕۆ "  تاكی تایبەت و بەرژەوەندییەكانی , ناوەندی دامەزراندنی كۆمەڵگاكانن . لە هەردوو لایاندا تاكی تایبەت نوێنەری بەرژەوەندی گشتە . لە هەردوو لایاندا دەسەڵاتدارێتی و نوێنەرایەتی و عەقڵسالاری , ئەو سێ سیستمە داسەپاوەن كە’ سنووری هەڵسووڕانی مرۆڤەكان لە كۆمەڵگاكاندا دیاری دەكەن . لە هەردوو لایاندا ئازادییەكان بە پێی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی بەرەی تاكی تایبەت , مەرەخەس دەبن . ئەو كۆمەڵگایانەی كە ماركس باسیان دەكات " كۆمەڵگاكانی كۆیلایەتی و دەرەبەگایەتی و سەرمایەداری " بیچمە یەك لە دوای یەكەكانی پەرەسەندنی كۆمەڵگای خێڵایەتین . نەك هەر ئەوانە , بەڵكو كۆمەڵگای سۆشیالیستیش  , بیچمێكی " شكڵێكی " تری پەرەسەندووی كۆمەڵگای خێڵایەتییە . دەوڵەت لە هەموویاندا درێژ بووەوە و تۆكمە بووەوەی ڕژێمی خێڵایەتییە . رَژێمی خێڵایەتی وەكو دەسەڵاتدارێتی كۆمەڵایەتی , بریتی بووە لە بەرز بوونەوەی كۆمەڵێك تاكی تایبەت لەسەر نزم بوونەوەی تاكە هەموانییەكان . واتە بە ڕێژەی بەرز بوونەوەی تاكە تایبەتەكان , نزم بوونەوە لە ناو تاكە هەموانییەكاندا ڕوویداوە . ئەم دەسەڵاتدارێتییە لە فۆرمی نوێنەرایەتیدا داڕێژراوە . ئەم دەسەڵاتدارێتییە كە لە فۆرمی نوێنەرایەتیدا دادەڕێژرێت , لەگەڵیدا عەقڵسالاری لە دووتوێی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكاندا پیادە دەبێت . پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بۆ خۆیان بنەمای كۆمەڵایەتی كردنەوەی دەسەڵاتدارێتی و نوێنەرایەتی و عەقڵسالاریین . لە بنەڕەتدا ڕگی قووڵی دروست بوونی دەوڵەت لە پرۆسە مێژووییەكەیدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پەیوەندییە كۆمەڵایەتییانە . واتە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان كە هۆكار " فاكتەر " ی بنەڕەتی دروست بوونی دەسەڵاتە كۆمەڵایەتییەكانن , دەسەڵاتە كۆمەڵایەتییەكانیش بۆ خۆیان هۆكاری دروست بوونی دەوڵەتەكانن . دەوڵەتەكان بۆ خۆیان شتێك نین , لە گردبوونەوە و بەرجەستە بوونەوەی دەسەڵاتە كۆمەڵایەتییەكان زیاتر . ئەم دەسەڵاتە كۆمەڵایەتییانە دروست بووی ڕژێمی خێڵایەتی نین  ,  بەڵكو دروستكەری ڕژێمی خێڵایەتین . واتە دەسەڵاتە كۆمەڵایەتییەكان پێش دروست بوونی خێڵ بە پەرشوبڵاوی هەبوون . خێڵ , حاڵەتی بەرجەستە بوونەوەی ئەو پەرشوبڵاوییەی دەسەڵاتە كۆمەڵایەتییەكانە . دەسەڵاتە كۆمەڵایەتییەكانیش , وەك خستنە سەریەكی دەسەڵاتە تاكایەتییەكان , بەرهەمی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانن . پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لە بەرەبەیانی  مێژووی دروست بوونی مرۆڤدا , لە پێداویستی پاراستنیانەوە بووە لەو مەترسییانەی كە هەڕەشەی لە بوونیان دەكرد . واتە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لە پێناوی پاراستنی تاكایەتییاندا هاتوونەتە بوون . ئەم پاراستنی تاكایەتییە كە خاڵی لێوەدەرچوونی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانە , خاڵی لێوەهەڵسانی تاڵان كردنی دەسەڵاتیشە . ئەم تاڵان كردنەی دەسەڵاتە , كە لە پرۆسەی مێژوویی خۆیدا , دەوڵەتی هێناوەتە بوون . كەواتە دەوڵەت ئامڕازی ئۆرگەنایز كردنی تاڵان كردنی دەسەڵاتەكانە لەسەر ئاستی كۆمەڵگا . بەڵام ئۆرگەنایز كردنی ئەم تاڵان كردنە , پێویستی بە ئۆرگەنایز كردنی كۆمەڵگا خۆی هەیە . واتە لە پێناوی تاڵان كردنی دەسەڵاتدا , كۆمەڵگا ئۆرگەنایز دەكرێت . ئەوانەی كە هەڵدەستن بەم تاڵان كردنەی دەسەڵات و , دەوڵەت ئامڕازی بەدیهێنانیەتی بۆیان , بەرەیەكن كە لە ژمارەیەكی ئێجگار زۆر لە تاكی تایبەت پێكهاتوون . ڕوخساری دەوڵەت , پێش دروست بوونی دەوڵەت لە مێژوودا , لە پێكهاتەی خێڵەكاندا بوونی هەبووە . ڕوخساری خێڵەكان , پێش دروست بوونی خێڵ لە مێژوودا , لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییە پەراگەندەكاندا بوونی هەبووە   . كەواتە سەرەتای دروست بوونی دەوڵەت بە شێوە ئاوەلەمە " جونەین " ییەكەی كە دەگەڕێتەوە بۆ خۆگرتنی دەسەڵاتی كۆمەڵایەتی