من باپیرم مه‌یموونه
سه‌رقاڵی خوێندنه‌وه‌ی په‌رتوکێک بووم به زمانی ئنگلیزی له‌سه‌ر تێوره‌ی گه‌شه و هه‌ڵزنانی داروین ـ که ده‌ڵێت: نزیکترین گیاندار له مرۆڤه‌وه مه‌یموونه، له‌به‌رئه‌وه ڕچه‌ڵه‌کی مرۆڤ دوورنیه له یه‌کێک له جۆره‌کانی مه‌یموونه‌وه نه‌بێت. له‌پڕ هه‌واڵێکی پاکستانیم، به بڕوایه‌کی کوێرانه‌وه لێمڕاپه‌ڕی! ووتی: تۆ به‌ڕاستی باوه‌ڕت به‌وه نیه!، به هێمنی ووتم من به دڵنیاییه‌وه بڕوام به‌مه هه‌یه. هه‌واڵه پاکستانییه‌که‌م وه‌ڵامه‌که‌می به‌لاوه سه‌یر بوو، ده‌ستیکرد به باسکردنی چیرۆکی دروستکراوه‌کان به پێی ته‌ورات و قورئان، که چۆن هه‌موو بوونه‌کان به گیانله‌به‌ران و بێگیانه‌کانه‌وه خوا بۆ خۆی دروستیکردوون، کاتێک که خوا ووتوویه‌تی: ببه، ده‌ستبه‌جێ بووه(کونی، فکانت).
قسه‌که‌م به هاواڵه پاکستانیه‌که‌م بڕی و ووتم: تێوره‌ی گه‌شه‌و گه‌وه‌ربوون په‌یوه‌ندی به‌مه‌وه نیه، داروین له په‌رتوکی ڕچه‌ڵه‌کی جۆره‌کانی گیانله‌به‌راندا، قسه له‌سه‌ر پرۆسه‌ی یه‌که‌م بوون ناکات، به‌ڵکو کۆی هه‌وڵه‌کانی داروین لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک بووه به به‌رنامه‌یه‌کی زانستیانه و تاقیکردنه‌وه له‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و گیانله‌به‌رانه‌ی که تا ئێستا بوونیان به‌رده‌وامه له ژیاندا، زاوزێده‌که‌ن، به‌رهه‌مداران بۆ پاراستنیی جۆره‌کانی خۆیان له پرۆسه‌یه‌کی ژیانیی سروشتییدا، ئه‌وه‌ی که هه‌یه لێکۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌رکردوه و ئه‌نجامی لێکۆڵینه‌وه‌که‌شی گه‌یشتوه به‌وه‌ی که ئه‌م بوونانه، یان ئه‌م گیانله‌به‌رانه به‌ڕایه‌ڵه‌یه‌ک ده‌چنه‌وه سه‌ریه‌کتری و له یه‌کترییه‌وه نزیکن و جۆرێک له په‌یوه‌ندی هه‌یه له نێوانیاندا، وای بۆ ده‌رکه‌وتووه که پرۆسه‌ی گۆڕانکارییه‌کان له ژێر بارودۆخێکی سروشتی دیاردا بووه، بۆشیده‌رکه‌وتووه که ئه‌و گه‌شه‌و گۆرانکاریانه‌ی به‌سه‌ر گیانداراندا هاتووه به پێی میکانیزمێکی هه‌ڵبژارده‌ی سروشتییبووه، واته ئه‌وه سروشتبووه که کاریگه‌ری له‌سه‌ر ئه‌و گه‌شه‌و گۆرانکاییانه هه‌بووه.
له‌وکاته‌ی که په‌رتوکه‌که‌ی داروین له ساڵێ 1859 ه‌وه ده‌رچووه، جیهان له ته‌نگانه‌و ناڕه‌حه‌تییدایه به‌رامبه‌ر به پشتیوانیکردن له‌م هه‌ڵوێسته و دژایه‌تیکردنیشی، ووتوێژێکی زۆر قوڵ و فراوانی له خۆگرتووه، هه‌ڵوێستی شێلگیرانه‌ی به خۆوه بینیوه، هه‌روه‌ک هه‌ڵوێسته شێلگیرانه‌که‌ی (هکسلي) هه‌ڤاڵی داروین، کاتێک که به‌رامبه‌ر دوانگه‌ی(منبر) ئه‌و پیاوه دینییه وه‌ستایه‌وه که گاڵته‌ی به‌و بییره‌کرد که ڕچه‌ڵه‌کی مرۆڤ مه‌یموونبێت، هکسلی ووتی: پێمخۆشتره ڕچه‌ڵه‌کی من مه‌یموون بێت، نه‌ک پیاوێک که قسه له‌سه‌ر شتێک ده‌کات و زانیاریشی له‌باره‌وه نیه.
