فانی ته‌واوکه‌ری قوتابخانه‌ی شیعریی نه‌ته‌وه‌یی خانی و حاجی قادری کۆیی7
کوردناسیى فانى
لە هۆنراوەیەکدا کە پێشتر ئاماژەمان بۆ کرد فانى دەڵێ:
باسى رەوشتى میللەتم، ئیشمە، خوومە، عادەتم
هەر ئەمەیە حیکایەتم، هەر ئەمەیە شیعارى من
لە کۆتایى هۆنراوەى (ناڵەى شێرانى برسى) شدا دەڵێ:
خامەیى حەق بێژى من خاڵۆ زمانى میللەتە
داستاننووسێکى بێ فێڵى ژیانى میللەتە
ئەم چەند دێڕە هۆنراوە راستى پەیامى مێژوویى ژیانى فانى رووندەکەنەوە.وەک ئەرکێکى پێغەمبەرایەتى، یان قەدەرێکى تراژیدیایى ئەوە بە فانى بڕاوە لە گەلەکەى بۆ لەحزەیەکیش دانەبڕێ ، لەگەڵ هەموو دەرد و داوا و ژان و تێشکانێکیاندا بژى. شارەزایى رەوشت و خوویان بێ، بەچاوى زانین سەرنجیان بدا ئەوسا خامەکەى بکاتە داستاننووسێکى بێ فێڵى ژیانیان، ئاوێنەى مایکرۆسکۆبى بخاتە بەر دەمیان و وێنەى خۆیان وەکو و هەن و وەکو و دەشێ ببن نیشان بدات و بەراوردى جیهانى سەردەمییان بخاتە بەر هۆش و دڵ. فانی نووسه‌ری حیکایه‌تی کوردو داستانی کوردستانییانه. وه‌ک خانی دارێژه‌ری (نه‌ره‌تیڤ) ی مێژوویی کورده به شیعر.
دەڵێم بیڵێم و ناوێرم
ئەم هۆنراوەیەى فانى لە سییەکاندا نووسراوە و لە سەرەتاى چلەکاندا پێیداچۆتەوە. بەڵام یەکێکە لە یەکەمین هۆنراوەکانى سەرەتاى شاعیرێتى. بە زمانێکى سادە و رەوان و کیشى کوردى خۆماڵى هەشت بڕگەیى نووسراوە.. دواى هەرسێ دێرە شیعرێکى هەشت بڕگەیى سەروادار، لە دێڕى چوارەمدا رستەى ((دەڵێم بیڵێم و ناوێرم)) دووبارە کراوەتەوە.. ئەم دووپاتەیە خۆى زیاتر سەرنجى خوێنەر بۆ ناوەرۆکەکە و مەترسى ئاشکراکردنى پەیامەکەى رادەکێشێ.
لەو هۆنراوەیەدا فانى زیاتر نەکارەکانى((نێگەتیڤەکانی)) کۆمەڵى کوردەوارى باس دەکا، که تێیدا ژیاوە و لەوە زیاتر چاکەى بەدى نەکردووە
فانى هەر لە سەرەتاى دەستنیشانکردنى (دەردەکانى کۆمەڵ) ەوە، وەک پزیشکێکى دڵسۆز یان باوکێکى میهرەبان و نیگەران بۆ خەستەیى کوشندەى کوڕ و کچەکەى، (نەزانیى، بێ سەوادیى، نەخوێندەواریى) وەک دەردى کوشندەى کۆمەڵ دەست نیشان دەکا
بێسەوادیى : ماکە، گەرایە، میکرۆبخانەیە، سەرەتانە
هەموو دەردەکانى دیکەى کوشندە لە نەزانینەوە سەرهەڵدەدەن : دواکەوتن، دووبەرەکى، خۆخۆریى..هتد
فانى لە (دەڵێم بیڵێم و ناوێرم) و کۆمەڵە هۆنراوەیەکى دواى ئەوە، کە هەموو ناواخنى (تیمى) نەزانیی و بێسەوادییان هەیە،جەخت لەسەر ئەوە دەکات کە ئەو دەردى نەزانییە تەواوى کۆمەڵگاى کوردەوارى گرتۆتەوە بە هەموو چین و توێژ و دەستەیەکییەوە، کردوویەتى بە کۆمەڵێکى نەخۆشى داوەشاوى خۆکوژ، کۆمەڵێ کە هیچ کۆبەند و یاسا و رێو شوێنێکى شارستانى و رۆشنبیرانەى تێدا نییە و دوورە لە هەموو بەها و رەوشتێکى چاکە خوازیى گشتى و بەرژەوەندى گەل و نیشتمان ..بۆیە فانى دەست ناپارێزێ و هیچ گرۆ و دەستەیەکى کۆمەڵ لە رەخنە کۆمەلایەتییەکەى بەدەر ناکا