لە بیچمی خێڵدا , لەوێشەوە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پەیوەندییە كۆمەڵایەتییە پەراگەندانە , نەك بۆ سەرەتای دروست بوونی چینەكان . ئەم پرۆسەی دروست بوونی دەوڵەتە  كە لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییە پەرشوبڵاوەكانەوە " پەراگەندەكانەوە " دەست پێدەكات , لەسەر بنەمای دەرهاتنی تاكی تایبەت و پەرەگرتنی كۆمەڵایەتییانەیەوە , وەكو بەرەیەكی سەرانسەری , دادەمەزرێت . لە دووتوێی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكاندا , ئەوە زەمینە تاكایەتییەكانن كە دەبنە مەیدانی دروست بوونی دەوڵەت , نەك خودی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان . پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان تەنها سیمایەكن بۆ بوونە تاكایەتییەكان . پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان , چەند ئاڵۆز و ئاڵۆزتر ببنەوە , لە دوایین لێكدانەوەدا , زەمینەی لێوەهەڵسانیان , پێداویستییە تاكایەتییەكانن . ئەوە تاكەكانن لە پرۆسەی بەرەنگار بوونەوەی سروشت و دیاردەكانیدا , پەیوەندییەكان لەگەڵ یەكتریدا دەگرن . واتە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بەرهەمی هەڵسووڕانە تاكایەتییەكانن , نەك خودی تاكەكان بەرهەمی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بن . داسەپاندنی دەسەڵاتە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان بەسەر ئەندامانی كۆمەڵگادا , لە ڕاستیدا كۆی دەسەڵاتە تاڵانكراوەكانی تاكە هەموانییەكان و كۆی دەسەڵاتە تاكایەتییەكانی بەرەی تاكی تایبەتە . پێكهاتە بنەڕەتییەكانی هەموو دەسەڵاتێك , تاكایەتیین . چارەسەر كردنی دەسەڵات لە كایە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكاندا ناكرێت , بەڵكو لەسەر بنەما تاكایەتییەكانیەوە دەكرێت . تاكە هەموانییەكان تاڵان كراون , بۆیە دەسەڵاتە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان هەن , بە ڕێگرتن لەو تاڵانییە , ئەو دەسەڵاتانە نامێنن . كۆمەڵگا لە كۆی گردبوونەوە " كۆبوونەوە " ی ئەندامەكانی بە دەوری یەكتریدا پێك نەهاتووە , بەڵكو لە كۆی گردبوونەوەی تاكە هەموانییەكانی بە دەوری تاكە تایبەتەكاندا پێكهاتووە . كۆمەڵگا لەسەر بناغەی جیاوازی ئەو دوو جۆرە لە مرۆڤ " تاكی هەموانی و تاكی تایبەت " دامەزراوە . ڕزگار بوونی مرۆڤایەتی لەسەر ئاستی جیهان , بە واتای نەمانی ئەو جیاوازییە دێت لە نێوان ئەو دوو جۆرە مرۆڤەدا . دەوڵەتەكان نەك هەر بەرهەمی ئەو جیاوازییەن لەسەر ئاستی كۆمەڵگاكانی جیهان , بەڵكو ئامڕازی مانەوەشیانن .  ئەركی دەوڵەت , لە هەر كۆمەڵگایەكدا بێت ,  پاراستنی مانەوەی ئەو كۆمەڵگایەیە لە سەر بنەمای ئەو جیاوازییەوەوە . لێرەوەیە كە یاساكان بۆ ئۆرگەنایز كردنی كۆمەڵگاكان دادەڕێژرێن .
 هاتوچۆی نێوان ئەندامەكانی ئەم دوو بەرەیە  " واتە بەرەی تاكی تایبەت بەرەی تاكی هەموانی " لە كۆمەڵگادا قەدەغە نەكراوە . هیچ یاسایەك لەم بارەیەوە دانەڕێژراوە . دەوڵەت كارێكی بەسەر ئەم حاڵەتەوە نییە . ئاڵوگۆڕی چركەساتانەی هەموو جۆرە پەیوەندییەكانی ئەندامەكانی ئەم دوو بەرەیە لەگەڵ یەكتریدا , بە سەربەخۆ لە دەوڵەت و بە قازانجی بەرەی تاكی تایبەت دەچنە پێشەوە . دەوڵەت كارێكی بەسەر بەرز بوونەوە و نزم بوونەوەی ئەندامەكانی ئەم دوو بەرەیەوە نییە . ڕۆژانە بەرز بوونەوەی ئەندام لە بەرەی تاكی هەموانییەوە بۆ بەرەی تاكی تایبەت و نزم بوونەوەی ئەندام لە بەرەی تاكی تایبەتەوە بۆ بەرەی تاكی هەموانی , بە شێوەی جۆراوجۆر و ئازادانە ڕووی داوە و ڕوو دەدات . میكانیزمەكانی گواستنەوەی  هەندێك لە ئەندامانی ئەم دوو بەرەیە بۆ یەكتری , لە دووتوێی پەیوەندییە زیندووەكانی نێوانیانەوە " واتە پەیوەندییەكانی نێوان بەرەی تاكی تایبەت و بەرەی تاكی هەموانی " دروست دەبن و كار دەكەن . جیا كردنەوەی ئەم دوو بەرەیە لە یەكتری , لە هەر كۆمەڵگایەكدا بێت , كارێكی ئەستەمە . مرۆڤەكان لە كۆمەڵگادا , بە شێوەیەكی بنەبڕییانە " قاتیعانە " دابەش نەبوون بەسەر ئەم