به دڵنییاییه‌وه، زانایان به‌وه‌وه نه‌وه‌ستاون که داروین باسیلێوه‌کردوه و پێیگه‌ییشتوه، به‌ڵکو لێکۆڵینه‌وه‌یان کردوه له زۆرێک له‌و گۆشه‌و شوێنانه‌دا که داروین ده‌ستیپێڕانه‌گیشوتوه و ئاگاداری نه‌بووه، تا تێورییه‌که کامڵ بووه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا تا هه‌نووکه زۆرێک له خه‌ڵک هه‌ن، به‌ڵکو زۆربه‌ی زۆری خه‌ڵکی سه‌ر ڕووی زه‌وی، باوه‌ڕیان وایه که دروستبووه‌کان به پێی ئه‌و میکانیزمه هاتۆته ئاراوه که له په‌رتوکه پیرۆزه‌کاندا ئامژه‌ی پێکراوه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی داروینی به ڕیشه مه‌سیحی هیچ دابڕانێکی له نێوان تێوره‌که‌ی خۆی و په‌رتوکه پیرۆزه‌کاندا نه‌بینیوه، به‌ڵکو وایبینیوه که تێوره‌که‌ی زیاتربوونی خوای به لۆژیکتر کرده‌وه.
به پێکه‌نینه‌وه هه‌واڵه پاکستانیه‌که‌م پێییووتم: به‌ڵام تۆ بۆ خۆت ده‌توانیت باپیری خۆت به مه‌یموون بزانیت. ووتم: من په‌یوه‌ندیم به‌و باپیره‌مه‌وه نییه که پێش سه‌رده‌می عه‌قڵ ژیاوه، وه پێش ئه‌وه‌ی به‌ژنوباڵا و فۆرمی گیانداران و مرۆڤه‌کان، ئه‌م به‌ژنوباڵاو فۆرمانه‌ی ئێستای له خۆگرتبێت و دروستبووبێت، بۆچی بابه‌ته‌که به‌وهه‌ستییارییه‌وه وه‌ربگرین!، له‌دوجاردا تێوره‌که زۆر عاقڵانه‌یه، زۆر بابه‌تیانه‌تره له‌و ووته‌ییه‌ی که ده‌ڵێت: ببه! ده‌ستبه‌جێ ده‌بێت!. هه‌موو لێتوێژیینه‌وه زانسییه‌کان و، هه‌موو بوون به‌به‌رده‌کان(المتحجرات) که دۆزراونه‌ته‌وه به به‌رده‌وامی ڕاستی تێوریزه‌که‌ی داروین ده‌رده‌خه‌ن و ده‌یسه‌لمێنن، ئه‌مه‌ش کارێکی وایکرد که پێگه‌ی په‌رتوکه پیرۆزه‌کان بهێننه له‌رزه، باپیره گه‌وره‌م مه‌یموون بووه یان نا، بڕواموایه ئه‌و وانه‌ییه‌ی که ئه‌مڕۆ گرنگه فێرییبم ئه‌وه‌یه که ده‌بێت من وه‌ک مه‌یموون به‌رده‌وامنه‌بم، به‌ڵکو وه‌ک مرۆڤ به‌رده‌وامبم.
له پاشدا چێرۆکی (جه‌میل صدقی زهاوی)م گێڕایه‌وه بۆ هه‌واڵه پاکستانییه‌که‌م، ئه‌و شاعیره‌ی که هه‌میشه له هه‌وڵی ئه‌وه‌دابووه ئه‌و تێۆره‌ی داروین له دووتوێی شیعره‌کانیدا بڵاوبکاته‌وه بۆ عێراقیه‌کان له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مدا، که له‌سه‌ر ئه‌م شیعرانه زه‌هاوی که‌وته به‌رهێڕش و په‌لاماری تووندی خه‌ڵکه‌وه و تا وای لێهات به کافریان داده‌نا و داوایان ده‌کرد ئه‌م له ڕێلاده‌ره بکوژرێت، جه‌میل صدقی زهاوی له ماڵه‌که‌ی خۆیدا خۆی حه‌شاردا له ترسی هێڕشبه‌ران، هیچ که‌س نه‌بوو له‌وکۆمه‌ڵگایه‌دا هاریکاریبکات و پشتیوانیلێبکات، بۆیه له ماڵه‌که‌ی خۆیدا ده‌مێنێته‌وه و خۆی سه‌ر‌قاڵ ده‌کات به تێڕامان و خوێندنه‌وه و جگه‌رکێشان، چه‌ند ڕاده‌مێنێ و ده‌خوێنێته‌وه هێنده زیاتر به‌ده‌م ترسی په‌لاماردانیه‌وه خه‌ریکی جگه‌ره‌کێشانده‌بێت، به پێی قسه‌ی لێکۆڵه‌ره‌وه‌ی فه‌رنسی (ماسینون) که‌هه‌ڤاڵی زهاوی بووه، ڕۆژێک تووتنی جگه‌رکێشانی لێده‌بڕێت، که تاریکی شه‌و دادێت له ژێر پارچه‌یه‌ک قوماش و تاریکی شه‌ودا خۆی ده‌گه‌یه‌نێته دوکانی گه‌ڕه‌که‌که‌ی، له گه‌ڕانه‌وه‌یدا دوای کڕینی تووتنه‌که‌ی، له به‌رده‌رگای ماڵه‌که‌یدا که‌سێکی که‌ته‌و زله، گونده‌ی گه‌ڕه‌ک(خوشی) ماسولکه ئه‌ستور و سنگده‌رپه‌ڕیو، چاوه‌ڕوانیده‌کات تا هێڕشبکاته سه‌ری، زهاوی که ده‌یبینێت، خۆی لێ گێلده‌کات و، ده‌زانێت که خه‌ڵک بینیویانه‌و گونده‌یان یان لێئاگادارکردۆته‌وه،(ماسینون)واده‌گێڕێته‌وه که خه‌ڵکه‌که به گونده‌یان ووتوه، که زهاوی ووتوویه‌تی: هه‌موومان به گونده‌شه‌وه (خوشی) باپیرمان مه‌یموونه، که زهاوی نزیک ده‌رگای ماڵکه‌ی ده‌بێته‌وه گونده‌ی که‌ته په‌لاماری ده‌دات و وه‌ک فروجێکی بێهێز به‌رزی ده‌کاته‌وه و ده‌ڵێت: هه‌تیو من باپیرم مه‌یموونه؟!، زهاوی ده‌ڵێت: نه‌خێر تۆ گه‌وره‌ییت، باپیریشت په‌یامنێری خودایه(رسول الله)، به‌ڵام من باپیرم مه‌یموونه.