قسێکم دێتە سەر زارى دەڵێم بیڵێم و ناوێرم
لە باسى کورد و کردارى دەڵێم بیڵێم و ناوێرم
دز و جەردە و ریا کارن نەزان و گێژ و بێ عارن
لەگەڵ یەکتر دەڵێى مارن دەڵێم بیڵێم و ناوێرم
ئەوەى ئێستاکە زۆردارە خەریکى جەور و ئازارە
ئەوەى بێ زۆرە غەمبارە دەڵێم بیڵێم و ناوێرم
ئەگەر ئاغایە بەدکارە ئەگەر کوێخایە مەککارە
ئەگەر مسکێنە بێ عارە دەڵێم بیڵێم و ناوێرم
دوو سەد خەرمانى میللییەت بەیەک جۆ ناکڕێ میللەت
وەفا رۆیى ، نەما غیرەت دەڵێم بیڵێم و ناوێرم
ئەوەى فانى وینەى دەکا (داوەشانى کۆمەڵایەتییە)، لێکهەڵوەشانى بەها و رەوشتە، سەروەریى نەزانى و درۆزنیى و رییا کارییە، نەبوونى هەستى نەتەوایەتى و پەرۆشى میللىیە
دیارە دەشێ فانى لەبەر ئایدیالى بەرزى نەتەوەخوازیى و چاکەخوازیى و خەونى کۆمەڵگاى شارستانى بەنیزام و روناکبیر، زیاتر لایەنە نەکارەکانى ژیانى کوردى نیشان دابن، بەڵام بیری فانی لە ناخ و راستەقینەیى ژیانى کۆمەڵەوە هەڵقووڵاوە و وەسف کردنى خۆى بە ((داستان نووسێکى بێ فێڵى ژیانى میللەت)) تەواو لە جێى خۆیدایە. وەک لە دواتردا پتر شی دەکەینەوە فانى (کۆمەڵى نەزان) وەک کۆمەڵێ کە بە ژیانى ئاژەڵى راهاتووە و رازییە، سەیر دەکا و دەیەوێ بەیەک زەبرى کوشندە دان لە نەزانیى ، گەلەکەى پۆتێنشیاڵى مەزنى بەهرە و توانا و جوانەمەردیى و زانایى خۆى بەدى بێنێ و بگاتە ریزى گەلانى پێشکەوتووى سەردەم
کۆمەڵگاى کوردەوارى: نموونەى مەرگە
هۆنراوەى بەسەرهاتى (مەرگە لە ژێر حوکمى دەرەبەگدا) شارەزایى فانى لە شێوەى ژیان و کار و رەنج و کێشە و خەون و خولیاى هەموو دەستە و گرۆهى خەڵکى کورد نیشان دەدا، لە ئاغا و کوێخاوە، تا بازرگان و مەلا و شێخ، تا پینەچى و ئاشەوان و دارتاش و مسگەر و باخەوان و جۆڵا و ئاسنگەر و کرێکار و شوان. (سەیرە لە پەنجاکاندا هەموو ئەم پیشە زانانە لە گوندێکى وەک مەرگە هەبوون، ئێستاش دواى سێزدە ساڵ حوکمى کورد خۆى و بلیۆنەها دۆلار، بڕۆ سەیرى حاڵى مەرگە کە)… لەو هۆنراوەیەدا بە سۆز و پەرۆش و پێزانینەوە خاسێتە چاکەکانى مرۆڤى کورد و کاسبکارى کورد باس دەکا.. زۆر بە سەختى جەخت لەسەر ئەوە دەکات کە دەورى گەورەى کورد، نا تەواوى گەورەی کورد، کێشەی گەورەى کورد هەر نەزانینەو نەزانیى… ئەگینا کورد گەلێکە خاسَتى نەتەوەیى باشى زۆرن و بە ژیانى سادە رازییە و دەکرێ ئەو خاسێتەچاک و خۆماڵى و سروشتکردانەى کوردەوارى ببنە بنەماى کەسێتییەکى نەتەوەیى بەهێز و کۆمەڵێکى رێک وپێک و یەکگرتوو- و سەرکەوتوو .. فانى روو دەکاتە دۆستى گەورەى ((مەلا حەسەن)) ى مەرگە و ئەم بیرانە دەردەبڕێ:
مەلا هەر جەهلە ێنددى زیندەگانى
زیانى گیانە بۆ کۆمەڵ نەزانى
لە گێتیدا رەقیبى ئێمە جەهلە
دەنا کوردى قەلەندەر ژینى سەهلە
لیباسى بوزووە، نانیشى جۆیە
کراسى جاوە، پشتێنى پەڕۆیە
لەلایان وەک ئوتێلە ژینى ئەشکەوت
بە تاریکى دەژین نەشبێ ئەگەر نەوت
بە عەییاشى و زیننەت ئاشنا نین
ئەبەد جۆیایى دیز داشەو عەبا نین
نیانە مەیلى ئارایش ئەمانە
دەڵێن ئەسبابى زیننەت بۆ ژنانە
لیباسى رۆژ و شەویان پەشم و جاوە
دەڵێن گورجى و زۆریى بۆ پیاوە
لە گەرمایى چلە و سەرمایى زستان
نیانە باک و قەت نابن هەراسان
کولێرەى ئاردى جۆ نادەن بە بسکیت
بە هێز و سالمن وەک نێرە عیفریت
لە جێى بیرە و شەراب و ویسکى و مەى
لەگەڵ خۆشاوى مێوژ شەو دەکەن نەى
بەڕوو- و گوێز دەخۆن ئەغلەب کە شەو هات
دەڵێن بردوویە نامووسى چوکلیات
گەزۆ و کشمیش و لەتکە و گوێز و هەنجیر
مرەببایانە پێیان شادن و ژیر
نە بەنگین و نە تریاکى و نە مەستن
هەواى نەفسى خۆیان ناپەرستن
لە سەختیدا هەیە سەبر و ڕەزایان
نەگریاون لەسەر مەیتى برایان
بەها دوڕن و ڕەشید و پاڵەوانن
بەڵێ کوردن، بەڵام گوردى جیهانن
لە مەیدانى هەرادا شێرى مەستن
بە چالاکى پەلى دوژمن دەبەستن
هەموو راوچین و تیرەنداز و ئازان
لە رەزما گورگى لاکى هێزى ئەعدان
لەجێى پۆتین لە پێیاندایە کاڵە
عەدووى پۆتین لە پێیان لا گەماڵە
ئەگەر دوژمن هەزارە کوردەکان شەش
هەزار دەشکێ پەرێشان و موشە و وەش
لە مەیدانى هەرادا شێرى نێرن
هەموو بێ باکن و چالاک و دلێرن
لەگەڵ تورکا کە لێیان بۆتە کێشە
لە چاویان هەڵچەقیون وەک درێشە
قەڵاى ئاسارى ئاسوورى کە وردە
ئەوەش زەڕبەى قوڵنگى قەهرى کوردە
لە بەربێ دەفتەریى یەک یەک سەرەى کورد
لەگەڵ خۆى ناوى خۆى بۆ ژێرى گڵ برد
دەنا مەعلوومە عالەم شارەزایە
لە مەیدانى هەرا کورد ئەژدیهایە
ئەگەر پەروەدە بکرێ میللەتى کورد
قەڵاتى زۆرى بەدخواهان دەکا ورد
کەریم خان و سەلاحەددین وکاوە
زەمانە ناویان نانێ بەلاوە
دلێر و قانیعن کوردى پەرێشان
نەزانى ماڵى ئێمەى کردووە وێران
لە بەر زۆرى نەزانى بوونە جانى
هەموو مردووى رەقابەتن و نەزانى
ئەگەر بێت و بە زانین ئاشنابن
برنجن ژێر چەپۆکى ماش نابن
بەڵام تا وا نەزان و بێ شعوورن
لە سەرکەوتن لە هیواى چاکە دوورن
دزى و کینە و عەداوەت کارییانە
قسەى شێتانە وردى زارییانە
لە دڵیان دڕکى بەدبەختى رواوە
لە ملیان پەتکى نادانى کراوە
نەسیحەتیان لە بەر گوێ دەنگى زەنگە
بوێژیان لا وەکو قەومى فەرەنگە
وەکو و قاوانى کاوێسە لە لایان
سەداى ناڵەى رەفیقان و برایان
مەلا هەستە و بە سۆزى دڵ دوعاکە
هەموو شەو روو لە قاپى کوبریا کە
لە بۆ قەومت کە سەر تا سەر زەلیلن
لە پەنجەى دێوى جەهلا جوملە دیلن.