دوو بەرەیەدا . هیچ بەرەیەكیان ناتوانێت سنوورەكانی خۆی بە تەواوی لە بەرانبەر بەرەكەی دیكەدا دەستنیشان بكات . ئەم دوو بەرەیە لە كۆمەڵگادا بە هەزاران كەناڵی هاوبەش لە نێوانیاندا هەیە . ڕەوش " وەزع " ی ئەم دوو بەرەیە و ئاڵوگۆڕی پەیوەندی نێوانیان , زۆر ئاڵۆزترە لەوەی كە ئێمە وێنای دەكەین . ئەم ئاڵۆزییە , چەند تێكچڕژاو و هەمەلایەنە بێت , ئەوەندەش سیستیماتیكانە كەناڵڕیزە كراوە . چۆنیەتی ئاڵوگۆڕ كردنی پەیوەندییەكانی نێوان ئەندامانی ئەم دوو بەرەیە , لەسەر بناغەی دەسەڵاتدارێتی و نوێنەرایەتی و عەقڵسالارییەوە پەیوەست دەبێتەوە بە ئۆرگەنایز كردن و تەوەرە پێبەستنی كۆمەڵگاوە بە دەوری بەرژەوەندییەكانی بەرەی تاكی تایبەتدا . كاری دەوڵەت لە دوایین لێكدانەوەدا , كردەیی كردنەوەی ئەو ئۆرگەنایز كردن و تەوەرە پێبەستنەیە . بۆ ئەوەی لە دەوڵەت بدرێت , دەبێت ئەو ئەركەی لێوەربگیرێتەوە  " واتە ئەركیئۆرگەنایز كردن و تەوەرە پێبەستنی كۆمەڵگا بە دەوری بەرژەوەندییەكانی بەرەی تاكی تایبەتدا " . جێگرتنەوەی دەوڵەتێك بە دەوڵەتێكی دیكە " با دەوڵەتە نوێیەكە كرێكارییش بێت " , پارێزگاری كردنە لە مانەوەی بەرەی تاكی تایبەت . دەوڵەت بە هەموو شێوەكانیەوە " تەنانەت بە دەوڵەتی كۆمۆنەی پاریسیشەوە " , ئامڕازی مانەوەی بەرەی تاكی تایبەتە . ڕێگرتنەبەر بۆ هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەت , ڕێگرتنەبەرە بۆ هەڵوەشاندنەوەی سیستمەكانی دەسەڵاتدارێتی و نوێنەرایەتی و عەقڵسالاری . ئەم سیستمانە وەكو ڕووە كۆمەڵایەتییەكەیان دەكرێت هەڵبووەشێنەوە , بەڵام وەكو ڕووە تاكایەتییەكەیان , هەڵناوەشێنەوە . هەڵوەشاندنەوەی ڕووە كۆمەڵایەتییەكەیان , بە واتای گەڕاندنەوەی تاڵانییەكان دێت . دروشمی هەڵوەشاندنەوەی ئەو سیستمانە , لای منەوە , یەكسانییە لە دەسەڵاتدا . میكانیزمەكانی یەكسانی لە دەسەڵاتدا , لە هەڵوەشاندنەوەی خێزاندا خۆی حەشارداوە . هەڵوەشاندنەوەی خێزان , بە واتای دامەزراندنەوەی كۆمەڵگا دێت , بە دیوە پێچەوانەكەیدا . مەبەست لە دیوی پێچەوانەی خێزان , دیوی پێچەوانەی یەكەی كۆمەڵایەتییە . دیوی پێچەوانەی یەكەی كۆمەڵایەتیش , بێگومان تاكایەتییە . كەواتە دامەزراندنەوەی كۆمەڵگا لەسەر بنەمای تاكایەتی , كردەیی كردنەوەی دروشمی یەكسانییە لە دەسەڵاتدا . یەكسانی لە دەسەڵاتدا , وەلانانی نوێنەرایەتی كردنی كۆمەڵایەتییانە و دابیین كردنی نوێنەرایەتی خود بۆ خود و پیادە كردنی عەقڵسالاری لە بەرانبەر دیاردەكانی سروشتدا , لە هەناویایەتی . توخمی بنەڕەتی لە دروست بوونی كۆمەڵگادا , مرۆڤی تاكە . كەواتە كۆمەڵگا دەبێت لەسەر ئەم بنەمایە دابمەزرێت . جگە لەوەی كە هاوسەنگی لە نێوان مرۆڤی تاك و یەكەی كۆمەڵایەتیدا نییە , دوو شتی ناكۆكیشن بە یەكتری . هەمیشە یەكەی كۆمەڵایەتی لەسەر حسابی چەوساندنەوەی مرۆڤی تاكەوە لە دایك دەبێت . هیچ یەكەیەكی كۆمەڵایەتی لە دونیادا یەكەیەكی مرۆیی نییە . پێوانەی مرۆیی بوون لە یەكە كۆمەڵایەتییەكاندا , پێوانەیەكی بەراووردكارانەیە . واتە بە بەراوورد  بە یەكتری , مرۆیی بوونیان دیاری دەكرێت . تەنانەت هەموو پەیوەندییەكی هاوڕێیانە , لە جەوهەردا نامرۆییانەیە . مەرجی یەكەمی هاوڕێیەتی كە دڵسۆزبوونە بۆ یەكتری , لەسەر بنەمای نادڵسۆز بوون بۆ كەسانی دیكە بنیات دەنرێت . هاوڕێیەتی هەمیشە لەسەر پایەی هەڵاواردن ڕاوەستاوە . هەڵاواردن , بە سووك سەیر كردنی ئەوانی دیكەیە . هاوڕێیەتی ڕاستەقینە , هەمیشە واتای هەڵاواردنی ڕاستەقینەی گەیانندووە . هەڵاواردن , بۆ خۆی , ڕایسزمە . ڕایسزم لە هاوڕێیەتی دەربكەیت , هاوڕێیەتی دەپووكێتەوە و نامێنێت . نەك هەر هاوڕێیەتی , بەڵكو سەرتاپای یەكە كۆمەڵایەتییەكان , بێ ڕایسزم , ناتوانن بژین . ڕایسزم كە هەڵاواردنە , بەشێكی زیندووی پێكهێنەری كۆمەڵگایە . لەوەش واوەتر , هەڵاواردن , بەشێكی بەرچاوی لە فەرهەنگ و پانتایی بیركردنەوەی هەر یەكێكمان داگیر كردووە . فەرهەنگ و بیركردنەوەی هەر كەسێك خاڵی بێت لە هەڵاواردن , كۆمەڵگا وەك كەسێكی نامۆ بە عەقڵ دەیناسێنێت . هەڵاواردن خاڵێكی