هەنووکە لەسەفەردام …. محەمەد كوردۆ

Closed

byمحه‌مه‌د December 10, 2011 ئەدەب

یەكەمین وێستگەی ئاشنابوونی من لەگەڵ دنیای سوهراب سپیهریدا بۆ سەرەتای نەوەدەكان دەگەڕێتەوە، كە بۆ یەكەمینجار نامیلكەی (دەنگی پێی ئاو)م بە وەرگێڕانی رێبوار سیوەیلی دەستكەوت‌و لەدەفتەرێكدا نوسیمەوە‌و تا ئێستاش پاراستوومە‌و خۆشمدەوێت ‌و بەیەكێك لە یادگارە جوانەكانی ژیانی خۆمی دەزانم. پاشان (تریفەی تەنیایی)‌و (سوهراب باڵندەی كۆچەر)م بینی كە یەكەمیان كۆمەڵێك شیعری سوهراب ‌و یەك دوو وتاری لەسەر دنیای سوهراب تێدایە ‌و ئازاد بەرزنجی كردوویەتی بەكوردی ‌و دووەمیشیان بیرەوەرییەكانی پەری دوختی سپیهری خوشكی سوهرابە لەسەر ژیانی سوهراب ‌و نەوزاد محەمەد كردوویەتی بەكوردی. لەرۆژنامە‌و گۆڤارەكانیشدا جار‌وبار شیعری سوهراب ‌و نوسینم لەسەر سوهراب بەرچاو كەوتووە. لەم رۆژانەشدا لەڕێی ئازیزێكەوە كتێبی (هەنوكە لەسەفەردام)م دەستكەوت كە نامە ‌و بیرەوەرییەكانی سوهرابی تێدایە ‌و پێشڕەو حوسێن ‌و سۆران عەبدوڵا وەریانگێڕاوە‌و بەهەوڵی سامی هادی ‌و لەلایەن بنكەی ئەدەبی ‌و روناكبیری گەلاوێژەوە ‌و لەساڵی 2003دا چاپكراوە. بەداخەوە من پێشتر ئەم كتێبەم نەبینی بوو. سەرەتا پێم سەیر بوو كە دوای خوێندنەوەی ئەم بیرەوەری ‌و نامانەی سوهراب، بۆچی كەوتمەوە ناو بیرەوەرییەكانی منداڵیم ‌و بۆ ئەو كاتانە گەڕامەوە كە هێشتا لە قۆناغی سەرەتاییدا بووم؟ یەكێك لەو مامۆستایانەی خۆمم بیركەوتەوە كە زۆرم خۆش دەویست ‌و بەمرۆڤێكی زۆر گەورەم دەزانی. ئەو كاتانەم بیركەوتەوە كە تیایاندا بە تاسەیەكی زۆرەوە خۆزگەم دەخواست بزانم ئەو مامۆستایەم لەماڵەوە چۆن دەژی؟ چۆن دەخەوێت ‌و چۆن لەخەو هەڵ دەستێت ‌و چۆن نان دەخوات ‌و چۆن ڕیشی دەتاشێت ‌و چۆن لەگەڵ منداڵەكانیدا هەڵسوكەوت دەكات ‌و جلوبەرگی ماڵەوەی چۆنە ‌و چۆن ‌و چۆن ‌و چۆن…
سەرەتا ئەم شتانەم پێ سەیر بوون، بەڵام لەدواییدا تێ گەیشتم كە من هەمان ئەو خۆزگانەم بەرامبەر بە سوهرابیش هەبووە. وەكچۆن حەزم كردووە مامۆستاكەم لەدەرەوەی قوتابخانە ببینم، حەزیشم كردووە سوهراب لەدەرەوەی شیعرەكانی ببینم. وەكچۆن پێم خۆش بووە ئەو دیوەی مامۆستاكەم بناسم كە قوتابخانە نەیدەتوانی پێم بناسێنێت، هەر ئاوها حەزیشم كردووە، ئەو دیوەی سوهراب بناسم كە شیعرەكانی نەیان توانیووە پێم بناسێنن. بێگومان خۆم هەرگیز نەمتوانی مامۆستاكەم بەو جۆرە ببینم كە خۆزگەم پێ دەخواست ‌و كەسیش نەیتوانی لەو ڕووەوە یارمەتیم بدات. وەلێ‌ ئەم كتێبە یارمەتییەكی زۆری دام كە سوهراب بەو جۆرە ببینم وا خۆزگەم پێ دەخواست. ئەم كتێبە دەتوانێت ئەو دیوەی سوهرابمان پیشان بدات كە كەوتۆتە پشتی شیعرەكانییەوە.
