بەپەراوێزکردنی زمانی هەورامی کۆنفڕانسی هەولێر بۆ زمانی کوردی شەرعیەتی تەواوی نیە

زۆر لەمێژە باسو خواسی زمانی کوردی لە ئارادایە،بەتایبەتی لەم ساڵانەی دواییدا کە ڕژێمی لەناوچوی بەعس دارودەسەی پێچرایەوەو نەما ئیتر خەباتی نەتەوەیی هەڵکشایە قۆناغێکی تر. تەواوی پێکهاتەکانی کوردستان بە هەموو چینو توێژەکانیەوە لە گەرمەی خۆدەرخستنن وە  زۆر چالاکانەش هەوڵی داواکردن و دابینکردنی مافەکانیان دەدەن. لەم  گۆڕەپانە بەرینەدا زمانی کوردیش یەکێکە لەو گرفتانەی کە هێشتا ڕون نەبوەتەوە بۆ هەموان کە ئایا زمانێك بە ناوی زمانی  “کوردی”یەوە هەیە. چونکە  هەتا ئێستا زمانێکی کوردی لەئارادا نیە کە لەسەرانسەری کوردستاندا هەموو هۆزو خێڵو چینو توێژی ناوچەکانی کوردستان لێی تێبگەنو قسەی پێبکەن.  من کاتێک ووشەی “زمانی کوردی” دەبیسم  هەر وەکو  زۆربەی زمانناسانی کورد  ئیشارەتیان پێکردوە وەکو بەڕێز جەعفەری شێخوالایسلام پرسیارێك دێتە ئاراوە کە ئایا  ئەو زمانە کوردیە هەر ئەو شێوە ئاخاوتنەیە کە لە دیاربەکر، سلێمانی، هەورامان، کرماشان یان مەهاباد قسەی پێدەکرێت؟ ئایا ڕێزمان، دەنگەکان (فۆنتەکان) یان چۆنیەتی پێکهاتەی دەنگەکان (فۆنۆلۆژی) یان چۆنیەتی لێکدانی ووشەکان (مۆرفۆلۆژی) ئەو زمانەی کە لە سلێمانی قسەی پێدەکرێت  هەر وەکو ئەو شێوە ئاخاوتنەی دهۆک یان هەورامانە؟ دیارە کە وەڵام (نەخێرە). کەواتە لەم حاڵەدا زۆر زەحمەتە کە بەم هەموو شێوە ئاخاوتنە جۆراو جۆرانە کە لە کوردستاندا هەن بوترێ یەک زمان . وە ناشکرێ باسی دیالێکت بکرێ چونکە زۆر تیۆرێتیکە  زمانەوانیەکان باس لەوە دەکەن کە: ئەگەر دووکەس لەگەڵ یەكتر قسەبکەن وە لەیەك حاڵی نەبن دەی  ئەو دوو شێوە ئاخاوتنە بە بٶچونی زۆر لە زمانەوانان دو شێوە ئاخاوتنی سەربەخۆن، واتە دوو  زمانی لەیەك جیاوازن. لەکوردستاندا هەورامی زمانێکی سەربەخۆیە بەپێی چەند پێوەرێکی زمانەوانی. یەکەم : فۆنتەکانی کە کۆمەڵێك شکڵ بە پیتەکان دەبەخشێتو  لە قورگی هەورامیەکانەوە دیتە دەرەوە تەنها خودی هەورامیەکان دەتوانن بەتەواوی گۆیبکەن، دوەم: ئەو ڕێزمانەی کە لە زمانی هەورامیدا هەیە بەبەراورد لەگەڵ زمانە گەورەکانی تری دونیا ڕێزمانێکی بێ غەلو غەشە. کەچی لە زۆربەی زمانە کوردیەکاندا ئەم تەکامڵیە دیار ناکەوێت، بەتایبەتی لەکاتی جیاکردنەوەی نێرو مێدا لە بەشی سۆراندا ئەم دیاردەیە لاوازە. سێیەم: لەڕوی مێژوویەوە ناتوانین هیچ جۆرە سەنەدێکمان دەسکەوێ کە لە هەورامی کۆنتربێت. زمانی هەورامی لە ئایینی یارسانەکانەوە بەم زمانە کارکراوەو نوسراوە، لەڕوی ئەدەبیاتیشەوە بۆ  هەموانئاشکرایە کە بە زمانی ئەدەب ناوزەنگی دەرکردوە، دەی ئەوەتا لێرەو لەوێش هەرکاتێك باس لە زەردەشت دەکرێت ووشەی هەورامان یان نهەورامی لەپاڵدایە. ئەمەش دەمانباتەوە  سەر ڕیشەکانی ئاڤێستا کە من پێم وایە ئەگەر میللەتی کورد بیەوێ هەر جۆرە لێکۆڵینەوەیەکی زانستی بکات لەسەر بوونی خۆی دەبێت بگەڕێتەوە سەر گاتەکانی ئاڤێستاو وەریانبگێڕێتەوە سەر زمانی پەهلەویو پاشان بەراوردێکی ویژدانانە بکات لەگەڵ زمانی هەورامیدا. دواجار لەوێوە دەسبە لێکۆڵینەوەکانی بکات. چوارەم: فاکەتەری جوگرافیاییش بۆخۆی یەکێکە لەو هۆکارانەی کە زمانی هەورامی بە شێوەی  ئۆرگیناڵ خۆی هێشتوەتەوە. چونکە نابێتت ئەوەمان لەبیر بچێت کە هەورامیەکان لە ژیانیاندا کۆچەر نەبوون  تا ووشەی بێگانە بهێنە ناو زمانەکەیانەوە، بەڵکو لەوەتی هەن لەناو چیا سەختەکاندا ئیدارەی خۆیانیان بەڕێکردوە. ئەمەو چەندین فاکتەری تری کۆمەڵایەتیو  فەرهەنگیو هەتابگرەش سیاسی وای کردوە کە هەورامان و زمانەکەی وەك خۆی ماوەتەوە. لە کاتی میرنشینی ئەردەڵاندا زمانی هەورامان گەورەترینو بەهێزترین زمانی ئیداریو ئەدەبی بوە کە مێژو بۆمان دەگێڕێتەوە، ئەم ڕاستیانە شاعیرە غەیرە هەورامیەکان شاهیدی بۆدەدەن، کە لەپێشەوە هاتونەتە هەورامان بۆ خوێندنو نوسین . واتە لەپێشەوە خۆیان فێری خوێندەواری کردوە پاشان شیعریان  وتوە. ئەم زمانە ناکرێ لەگەڵ ئاخاوتنی بادینانو دیاربەکرو هەولیرو سابڵاغو کرماشان بەراورد بکرێ. بۆیە  تەندروستترە ئەگەر بڵێین کە ئێمە  وەکو کورد چەند زمانمان هەیە کە پێیان دەوترێ “کوردی”  یان “زمانە کوردیەکان”. کە دەبێت یەك بەیەك بایەخیان پێبدرێ .