هاوبەشی نێوان هەر سێ سیستمەكەیە  " واتە دەسەڵاتداریەتی و نوێنەرایەتی و عەقڵسالاری " . هەڵاواردن كە نامرۆیی بوونێكی ئاشكرایە , هۆكارێكی " فاكتەرێكی " بنەڕەتیی هەموو یەكەیەكی كۆمەڵایەتییە . مرۆیی بوون و یەكەی كۆمەڵایەتی , دوو شتی ناكۆكن بە یەكتری . لەگەڵ ئەوەشدا كە یەكەی كۆمەڵایەتی مرۆیی نییە , كەچی سەرتاپای كۆمەڵگا چنراوێكە لە یەكەی كۆمەڵایەتی . هەموو ئەو یەكە كۆمەڵایەتییانەی كە بە مرۆیی دەناسرێن  لە كۆمەڵگادا , تەنیا بە بەراوورد بە یەكە كۆمەڵایەتییە تاوانبارەكان و نیمچە تاوانبارەكان , مرۆیین . واتە ئەگەر ئەو بەراووردكارییانە نەبێت , ئەو یەكە مرۆییانەش  , بۆخۆیان , مرۆیی نیین . مرۆڤەكان ناتوانن مرۆییانە لە كۆمەڵگایەكی نامرۆییدا هەڵسووڕێن . مرۆڤەكان بۆ ئەوەی بتوانن مرۆییانە هەڵسووڕێن , دەبێت مرۆییانە كۆمەڵگا ئۆرگەنایز بكرێت . ئۆرگەنایز كردنی مرۆییانەی كۆمەڵگاش , تەوەرە بەستنی گشتە بە دەوری تاكدا . واتە بەرژەوەندی هەموو تاكێك لە كۆمەڵگادا , بەبێ جیاوازی , لە سەرووی بەرژەوەندی گشتییەوە بێت . بەرژەوەندی گشتی لە رَاستیدا بەرژەوەندی تاكی تایبەتە . ڕیزەكانی بەرەی تاكی تایبەت , هەمیشە نوێنەرایەتی بەرژەوەندی گشتییان كردووە و دەیكەن . بەرژەوەندی گشتی تەنیا بە نوێنەرایەتی تاكی تایبەتەوە , بەرژەوەندی گشتییە , ئەگینا ئەگەر تاكی تایبەتی لێبهێنیتە دەرەوە , ئیتر ئەفسانەیە . دامەزراندنی كۆمەڵگا لە بەردەم دووڕیانێكدایە , نابێت بە سیان . یان دامەزراندنیەتی لەسەر بنەمای یەكەی كۆمەڵایەتی , یان دامەزراندنیەتی لەسەر بنەمای تاكایەتی . مێژووی دروست بوونی كۆمەڵگا , لە بەرەبەیانی مێژووەوە تاكو ئێستا , مێژووی دامەزراندنی بووە لەسەر بنەمای یەكەی كۆمەڵایەتی . وە هەموو خەباتە فكریی و سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان , بە درێژایی ئەم مێژووە و لەسەر ئاستی جیهان , لە خەباتێكی ڕیفۆرمیستی زیاتر نەیانتوانیوەشتێكی دیكە بن . ئەو تاریكستانەی كە مرۆڤایەتی لە سەرەتای دروست بوونیەوە هەتاكو ئێستا تیایدا دەژی , دروست بوونی كۆمەڵگا بووە لەسەر بنەمای یەكەی كۆمەڵایەتی . مەسەلەی ڕزگار بوونی مرۆڤایەتی , مەسەلەی لابردنی ئەم یەكە كۆمەڵایەتییانەیە . یەكە سیاسییەكانیش بۆخۆیان , لە دایك بووی یەكە كۆمەڵایەتییەكانن . بۆ ئەوەی یەكە سیاسییەكان لاببرێن , دەبێت یەكە كۆمەڵایەتییەكان لاببرێن . گۆڕانكاری لە ناو یەكە سیاسییەكاندا یان گۆڕینەوەیان بە یەكەی سیاسی دیكە , هەرگیز گۆڕانكاریی بنەڕەتیی نەبوون و نابن . گۆڕانكاریی بنەڕەتی , هەمیشە پەیوەستە بە یەكە كۆمەڵایەتییەكانەوە . یەكە كۆمەڵایەتییەكاتیش ئەڵبەتە لەدایك بووی یەكەیەكی كۆمەڵایەتی تایبەتن . لە رَاستیدا گۆڕانكاری بنەڕەتی پەیوەستە بەو یەكە كۆمەڵایەتییە تایبەتەوە كە خێزانە . خێزان وەكو یەكەیەكی كۆمەڵایەتی لە دوو تاك " دوو كەس " وەیان زیاتر پێكهاتووە . پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە كە ئۆرگەنایز كردنی كۆمەڵگا دەبێت لەسەر بنەمای تەوەرە بەستنیەوە بێت بە دەوری خێزاندا , یان بە دەوری تاكەكانی " كەسەكانی " ناو خێزاندا ؟ بۆ ئەگە ئۆرگەنایز كردنی كۆمەڵگا لەسەر بنەمای تەوەرە بەستنی بێت بە دەوری خێزاندا ڕەوایە , بەڵام بە دەوری تاكدا ناڕەوایە ؟ وەڵامدانەوە بەو پرسیارە , وەڵامدانەوەیە بە چەوساندنەوە یان ڕزگار بوونی مرۆڤایەتی . تەوەرە بەستنی كۆمەڵگا بە دەوری خێزاندا چەوساندنەوەیە و تەوەرە بەستنیشی بە دەوری تاكدا ڕزگاربوونە . گرفتی گەورەی مرۆڤایەتی خێزانە , نەك یەكە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی دیكە . واتە دەوڵەتەكان و دیكتاتۆرەكان , حزبەكان و میلیشیاكان , ڕیكخراوەكان و گرووپە نهێنییەكان , ئایینەكان و كۆمپانیاكان , هیچ یەكێكیان نەیتوانیوە و ناتوانێت بە ئەندازەی خێزان زیان بە مرۆڤایەتی بگەیەنێت . ئەو كابووسەی كراوەتە سەری مرۆڤایەتی و تا ئێستا بە دەستییەوە دەناڵێنێت , خێزانە . كێشەی مرۆڤایەتی كە لە جەوهەردا بریتییە لە كێشەی نێوان بەرەی تاكی تایبەت و بەرەی تاكی