من دوای خوێندنەوەی ئەم كتێبە قوڵتر تێگەیشتم سوهراب مرۆڤێكی چەند تایبەت ‌و چەند جیاواز بووە لە مرۆڤەكانی دی! ژیانێكی چەند سادە ‌و خاكی ‌و جوانی هەبووە ‌و چەند دڵسۆز بووە بۆ قەناعەتەكانی خۆی!
باشتر لەوە تێگەیشتم كە سوهراب چەند قوڵ چۆتە ناو شتەكانەوە‌و خاوەنی چ رۆشنبیرییەكی تایبەت ‌و چ جیهانبینییەكی جوان بووە! چۆن ‌و بە چ عەشقێكەوە وڵاتانی وەكو هیند ‌و ژاپۆن ‌و ئەمریكا ‌و بەریتانیا ‌و فەرەنسا گەڕاوە ‌و لەناو ئەو وڵاتانەشدا تا چ ئاستێك خەمی ناسینی كلتوری ئەوانی هەبووە ‌و بە چ پەرۆشییەكەوە بەدوای بینینی كارە هونەرییەكانیاندا گەڕاوە! چاكتر تێگەیشتم سوهراب تا چ ڕادەیەك شەیدای مانگەشەو ‌و گوڵاڵە سوورە ‌و بیابان ‌و دەشت ‌و نشێو ‌و تەپۆڵكە ‌و دەنگی باڵندە ‌و بوونەوەرەكانی دیكە بووە ‌و چۆن بیری لە دیواری كاگڵی ‌و رێگاوبانەكان كردۆتەوە! ئەم كتێبە، جگە لەوەی كۆمەڵێكی زۆر زانیاریی گرنگ ‌و پڕ بایەخی دامێ‌، چێژێكی زۆریشی پێ بەخشیم. لەزۆر بڕگە ‌و دەستەواژەی نێو ئەم كتێبەدا هەستم دەكرد دیوێكی دیكەی شیعرەكانی سوهراب دەخوێنمەوە. هەستم دەكرد لەناو جۆرێكی دی لە وێنە شیعرییەكانییدا دەژیم. بەشێوەیەكی گشتییش هەستم دەكرد دەقێكی تێكەڵە لەشیعر ‌و چیرۆك دەخوێنمەوە كە هاتووە بەسەرهاتی ژیانیی ‌و روحیی بونەوەرێكی ناوازەم بۆ بگێڕێتەوە. بەسەرهاتی بوونەوەرێك كە ناوی سوهرابە ‌و لەگەڵ بوونەوەرەكانی دیكەی دنیادا جیاوازیی ئاشكرای هەیە. ئەم بوونەوەرە تەواوی ژیانی خۆی لەگەڕان بەدوای مەعریفە ‌و جوانییدا چڕ دەكاتەوە ‌و جگە لەم دوو هێزە هیچ هێزێكی دی توانای سەرسامكردنی ئەوی نییە. لەتەواوی ئەم كتێبەدا بۆ یەك چركەساتیش هەست ناكەیت ئەم بونەوەرە خەیاڵی لای پارە ‌و سامان ‌و پلە‌و پایە ‌و ناوبانگ ‌و خۆنمایشكردن بێت. بەڕۆژ وێنە دەكێشێت ‌و لەسوریی گوڵاڵە سورە ڕادەمێنێت ‌و گوێ‌ بۆ دەنگی باڵندە ‌و گیانداران ڕادەدێرێت ‌و بەشەویش دەخوێنێتەوە ‌و لەئەستێرە ‌و مانگ ‌و جوانییەكانی شەو ورد دەبێتەوە ‌و چێژیان لێ وەردەگرێت. لەسەفەرەكانیشیدا بۆ وڵاتانی دنیا، خەمی هەرە گەورەی بینینی كارە هونەرییەكانی ئەو وڵاتانە ‌و ناسینی كلتوری ئەو وڵاتانەیە، ئەوەتا لە نامەیەكدا، كە لەتۆكیۆوە بۆ هاوڕێیەكی ناردووە بەناوی (ناسر)، دەڵێت: ((بەڕای من كارێك نییە لە تەماشاكردنی مۆزەخانە بێمانا تر، سەرەڕای ئەمەش مۆزەخانەكانی ئێرەم بینی. تەنها بۆ ئەوەش چووم بۆ ئەو مۆزەخانانە، كە كاری چەند نیگاركێشێكی دێرینی ئەوان ‌و هەروەها كاری نیگاركێشە چینییەكان ببینم- ل 102)). ((لێرە بەئاسانی ناتوانی كاری نیگاركێشە كۆنەكان ببینیت، چونكە پێویستە بۆ هەر كام لەو نیگارانە لەپەرستگەیەكدا یاخود لە كۆلكسیۆنێرێكدا