نیگەرانی 'ئەوانی دی' لە بەهاری عەرەبیدا

   
بەوێنەی کورد لە عێراق و سوریا دا  تا ڕادەیەک هەریەک لە قیبتیەکانی میسر و سودانیە باشوریەکان لە سودان و بەربەرو ئەمازیغی لە لیبیا و شیعە لەهەریەک لە شانشینی سعودی و بەحرەین دووچاری چەوساندنەوەی سیاسی و ئیتنیکی و مەزهەبی بوون لە ژێر دەسەڵاتی زۆرینەی وڵاتانی عەرەبیدا. پاش ٢٩ رۆژ لە خۆپیشاندانی بەردەوام لە وڵاتی تونس لەسەرەتای ساڵی ٢٠١١دا ، دەرئەنجامی گەورەی لێکەوەتەوە ئەویش بە کەوتنی بن عەلی و پارتی فەرمانڕەوای لە و وڵاتە دا و ئیدی ڕاپەڕینی جەماوەری زۆرێک لەوڵاتانی ناوچەکەی گرتوە تا هەنوکەش بەردەوامە. پرسیارێک کە ختوکەی هەریەک لە ئێمە دەدات ، وەک تاکیکی سەر بە کەمایەتیەکان لەو وڵاتەانەدا، بریتیە لەوەی : ئایا ئەو گۆڕانکاریانەی کە لە سیستمی سیاسی و فەرمەنڕەوای ئەو وڵاتانە ڕوودەدات چ گەرەنتیەک  هەیە بۆ مافی ئازادی و مەدەنی ئەو گروپ و کەمایەتیە ئیتنیکی و مەزهەبیانەی  پاش ڕزگاربوون  لە دیکتاتۆریەت؟
بێگومان لە گۆشەنیگای تاک و گروپی ئەو کەمایەتیانەوە هەردەم  نیگەرانی هەبووە بەرامبەر دەسەڵاتی زۆرینەو و بەهەمان شێوەش بەرامبەر بیدەنگی نێودەوڵەتی بۆ دۆزەکەیان. نمونەی ئەو بێدەنگیە بێمانا و ئەژنۆ شکێنەی لەمەڕ تاوانەکانی ڕژیمی بەعسی لەناوچوو دەرهەق بە کورد لە عێراقدا ، بەتایبەتی لە کۆتایی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو کە گەیشتە ئاستی تاوانی جینۆساید. بە بواردنی کێشەی عەرەب/ئیسرائیل لە فەلەستین کە فرە ڕەهەند و پرسێکی ئاڵۆزە ، ئیدی زۆربەی زۆری کێشەی کەمینەکان لە وڵاتانی عەرەبیدا زۆر کەمی لێ وتراوەو و بیستراوە و بەهەمان شێوەش زۆر کەم کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هاتوەتە دەنگ لەو پێشێلکاریانەی مافی مرۆڤ ئەنجامدراون لەسەر دەستی دەسەڵات.  بێگومان بۆ ئێمەی کورد راستەوخۆ پاش کۆرەوەکەی ساڵی ١٩٩١ و دەستتێوەردانی نەتەوە یەکگرتوەکان و وڵاتانی هاوپەیمان لەجەنگی کەنداو بایەخی سیاسی گەورەی خۆی هەبوو. پاشان ڕیفراندۆمی سودانیەکان لە باشوری سودان  لەسەرەتای ساڵی ٢٠١١دا بەسەرپەرشتی نەتەوە یەکگرتوەکان و پشگیری زۆریک لە وڵاتانی ڕۆژئاوا ، کە ئەنجامەکەی کۆتایی هات بە دەنگدانی لە سەدا ٩٨.٨٣ خەڵکی باشوری سودان بۆ سەربەخۆی . ئەمە بۆخۆی گۆڕانکاریەکەی گەورە بوو لە نەخشەی سیاسی ناوچەکەدا و هیوایەکی گەشی  چاند لای گروپی کەمینەکان و بگرە زۆرێک لە جموجوڵە ئازادیخواز و ئۆپۆزسیۆنی سیاسی و بزاوتی کۆمەڵایەتی لە ناوچەکەدا بەگشتی. ئەوەی جێگای تێڕامانە ئەم رووداوە هاوزەمانە لەتەک ڕاپەرینەکانی بەهاری عەرەب کە لە باکوری ئەفریکاوە سەریهەڵدا، هەربۆیە بۆخۆی ئەم ڕووداوە گڕو تینێکی دیکەی بەخشیە جەماوەری ڕاپەڕیو و ناڕازی بەرامبەر دەسەڵاتە شمولیەکان لە نیشمانی عەرەبی.