هەموانی , بە واتایەكی دیكە بریتییە لە كێشەی نێوان خێزان و تاك . چارەسەری ئەم كێشەیە لێرەوەیە . یان دەبێت خێزان هەبێت , یان دەبێت تاك وەكو توخمێكی كۆمەڵایەتی سەربەخۆ هەبێت . خێزان و تاك , یەكتری دەسڕنەوە . ئەمڕۆ چونكە خێزان هەیە , لە هیچ كۆمەڵگایەكدا ئازادی تاك نییە . ئەو ئازادییەی تاك كە گوایە لە ووڵاتانی ڕۆژئاوادا هەیە , بە هەزار و یەك قەیدوبەندەوە بەستراوەتەوە . ئەو ئازادییە بەو ڕادەیە هەیە كە توخنی گۆڕینی خێزان و دەوڵەت و یاسا نەكەوێت . ئازادی تاك لە ووڵاتانی ڕۆژئاوادا لە ژێر كۆنترۆڵی یاساكانیاندایە . دەوڵەتەكان بە پێی ئەو یاسایانەی كە دایانڕشتووە و دایدەڕێژن , بواریان بۆ ئازادی تاك ڕەخساندووە و دەیڕەخسێنن . ئازادی تاك لە ووڵاتانی ڕۆژئاوادا , ڕێك بە ڕێك بەستراوەتەوە بە چۆنیەتی مانەوە و بردنە پێشەوەی بەرەی تاكی تایبەتەوە . توخمی سەرەكی بۆ مانەوەی بەرەی تاكی تایبەت , خێزانە . كەواتە ئازادی تاك لەم ووڵاتانەشدا بە ئاراستەیەكدا دەبرێت كە لەگەڵ مانەوە و بنج داكوتانی زیاتری خێزاندا , هاوجووت بێت . دەوڵەتەكان و ئۆپۆزسیۆنەكان , لەم ووڵاتانەی ڕۆژئاوادا , لە ئایینی مەسیح پەیگیرترن بۆ بەرگری كردن لە مانەوە و پیرۆز كردنی خێزان . دیمۆكراسی , وەكو سیستمی بەڕێوەبردنی ئەم ووڵاتانە , ئازادی تاك بەو شێوەیە بە فەرمی دەناسێت , كە مەیدانی پیادەبوونی , كۆمەڵگایەكی دابەشبوو بێت بەسەر دوو بەرەی تاكی تایبەت و تاكی هەموانیدا . دیمۆكراسی , ئەگەر ئازادی تاك لەوە زیاتر بە فەرمی بناسێت , ئەوا خۆی وەكو بیچمێكی " شكڵێكی " سیستمی نوێنەرایەتی دەخاتە حاڵەتی مەترسییەوە . ئەو كەسەی كە داوای ئازادی و یەكسانی دەكات لە سیستمی دیمۆكراسیدا , ئەوە خاوەنی خەیاڵێكی خۆشە لە وێنا " تەسەوور " كردنی دیمۆكراسیدا . لە دیمۆكراسیدا ئەگەر ئازادی و یەكسانی مرۆڤەكان بدرێت , ئیتر خودی دیمۆكراسی وەكو سیستمێك , دەپووكێتەوە . دیمۆكراسی بۆ بەرگری كردن لە مانەوەی خۆی , پێویستی بە ڕێگرتن هەیە لە ئازادی و یەكسانی تەواو . كەموكوڕی هەمەلایەنە و زۆروزەبەن لە ئازادی و یەكسانیدا , هۆكاری مانەوەی دیمۆكراسییە . هیچ دیمۆكراسیەتێك لە جیهاندا نەبووە و نابێت كە بتوانێت ئازادییەكی بانتر " زیاتر , باڵاتر " لە لانی كەم " واتە لانی كەمی ئازادی " بە مرۆڤەكانی كۆمەڵگا بدات . دیمۆكراسی وەكو بیچمێكی دیكەی سیستمی نوێنەرایەتی , ئامڕازی ڕێكخستنی ڕیزەكانی بەرەی تاكی تایبەتە . هەر بوونی بەرەی تاكی تایبەت وەكو بەرەیەكی چەوسێنەر , بە واتای هەبوونی بەرەیەكی دیكە دێت كە چەوساوەن . هەمیشە و لە هەموو سەردەم و شوێنێكدا , چەوسێنەر بەبێ چەوساوە نەبووە و نابێت . بەرەی تاكی تایبەت كە لەسەر چەوساندنەوەی بەرەی تاكی هەموانییەوە پەیدا دەبێت , هەگیزاوهەرگیز نایەوێت و ناتوانێت كۆمەڵگایەكی بێ چەوساندنەوە دابمەزرێنێت . هەر خودی دامەزراندنی كۆمەڵگا لە لایەن بەرەیەكەوە , بە واتای دروست كردنی بارودۆخێك دێت بۆ چەوساندنەوەی بەرەیەكی دیكە . بەرەی تاكی تایبەت بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی , بۆ دامەزراندنی كۆمەڵگا , نە ڕێگای داوە بە بەشداری بەرەی تاكی هەموانی و نە ڕێگاشی پێدەدات . هەموو جۆرە بەشدارییەكی بەرەی تاكی هەموانی , ئەگەر هەبووبێت بۆ دامەزراندنی كۆمەڵگا , هەرگیز لە بازنەی پاشكۆیەتی كردنی بۆ بەرەی تاكی تایبەت , تێنەپەڕیوە . تەنانەت لە كۆمۆنەی پاریسیشدا , بەشدار بوونی بەرەی تاكی هەموانی " كرێكاران و خەڵكانی چەوساوەی دیكە " لە ڕێكخستنەوەی كۆمەڵگادا , بە پاشكۆیەتییان بۆ سیستمی شوورایی بە ئەنجام گەیشتووە . سیستمی شووراییش وەكو سیستمی دیمۆكراسی , هەر بیچمێكی دیكەی سیستمی نوێنەرایەتی و هەر ئامڕازێكی دیكەی داسەپاندنی دەسەڵاتدارێتی بەرەی تاكی تایبەتە بەسەر بەرەی تاكی هەموانیدا . هیچ جۆرە سیستمێكی نوێنەرایەتی ناتوانێت , لە قازانجی بەرەی تاكی هەموانی بێت . بیچمەكانی سیستمی نوێنەرایەتی , بە بەراوورد بە یەكتری  , قازانجیان بۆ بەرەی تاكی هەموانی دیاری دەكرێت . واتە دیمۆكراسی لە دیكتاتۆریەتی باشترە و سیستمی