ئەم هۆنراوە (هاوتایى) بیرى فانى دەربارەى کۆمەڵگاى کوردەوارى دەردەخا..فانى (دلێرى و قانیعى) واتە ئازایى و جەسوورى و رازى بوون بە شێوەیەکى ژیانى سادە و خۆماڵى خۆى، بە دوو خاسێتى سەرەکى کۆمەڵگاى کورد دادەنێ. وەک کەسێتییش کورد کە پەروەردەى هەبێ دەکرێ ببێتە هێزێکى گەورەى ئازادى و پێشکەوتن و قەڵاى ستەمگەران و ورد و خاش بکا وەک چۆن قەڵای ستەمی ئاسووریان تەخت کرد. گەر بەزانین ئاشنا بن کورد (برنجن ژێر چەپۆکى ماش نابن). بەڵام نەزانیى بۆتە(دڕکى بەدبەختیی) لە دڵیان رواوە و بۆتە (پەتکى نادانیى) لە ملیان کراوە.
(نەزانى) کلیلى لێکدانەوەى ستراکتووریى کورد و کۆمەڵگاى کورد
کەوایە (نەزانیى) لاى فانى چەمکێکى گشتگرە کە کلیلى کردنەوەى مەتەڵى دواکەوتوویى کورد و کەسێتیى خۆکوژى ئەو بە دەستەوە دەدا.
(نەزانى) بە مانا گشتییە فراوانەکەى و فەزا زانگەییەکەى (مەعریفییەکەى) . لە سەر ئەم چەمکە یا بیرۆکە بنەمایىیە فانى کۆمەڵە بیرێکى دژ هەڵدەچنێ کە سیماى کۆمەڵگاى کوردى و کەسێتى ومرۆڤى کورد پێناسە دەکەن.
نەخوێندەوارى – خوێندەوارى
بێ سەوادى – رۆشنبیرى
مەکتەب – تەکیە و خانەقا
راستى – ریا
پاکى – ناپاکى
رەنجدان – مشەخۆرى
زانینى نرخى کات – کات کوشتن و بە فیڕۆدان
ئازایى – ترسنۆکى
خۆبەخت کردن – خۆفرۆشتن
نیشتمانپەرستى – نیشتمانفرۆشى
پێشمەرگەى راست – جاش و جاسووس
خزمەتکارى گەل – بەرتیل خۆرو گەندەڵ
پێشکەوتن- دواکەوتن
ئازادیى – ژێر دەستەیى
ژیانى سەردەم – ژیانى سەرەتایى و وەحشیەت
یەکگرتن – ناکۆکیى و خۆ خۆریى
سەرکردەى رێبەر نموونە- سەرکردەى خۆپەرست و خۆ فرۆش
دەتوانین زۆر دژە بیر و دژە ماناى دیکە کە درێژبوونەوە و پەل و پۆى رەگى (نەزانى) ن لە هۆنراوەکانى فانى دەستنیشان بکەین.
بۆیە فانى لەگەڵ خۆشەویستى و پەرۆشى بێپایانى بۆ نەتەوەکەى بە ئەرکى ویژدانى و نەتەوەیى و رووناکبیرى خۆى دەزانێ کە حەقیقەتى کەسێتى مرۆڤى کورد لە روانگەى راستى نەزانیى و بێسەوادیى و دواکەوتوویى زانستیی و رووناکبیریى کوردەوە شى بکاتەوە و بینرخێنێ و بیخاتە روو.