راستەوخۆ پاش سەرکەوتنی شۆڕشی گەلی میسر ، پێکدادان و بەریککەوتنی خویناوی ڕویدا لەنێوان قیبتیە مەسیحیەکانی ئەو وڵاتە لەتەک پۆلیسدا، کە  کوژرانی ٢٥ کەسی لێکەوتەوە، تا ئێستاش کێشەکە چارە نەکراوە. ئەمە بۆخۆی جاریکی تر لە لایەک لە  وڵاتی ‘ئازادی’ میسریەکاندا پرسی کەمینەکانی وروژاند و چارەنوسی ئەوان جاریکی تر بوویە مایەی تێڕامان و لەسەر وەستان. لەلایەکی تریشەوە دیسانەوە پرسی ئاسایش و سەقامگیریی سیاسی و کۆمەڵایەتی هێنایەوە گۆرێ. لە وڵاتی لیبیادا ئەگەرچی بەربەرەکان هاوکار و بەشداری شۆڕشیان کرد دژی ڕاماڵینی ڕژێمەکەی قەزافی ، بەڵام زۆربەی ئاماژەکان ئەوەمان پێدەڵین کە باری زۆریک لە خێڵەکانی بیابان و لەناویانیشدا بەربەرەکان نا سەقامگیرو مەترسیدارە. زۆربەی چاودێرانی سیاسی و کۆمەڵایەتی نیگەرانن بەرامبەر پێشهاتەکانی دوایی جەنگ لە کۆمەڵگەی  لیبیادا.
لە عێراقدا پاش روخانی رژێمی بەعس و نەمانی سەدام لەسەر دەسەڵات لە بەهاری ٢٠٠٣دا، ئەم وڵاتە بە زنجیرەیەک گرفت و قەیرانی قوڵ و  ئاڵۆزی سیاسی و ئاسایش و نەبوونی سەرەتاترین پێداویستی ژیاندا گوزەری کرد. ناسەقامگیریی و گرژی کۆمەڵایەتی و سیاسی گەیشتە ڕادەیەکی مەتریسدار و خوێناوی، بەپێی ڕاپۆرتی (ئۆ ئار بی )* تەنها لەنێوانی ساڵانی ٢٠٠٣ تا ٢٠٠٧دا زیاتر لەیەک ملیۆن و ٢٠٠هەزار کەس بوونەتە قوربانی و سەدان هەزاریش ئاوارەو بێ جێگە بوون. کورد ڕۆلێ گەورەو بەرچاوی گێڕا لە ئاسایکردنەوەو و بونیاتنانەوەی عیراقی نوێ، بگرە کورد هاوسەنگێکی گەروەبوو لە ژیانی سیاسی دوای رژیمی سەدام، لەکاتیکدا کورد پێشتر نیمچە دەسەڵاتیکی سەربەخۆی خۆی هەبوو و لە بەهاری ١٩٩١وە. رۆڵی  نەتەوە یەکگرتوەکان و ئەمەریکا و بەریتانیا لە ساڵی ١٩٩١دا پاشان  بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش ژمارە  ٦٨٨ کەبە دژە فڕین ناسراوە، گۆڕانکاری گەورەی هینایە ئاراوە بۆ کورد. بەلای زۆریک لە چاودێرانەوە ئەم هەلە بۆ کورد زۆر گرنگ و پڕ بایەخ بوو بۆ گەڵاڵەکردن و بونیاتنانی گوتاری سەربەخۆیی سیاسی .  لە ڕووی میژوویەوە بۆ  کورد دوایی پەیماننامەی سیڤەر ساڵی ١٩٢٠ ئەمە دووم هەل بوو کورد لەدەستی دا و لەبری ئەوە جارێکی تر گەڕایەوە بۆ بەغدا. کورد چوون بۆ شتێک لە بەغدا ، لە رووی مانا و مەغزای سیاسیەوە، کە ئەوان خۆیان پێشتر هەیان بوو. جا ئیدی ئەوان بران یان خۆیان رۆیشتن ئیدی ئەوە بابەتێکی ترە.