شوورایی كۆمۆنەی پاریسیش لە دیمۆكراسی باشترە . لەگەڵ ئەوەشدا كە سیستمی شوورایی كۆمۆنەی پاریس لە دیمۆكراسی باشترە , بەڵام سیستمی شووراییش هەر ئامڕازی ڕێكخستنەوەی ڕیزەكانی بەرەی تاكی تایبەت و دامەزراندنەوەی هەمان كۆمەڵگای پێشتر و ڕاكێشانەوەی بەرەی تاكی هەموانییە بۆ ژێر سایەی بەرەی تاكی تایبەت . سیستمی شووراییش بۆخۆی هەر سیستمی دیمۆكراسییە , بەڵام لە دۆخێكی باڵاتردا . واتە سیستمی شوورایی " مەبەست لە سیستمی شوورایی كۆمۆنەی پاریسە " بەرئەنجامی چوونە پێشەوەی سیستمی دیمۆكراسییە . سیستمی شووراییش وەكو دیمۆكراسی , ئامڕازی داسەپاندنی دەسەڵاتە . هەر داسەپاندنی دەسەڵات بۆخۆی , هەبوونی چەوسێنەر و چەوساوە و داسەپاندنی چەوسێنەر دەگەیەنێت بەسەر چەوساوەدا . دیمۆكراسی , بە دۆخە باڵاكەشیەوە " واتە بە سیستمی شوورایی كۆمۆنەی پاریسیشەوە " , چۆن دەتوانێت ئازادی و یەكسانی بۆ مرۆڤەكانی كۆمەڵگا دابیین بكات , لە كاتێكدا كە خۆی , ئامڕازی كۆیلە كردنی بەرەی تاكی هەموانی بێت . دیمۆكراسی , ئامڕازی دەستی بەرەی تاكی تایبەتە . ژیان و مردنی دیمۆكراسی بەستراوەتەوە بە ژیان و مردنی بەرەی تاكی تایبەتەوە . وورد نەبوونەوە لە دیمۆكراسی , لە ڕوانگەی بەرژەوەندییەكانی بەرەی تاكی تایبەتەوە , تێنەگەیشتنە لە سیستمی دیمۆكراسی . ئەو بڕە ئازادی و یەكسانییەی كە مرۆڤەكان لە دیمۆكراسیدا لێی بەهرەمەند دەبن , لە لایەكەوە بەرئەنجامی ڕێكخستنی ڕیزەكانی بەرەی تاكی تایبەتە و لە لایەكی تریشەوە بەرئەنجامی پاشكۆ پێكردنی زیاتری بەرەی تاكی هەموانییە بۆ بەرەی تاكی تایبەت . لەگەڵ ئەوەدا كە دیمۆكراسی یەكەم سیستمی نوێنەرایەتییە لە مێژوودا , بە بەراوورد بە جۆرەكانی دیكەی سیستمی نوێنەرایەتی لەئەمڕۆدا , وەك چاكسازییەك لە ژیانی كۆمەڵایەتیدا سەیر دەكرێت . مێژووی مرۆڤایەتی كە مێژووی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی مرۆڤەكان بووە لەگەڵ یەكتریدا , هەمیشەش , مێژووی  پێكدادان و شەڕەكان و چاكسازییەكان بووە . هەر لە هونەر و وێژە و فەلسەفە و زانست و سیاسەتەوە تا دەگات بە تەكنۆلۆژیای ئەمڕۆ , لە دایك بووی ئەو بارودۆخانەیە كە ئەو شەڕ و چاكسازییانە هێناویانەتە بوون . ئەڵبەتە ئەم بەرهەمە فكری و ئەزموونگەرییانەی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی , وەك بەشێك لە ململانێ سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان , بە درێژایی مێژوو لە تازەكردنەوەی بەردەوامییانەی كۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا , بەشدار بووە . ململانێكان و چاكسازییەكان و ئاڵوگۆڕەكان , هێندەی پەیوەست بوون بە بەرەی تاكی تایبەتەوە , نیو هێندە پەیوەست نەبوون بە بەرەی تاكی هەموانییەوە . ئەندامەكانی بەرەی تاكی هەموانی , هەمیشە وەك سووتەمەنی شەڕەكان و كۆیلەی بنیات نانەوەی كۆمەڵگا , بەكار هێنراوون . شەڕەكان و چاكسازییەكان , بەرهەمی ململانێ سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی بەرەی تاكی تایبەت بوون . بەرەی تاكی هەموانی , هەمیشە پاشكۆی ململانێ ناوەكییەكانی بەرەی تاكی تایبەت بووە . كرۆكی بابەتەكە ئەوە نییە كە ململانێی بەرەی تاكی هەموانی لە بەرانبەر بەرەی تاكی تایبەتدا تا هەنووكە لە ئارادا نەبووبێت , بەڵكو كرۆكی بابەتەكە پاشكۆ پێكردنی ئەم ململانێ ئەسلًَییەی بەرەی تاكی هەموانییە بۆ ململانێ ناوەكییەكانی بەرەی تاكی تایبەت . پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە , كە بەرەی تاكی هەموانی بۆ تا ئێستا نەیتوانییوە ململانێكەی , بە سەربەخۆ لە ململانێ ناوەكییەكانی بەرەی تاكی تایبەت , بباتە پێشەوە ؟ وەڵامەكەی زۆر بە سادەیی ئەوەیە كە بەرەی تاكی هەموانی , هەرگیز خەباتی بۆ ڕزگار بوونی خۆی نەكردووە , بەڵكو خەباتی بۆ چاكسازی كردووە . بەرەی تاكی هەموانی لە چوارچێوەیەكدا خەباتی كردووە كە چوارچێوەی بەرژەوەندییەكانی بەرەی تاكی تایبەت بووە . لە كۆمەڵگایەكدا , خەباتی بۆ ڕزگار بوونی خۆی كردووە , كە هێشتنەوەی ئەو كۆمەڵگایەی بە ئەركی سەر شانی خۆی زانیوە .