زهاوی وه‌ک چۆله‌که‌یه‌کی بچوکی چنگی داڵێك به ده‌ست (خوشی)ه‌وه به‌رزکراوه‌ته‌وه، که (خوشی) ده‌یتوانی بیکوژێت بێئه‌وه‌ی که‌س به‌رامبه‌ریی بوه‌ستێته‌وه له ناو ئه‌و کۆمه‌ڵگایه‌دا، یان دادگاییبکرێت له لایه‌ن دادگای ده‌وڵه‌ته‌وه، به پێچه‌وانه‌وه، له‌وانه‌بوو خه‌ڵکی له ته‌کیه‌کان و خانه‌قاکان و مزگه‌وت و گه‌ڕه‌کانه‌وه(خوشی) بخه‌نه سه‌رشانیان و وه‌ک پاڵه‌وان ناوی به‌رن، به‌ڵام به پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌وه زهاوی به عه‌قڵی گه‌وره‌ی خۆی توانی خۆی له نینۆکه تیژه‌کانی ئه‌و داڵه زله ڕزگاربکات، زهاوی توانی یه‌کێک له میکانیزمه سروشتیه‌کان هه‌ڵبژێرێت بۆ پاراستنی گیانی خۆیی و به‌رده‌وامی له ژیاندا، زهاوی توانی فێڵ له عه‌قڵی(خوشی) و عه‌قڵی ژاوه‌ژاوکه‌رانی خه‌ڵکی نه‌فام بکات که ده‌یانویست زهاوی بکوژن، به‌م جۆره به ئه‌زموونی خۆی توانی هه‌ڵبژاده‌یه‌کی سروشتی بکات له‌و هه‌ڵباژاردانه‌ی که هه‌بوون، به‌مه‌ش هه‌ڵبژارده‌ی سروشتی بۆ گه‌شه و گه‌وره‌بوون و به‌رده‌وامی ژیانی گیانداران وه‌ک له تیۆرییه‌که‌ی دارویندا هاتووه زیاتر لای زهاوی به‌رجه‌سته‌تر بوو، وای لێکرد که زیاتر مکوڕیی بکات له‌سه‌ر ڕاوبۆچوونی خۆی: که باپیرم مه‌یموونه، هه‌روه‌ک چۆن تۆوێک له ئاو و هه‌وایه‌کی گونجاودا گه‌شه‌ده‌کات و ده‌گۆڕدرێت بۆ دره‌ختێک. مه‌سه‌له‌که لێره‌دا ئه‌وه نیه که ڕچه‌ڵه‌کی مرۆڤ مه‌یموونه به‌قه‌ده‌ر ئه‌وه‌ی که مه‌سه‌له‌که مه‌سه‌له‌ی بیرکردنه‌وه و تێڕامان و لێکۆڵینه‌وه‌ی زانستیانه‌یه بۆ گه‌شه و گه‌وره‌بوونی گیانله‌به‌ران، و هه‌وڵدانێکی لۆژیکیانه و عاقڵانه‌یه بۆ دروستبوونی گه‌ردون، بۆ ئه‌وه‌ی که ئه‌و یاسایه بدۆزرێته‌وه که گه‌ردون به‌هۆیه‌وه دروستبووه و پێکهاتنی خۆی کامڵکردوه به کۆمه‌ڵێک میکانیزم، ئه‌مه‌ش ده‌مانگه‌یه‌نێته ئه‌و ڕاستییه‌ی که دروستبوونی گه‌ردون و ژیان له‌م گه‌ردونه‌دا دووره له ئه‌فسانه‌و سحر و ڕمڵ ڵیدان و پێشبینییه بێبناغه زانستییه‌کانه‌وه.
نووسینی: جمال علی حلاق
ئه‌م بابه‌ت له ووتووێژی مۆدێرنه‌وه وه‌رگیراوه
وه‌رگێر: جیهاد موحه‌مه‌د حه‌مه‌که‌ریم