لەپاش ئەنجامی هەڵبژاردنی ٢٠٠٥دا پێکهێنانی پەرلەمان و حوکومەت لە  بەغدا ، چەندینجار کورد حوکومەتەکانی بەغدا کێشەیان هەبووە دیارترینیان لەمەڕ ماددەی ١٤٠ و هێزی پێشمەرگەو یاسای غازو نەوت ، بەڵام لەمدوایانە کێشەکە قوڵتربوەتەوە گەیشتوەتە بارگرژی نێوان هەریم و بەغدا. زۆر ئاماژەکان ئەوەمان پێدەڵین کە کورد چ لەلایەن ئەمەریکاوە و چ لەلایەن هێزە عەربیە عێراقیەکان بەکارهاتوەو بگرە لەخشتە براوە، وەک بڵێی ئیدی ئیوە پێویست نین بۆ هاوسەنگی هێزەکان و میانگیری. هەموان گوێبیستی پۆل بریمەر بووین کە چۆن داکۆکی لە یەکپارچەی عێراقی کرد ” کورد گەر نیازی جیابونەوەی هەبێت ئەوا ئەگەری جەنگی گەورەی ئەبێت و ئەمە هەڵەیەکی گەورەیە کە دەیکات”.*ئەمە بە تەنها هەڵوێستی  بابایەکی سیاسی لەسەر کار لابراو نییە بەڵکو رۆڵی ئەمەریکا لە هەمبەر خۆپیشاندانە جەماوەریەکاندا بەگشتی ناڕۆشنە، هەروەک هەمووان بینیمان لە بەرامبەر شۆڕشی میسر لەسەرەتادا. بێگومان  ئیدارەی  ئۆباما و پێشتریش بۆش، عێراق بە نمونەی سەرکەوتوی دیمۆکراسی دەزانن لە ناوچەکەدا بۆیە هەر ناڕەزایەکی جەماوەری دژ بە دەسەڵاتی سەنتەر لە عێراق  نادیدە وەدەگرێت لانی کە لەم کاتەدا،کاتێ کە هێشتا هێزەکانیان ماوەتەوە. 
پارت و گروپە کوردیەکان لە سوریادا ( ئەگەرچی بەندە تێبینیم هەیە لەسەر هەندێکیان بۆ پاشکۆیەتی بۆ حزبەکانی هەرێمی کوردستانو دەرک نەکردنیان بە رەوشی وڵاتەکەی خۆیان)، بەڵام ئەوانیش هەمان چەشنی کوردانی عێراق هەستی وەلاوە خستینان هەیە لەلایەن بەرەی ئۆپۆزسیۆنی عەرەبی سوریەوە. هێشتا متمانەیەک نییە بۆ دابینکردنی هەر مافیکی ئیتنیکی و سیاسی کوردانی سوریا ئەگەر سبەینێ بەشار و بەعس روخان. نیگەرانیەکان لە کاتی دروستکردنی ئەنجومەنی نیشتمانی سوری    لە تورکیا سەریان هەڵدا کاتێ بەڕاشکاوی هەندێ لە ئەندامی هەڵبژاردراوی ئەنجومەنەکە گلەی و گازاندەی لە رۆڵی کورد هەبووە لەکاتی خۆپیشاندانەکاند.
لەگەڵ لادان و ڕمانی هەر دیکتاتۆریک لە ناوچەکەدا بەشوێنیدا جۆریک لە باری نائارامی و ناڕوونی سەر هەڵدەدات لە وڵاتەکەدا. بێگومان بۆ ئەوەی چی لە عێراقدا روویدا دووبارە نەبێتەوە لەڕووی کوشتنی خەڵکی سیڤل و رفاندن و تێکچوونی باری ئاسایش و ژیانی کۆمەڵایەتیەوە، گرنگە هەموو پێکهاتە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکانی هەر وڵاتێکی پاش سەرکەوتنی شۆڕشەکان بەشداربن لە ژیانی نوێی سیاسیدا. بەداخەوە ئەوەی تا ئێستا هەموان دەیبینین شتێکی ترە و ئاماژەکان گەشبینی دەرناخەن. بەهاری عەرەبی رەنگە بۆ هەندێک بەرز بنرخێنرێت و بۆ هەندێکیش نیگەرانی و نارۆشنی ، پرسی کەمینەکان لەمەڕ گۆڕانکاریەکان لە بەهاری عەرەبیدا  جاریکی تر گفتوگۆی هاوڵاتیبوون و ئازادیەکان بە قوڵی لەخۆ دەگرێت. 

عەلی موحەمەد زەڵمی/بریستۆڵ

پەراوێزەکان :
http://www.opinion.co.uk//*
 http://www.hawlati.co/babetekan/7870*

تێبینی : ئەم بابەتە لە ژمارە  ٧٨٣ رۆژنامەی هاوڵاتی دا بڵاوبوەتەوە.