 گرفتی بەرەی تاكی هەموانی بۆ ڕزگار بوون , گرفتی كار كردن نەبووە بۆی , بەڵكو گرفتەكە نەبوونی ئاسۆیەكی ڕۆشن بووە لە بەردەمیدا . واتە لاوازییەكانی خەباتی بەرەی تاكی هەموانی , پراكتیكی نیین , بەڵكو تیۆریین . لە باری تیۆرییەوە ئەم بەرەیە " واتە بەرەی تاكی هەموانی " , نە خۆی ناسیوە و نە چۆنیەتی ڕزگار بوونیشی . ئامانجەكانی خۆی , هەمیشە لە چوارچێوەی ئامانجەكانی بەرەی تاكی تایبەتدا بینیوەتەوە . بەرەی تاكی هەموانی كە نەیتوانیبێت خۆی بدۆزێتەوە , ئیتر چۆن دەتوانێت ڕێگای ڕزگار بوونی خۆی بدۆزێتەوە ؟ هەرچی لایەنی دەسەڵاتدار هاتوون لە مێژوودا , هەمووی لایەنە دەسەڵاتدارەكانی بەرەی تاكی تایبەت بوون . تا ئێستاش بەرەی تاكی هەموانی ناتوانێت , خۆی لە ژێر نوێنەرایەتی بەرەی تاكی تایبەتدا بكێشێتە دواوە . هەموو بیچمەكانی سیستمی نوێنەرایەتی , بیچمەكانی سیستمی دەسەڵاتدارێتی بەرەی تاكی تایبەت بوون . دیمۆكراسییش وەكو بیچمێكی سیستمی نوێنەرایەتی , دەستكردی بەرەی تاكی تایبەت و ئامڕازی داسەپاندنی دەسەڵاتیەتی بەسەر بەرەی تاكی هەموانیدا . دیمۆكراسی , وەك ئاماژەم پێكردووە , ئامڕازی ئۆرگەنایز پێكردنی ڕیزەكانی بەرەی تاكی تایبەتە . ئاشتی و ئاسایش لە هەر ووڵاتێكدا , بەرئەنجامی ڕێكخستنەوە و یەكپێگرتنەوەی ڕیزەكانی بەرەی تاكی تایبەتە . دیمۆكراسی , هەرگیزاوهەرگیز , نەیتوانیوە و ناشتوانێت , ئاشتی و ئاسایش بەبێ چەوساندنەوە لەگەڵ خۆیدا هەڵبگرێت . پاشكۆیەتی بەرەی تاكی هەموانی بۆ بەرەی تاكی تایبەت , هەمیشە ئەو پردە بووە كە دیمۆكراسی لەگەڵ ئاشتی و ئاسایشدا بە یەكتری گەیاندووە . پیادە كردنی ئاشتی و ئاسایش لە دیمۆكراسیدا , بەرهەمی چەوساندنەوەیە . بۆ چەوساندنەوەی بەرەی تاكی هەموانی , ئاشتی و ئاسایش پیادە دەكرێت . دیمۆكراسی ئەگەر وەكو ئامڕازی ئۆرگەنایز كردنی بەرەی تاكی تایبەت پێناسە دەكەم , خودی ئەو ئۆرگەنایز كردنە لەسەر حسابی چەوساندنەوەی بەرەی تاكی هەموانییە . یەكگرتنەوەی ڕیزەكانی بەرەی تاكی تایبەت , بەرئەنجامی ڕێككەوتنیانە لەسەر چۆنیەتی تاڵان كردنی بەرەی تاكی هەموانی . یەكگرتنەكان و شەڕ كردنەكانی ڕیزەكانی بەرەی تاكی تایبەت لەگەڵ یەكتریدا , هەمیشە لەسەر تاڵان كردنی بەرەی تاكی هەموانی بووە . واتە سیستمی فەرمانڕەوایەتی لە هەر ووڵاتێكدا , دیكتاتۆرێتی بێت یان دیمۆكراسی یان سۆشیالیستی , هەر لەسەر چەوساندنەوەی بەرەی تاكی هەموانییەوە دادەمەزرێت . هەرچی خەباتی چەوساوە هەیە لە مێژوودا , خەباتی ڕزگار بوونی خۆی و تیابردنی چەوسێنەر بووە . ئەمە یەكێك لە خاڵە لاوازەكانی خەباتی چەوساوەكان بووە , چ لەسەر ئاستی جیهان و چ بە درێژایی مێژوو . خەبات بۆ تیابردنی چەوسێنەر , سەنگەر بە چەوسێنەر چۆَڵ ناكات , بەڵكو سەنگەر بە چەوسێنەر جێگیرتر دەكات . بەرەی چەوساوە و بەرەی چەوسێنەر " بەرەی تاكی هەموانی و بەرەی تاكی تایبەت " لە كۆمەڵگادا وا بە یەكدا ئاڵاوون , جیاكردنەوەیان لە یەكتری , بە تەواوی خەیاڵییە . چونكە ئەم جیاكردنەوەیە بە مانای ووشە ئەستەمە " موستەحیلە " , كەواتە خەبات كردن بۆ تیابردنی چەوسێنەران , جگە لەوەی نامرۆییانەیە , درۆیینانەشە . چۆن خەبات بۆ تیابردنی چەوسێنەران دەكرێت , لە كاتێكدا كە كە ژمارەیەكی زۆر لە چەوسێنەران , چەوساوەش بن .  خەبات بۆ ڕزگار بوونی چەوساوەكان ,نە خەباتە بۆ تیابردنی چەوسێنەران و نە خەباتیشە بۆ چەوساندنەوەیان " واتە چەوساندنەوەی چەوسێنەران " . خەبات بە دژی چەوسێنەران , خەباتە بۆ داماڵینی تاڵانییەكان لێیان .
 بەرەی چەوسێنەران كە بەرەی تاكی تایبەتن , چەند كۆكن لەسەر تاڵانكردنی بەرەی چەوساوەكان كە بەرەی تاكی هەموانیین , ئەوەندەش ئامادەی ساتوسەودان لە سەر كەمكردنەوەی تاڵانكردنیان بۆ ماوەیەكی دیاری كراو و تەنیاش تا ئەوەندەی هێزە دانەمركاوەكانیان , دادەمركێننەوە . ئەمەش خاڵێكی دیكەی لاواز كردنی خەباتی بەرەی تاكی هەموانییە . لە كێشمەكێش و نەبەردی نێوان ئەم دوو بەرەیەدا گەورەترین خاڵی لاوازی بۆ بەرەی تاكی هەموانی , خەبات كردنیەتی لە ژێر ڕابەرایەتی ڕیزەكانی بەرەی تاكی تایبەتدا . بەرەی تاكی هەموانی " بەرەی چەوساوەكان " نەك هەر لە ژێر ڕابەرایەتی ڕیزەكانی بەرەی تاكی تایبەتدا خەباتی بۆ ڕزگار بوونی خۆی كردووە , بەڵكو بە ئەندامانی بەرەی تاكی تایبەت و بە ئامڕازی ناوەندێتی و زنجیرە مەراتیب , خۆی بە تەواوی بۆ بەرەی تاكی تایبەت لە ڕۆژەكانی خەبات و