کەواتە بەپێی ئەو باکگراوندە کە زمانی هەورامی هەم لە بواری مێژوودا هەم لەبواری زانستدا و هەم لە بواری ئەدەبیدا لە مەیدانێکی زۆر بەربڵاودا کاری کردوەو حیسابی جیددی بۆکراوە لە مێژوی کوردا. بەڵام جێگەی سەرسوڕمانە ئەمڕۆ لەژێرسایەی حکومەتی کوردی خۆماڵیدا کۆنفرانسێك بگیرێ لە هەولێر بۆ زمانی کوردی، بەڵام نوێنەرێك بۆ زمانی هەورامی لە هەورامانەوە  بانگهێشت نەکرابێ کە دەبوایە زمانی هەورامی لەسەروی دیواخانی کۆنفرانسەوە دابنیشتایەو پرسو ڕا بەوبکرایە چونکە بە پێی مێژوو  تەمەنی لەباقی زمانەکانیتری کوردی کۆنترەو پیرو شاعیرەکانی بە دێوە سپیەکانی ئەدەبی کورد ناوزەنگکراون.
هەربۆیە بە ئامادە نەبوونی زمانەوانێکی هەورامی لە کۆنفرانسی هەولێر بۆ زمانی کوردی ئەوکۆنفرانسە کەمو کورتیەکانیو  “ناکامڵی” هەر لە زوەوە بەدەردەکەوێ وە شەرعیەتیشی بەپێی عورفوعادەت لەدەست داوە، چونکە یەک پێكهاتەیەکی کوردی گەورە حظوری بەدی ناکرێ.  زۆر جار پیاودەبیستێت  کە هەورامیەکان خۆیان بەکورد نازانن ،چونکە کاتێك باس لە زمانەکەیان دەکەن پێیان وایە زمانی هەورامی جیاوازی  زۆرە لەگەڵ زمانەکوردیەکانی تردا، بەم بۆچونە خەڵکانێك لێیان قیت دەبنەوەو دەبێتە لێیان  مقۆ مقۆی زمانەوانی. دەی کەچی کۆنفرانسی هەولێر بۆ  زمانی کوردی خۆی بۆ خۆی  ئەم مەسەلەیەی یەکلایی کردوەتەوە کە هەورامی زمانێكی کوردی نیە بۆیە پێویست ناکات لە هەورامانەوە خەڵکانێکی پسپۆڕ بانگهێشت بکرێت، باوجودی هەبوونی ئەو هەموە زمانەوانە بلیمەتە هەورامیانەی ناوەوەو دەرەوەی ووڵات کە لێکۆڵینەوەی تایبەتیان کردوە بۆ زمانی هەورامی. هەڵسوڕێنەرانو  کارمەندانی ئەم کۆنفرانسە دەبوایە پرسو ڕایەکیان بە ڕێکخراوی پارێزەرانی زمانی هەورامان “ڕیکوزیاو پاریزەراو زوانی هۆرامی”  بکردایە کە زۆر چالاکە لەم بوارەداو یەکەم گروپی فەرهەنگی کوردی بوو  لەدەست پێشخەریەکەیدا کە لەدەرگای پەڕلەمانی کوردیدا بۆ خستنە ڕوی پێشنیارەکانی لە کاتی نوسینی دەستوری هەرێمی کوردستاندا.
 هیوادارم لە داهاتوودا بۆ ئەوەی کۆنفرانسێکی ئاوها شەرعیەتی خۆی لەدەست نەدا هەموو زمانناسانو لێکۆڵەران  لە هەموو بەشەکانی ناوچە کوردیەکاندا بەشداربن بۆ ئەوەی هەموو کەس بە سەربەستانە لەژێر دروشمێکی هاوبەشدا کە هەموو  زمانەکان لە خۆگرێ گفتو گۆی چڕوپڕ بکرێ بۆ دۆزینەوەی چارەسەری گرفتەکان. وە چیتر کۆنفڕانسی هەولێر بۆ زمانی کوردی  زەمینەی لەبار  دروست نەکات بۆ ئینکاری کردنی کوردێنی بوون. وە هیواداریشم لە ساڵانی داهاتوشدا زمانی دێوە سپیەکەی ئەدەبی کوردی (هەورامی) بانگهێشت بکرێت بۆ پرسوڕا پێکردنی لە خاڵە گرفتدارەکانی کۆنفرانسدا.
هەورامان عبدالرحمان
سوید/لوند
٢٠١١/٩/٢٠