سەركەوتنەكانیدا , دەستەمۆ كردووە . هەمیشە سەركەوتنی چەوساوەكان لە مێژوودا , بەرئەنجامی شەڕی ناوخۆییان بووە . لە هیچ سەردەمێكی مێژووییدا , هەرگیز بەرەی تاكی هەموانی " بەرەی چەوساوەكان " لە نێوان خۆیاندا یەكگرتوو نەبوون . هەمیشە یەكگرتنەكانی بەرەی تاكی هەموانی , بە هەموو شێوەكانیەوە , لەگەڵ ڕیزەكانی بەرەی تاكی تایبەتدا بووە . بەرەی تاكی هەموانی تا لە باری تیۆرییەوە خۆی یەكلایی نەكاتەوە " واتە بە تەواوی خۆی ڕۆشن نەكاتەوە " , ناتوانێت لە باری كردەییەوە ساغ ببێتەوە . گرفتی داڕشتنی تیۆری بۆ بەرەی تاكی هەموانی , گرفتی داڕشتنی تیۆرییە بۆ ڕزگار بوونی مرۆڤایەتی . هەرچی تیۆری داڕێژراو هەیە , بە سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەلسەفییەوە , بە درێژایی هەموو مێژووی مرۆڤایەتی , هەمیشە و بە هەر ڕادەیەك بێت " واتە چ زۆر و چ كەم " , لە خزمەت كردندا بووە بە بەرەی تاكی تایبەت " واتە بە بەرەی چەوسێنەران " . تەنانەت فەلسەفەی ماركس یش نەك هەر نەیتوانیوە لەو چوارچێوەیە دەرباز ببێت , بەڵكو هەوڵی داوە قاڵبێكی زانستییانە بەو چوارچێوەیە بدات . دەوڵەتی سۆشیالیستی , هەمان دەوڵەتی سەرمایەدارییە , بەڵام بە دیكتاتۆریەتی پڕۆلیتاریاوە . دەوڵەتی ڕیفۆرمی ئابووری و سەركوتی سیاسییە . كاراترین دەوڵەتی مۆدێرنەی بەرەی تاكی تایبەتە بۆ كۆیلە كردنی بەرەی تاكی هەموانی . ڕاكێش كردنی كۆمەڵانی خەڵك لە بەرەی تاكی هەموانی بۆ شۆڕشی زەبروزەنگ ئامێز بە دژی چەوسێنەران , دانانی قەسابخانەیە , بە پلەی یەكەم , بۆ چەوساوەكان . میكانیزمەكانی شەڕ بە دژی چەوسێنەران , هێنانە مەیدانی كۆمەڵانی خەڵك نییە لە بەرەی چەوساوەكان , بەڵكو هێنانتە مەیدانی هەرچی زیاتری ئەندامانی هەردوو بەرەیە " واتە بەرەی تاكی هەموانی و بەرەی تاكی تایبەت " بۆ ڕزگار بوون لە چەوساندنەوە . هەر بە تەنیا بەرەی تاكی هەموانی ناچەوسێتەوە , بەڵكو كۆمەڵانێكی زۆریش لە بەرەی تاكی تایبەت , بە ڕادەی كەم و زۆر و لەسەر ئاستی جۆراوجۆر , دەچەوسێنەوە . مادەم شۆڕشی ڕزگار بوون ئەوەیە كە كۆمەڵانی خەڵك لە هەردوو بەرەكە بە دژی چەوساندنەوە بێنە مەیدان , كەواتە شۆڕشەكە دەبێت هەڵگری پەیامی ناتوندوتیژی بێت . شۆڕشی زەبروزەنگ ئامێز , قەت لە گەیاندنی پەیامەكەیدا سەركەوتوو نەبووە . ئەڵبەتە مەسەلەی سەركەوتن وەك دەسكەوتە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان و مەسەلەی گەیاندنی پەیامی مێژوویی , دوو شتی جیاوازن لە یەكتری . لەگەڵ ئەوەدا كە شۆڕشی زەبروزەنگ ئامێز لە گەیاندنی پەیامە مێژووییەكەیدا سەركەوتوو نەبووە و شۆڕشیش بە ڕێگای ناتوندوتیژی , هەر هەمان جۆر , نەیتوانیوە پەیامە مێژووییەكەی بە ئەنجام بگەیەنێت . گرفتی هەردوو لایان " چ شۆڕش بە ڕێگای توندوتیژی و چ شۆڕش بە ڕێگای ناتوندوتیژی " نەناسینی بەرەی تاكی تایبەت بووە . هەردوو لایان پەیوەست بوون بە سیستمی نوێنەرایەتییەوە . هەردوو لایان , بە ڕادەی كەم و زۆر , دوور بوون لەوەی كە ئازادی تاك بە فەرمی بناسن . هەردوو لایان بەرژەوەندی گشتییان لە سەرووی بەرژەوەندی تاكە كەسییەوە داناوە . هەردوو لایان قەیدوبەندی ئەخلاقییان بۆ مرۆڤەكان دروست كردووە . هەردوو لایان پاڵپشتی مانەوەی خێزانیان كردووە . ئەمانە و چەندەها خاڵی تری هاوبەش لە نێوانیاندا هەبووە . لەگەڵ ئەوەدا كە شۆڕش بە ڕێگای ناتوندوتیژی زۆر چاكترە لە شۆڕشی زەبر ئامێز , بەڵام میكانیزمەكانی خەباتی ناتوندوتیژی بۆ ڕزگار بوونی مرۆڤایەتی تا هەنووكە بزڕن . هێنانە دەرەوەی ئەو میكانیزمانە , بە بێ ناسینی بەرەی تاكی تایبەت , مەحاڵە . تەنیاوتەنیا لە ناسینی بەرەی تاكی تایبەتەوە , دەتوانرێت میكانیزمەكانی خەباتی ناتوندوتیژی بۆ ڕزگار بوونی مرۆڤایەتی , بهێنرێتە دەرەوە . خەباتی ناتوندوتیژی , خەباتی ڕێز گرتنە لە مرۆیی بوونی مرۆڤ . هەرچەندە لەم گۆشە نیگایەوە , ئەم جۆرە لە خەبات , جێگای ڕێز و ستایشمە ,, بەڵام ئەوەی كە من بە شوێنیەوەم لەم بووارەدا چۆنیەتی گەیاندنی پەیامە مێژووییەكەی ئەم خەباتەیە . ئەم خەباتە مرۆییە كە خەباتە بە ڕێگای ناتوندوتیژی , ئەگەر بێت و لافیتە " شیعار " ی دامەزراندنەوەی كۆمەڵگا بە دەوری ئازادی تاكدا , بەرز نەكاتەوە , ناتوانێت لە پەیامە مێژووییەكەی خۆی كە ڕزگار بوونی مرۆڤایەتییە تێبگات .
 
 بژار  2007 
 
bizharpoet@yahoo.com

 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.