بگەڕێیت- ل109)). لەنامەیەكی دیكەشدا كە دیسان لە تۆكیۆوە بۆ ئەو ناسر ناوەی ناردووە، دەڵێت: ((ئەگەر ڕۆژێك لەڕۆژان پارەیەكی زیاتر لەپێوانەی یاسای نیگاركێشانت هاتە دەست، بەڵكو كتێبێك لە (شیعرەكانی تاگور) ئەوەی كە (Gide) وەریگێڕاوە، بۆم بكڕیت ‌و بۆم بنێریت، چونكە لێرە ‌و لەئێران نەمانتوانی پەیای بكەین- ل110)). ئاخۆ ئەوە چ عەشقێكە وا لەمرۆڤ دەكات دوو وڵات بەدوای كتێبێكدا بگەڕێت ‌و دەستی نەكەوێت ‌و واز نەهێنێت؟ ئەوە چ شەیداییەكە وا لەمرۆڤ دەكات بۆ گەیشتن بە مەعریفە ‌و جوانی زیاتر، چاوەڕوانی رۆژێك بكات كەتیایدا یەكێك لەهاوڕێكانی پارەیەكی زیاتری دەستبكەوێت ‌و كتێبێكی بۆ بكڕێت ‌و بۆی بنێرێت؟ ئەم بوونەوەرە تایبەت ‌و جیاوازەی كە لەناو ئەم كتێبەدا ئاشنای دەبین لەناو ئەو هەموو تەنە سەیر ‌و سەرنجڕاكێشانەی لەشارێكی وەكو پاریسدا هەن ‌و چاوی غەریبەكان دەدزن ‌و سەرمەستیان دەكەن، تاكە شتێك كە خەمی بۆ دەخوات ‌و دەبێت بەحەسرەت لەدڵیدا ‌و لەگێڕانەوەیدا بە پەری خوشكی دەڵێت بێ‌ ئێوە ناخۆش، شەوێكی مانگە شەوە كە تا بەیان سەرنجی لێداوە. ئەوەتا لەنامەیەكدا دەنوسێت: ((پەری سڵاو…دوێنێ‌ شەو مانگە شەو بوو ئێمە بەهیچ جۆرێ‌ نەخەوتین، لەخیابان ‌و كوچە ‌و كۆڵانەكانی شاردا تا كاتژمێر سێی پاش نیوە شەو هەر لەدەرەوە بووین، دواتر ڕۆیشتین بەرە‌و دەور‌وبەری پاریس. من بووم ‌و نادر پوور ‌و سەعدی. ئەستێرەكانیش بوون. چ شەوێك چ هەوایەك بوو. بێ‌ ئێوە ناخۆش. تا كاتژمێر 5/7 ی بەیانی لەسەر درەختەكان دانیشتین ‌و دواتر گەڕاینەوە بۆ ماڵ- ل107)). ئەم بوونەوەرە چەند سەیرە كە دوای ناوی هاوڕێكانی دەڵێت ((ئەستێرەكانیش بوون)) تۆ هەستدەكەیت ڕێك باسی چەند هاوڕێیەكی دیكەی دەكات، ئەم باسكردنە هەرگیز لەباسكردنی چەند تەنێكی بێگیان ناچێت. ئەدی ئەگەر ئەو بەو جۆرە لەشتەكان نەڕوانێت ‌و لای ئەو هەموو شتەكان خاوەنی زیاتر لە حەقیقەتێك نەبن، چۆن دەتوانێت بەو ڕادەیە عاشقیان بێت ‌و بەجۆرێك ئولفەتیان پێوەبگرێت كە ئامادە بێت شەو تا بەیانی لەخۆشی ئەوان نەخەوێت؟! ئاخر نابێت لەبیرمان بچێت كەدایك ‌و باوك هەن هەندێجار ناتوانن شەو تا بەیانی بەدیار منداڵێكی نەخۆشی خۆیانەوە دابنیشن. ئاخۆ ئەمە مافی ئەوەمان ناداتێ‌ بڵێین سوهراب مانگ ‌و ئەستێرەكانی تا ڕادەی خۆشویستنی باوكێك یان دایكێك بۆ منداڵەكانی، خۆشویستووە؟! یان ڕاستتر بەمنداڵی خۆی زانیوون؟! سوهراب بە ڕادەیەك تێكەڵی سروشت دەبێت تۆ هەرگیز هەست ناكەیت ئەوەی كە باسی دەكات دارێك، یان درەختێك، یان گوڵێكی بێگیانە تەنها دەتوانێت جوانی خۆی نمایش بكات. هەست ناكەیت باسی تەنێكت بۆ دەكات كە نە زمانی هەیە پەیوەندی لەگەڵ مرۆڤ بگرێت ‌و نەدەنگێكی، بۆ نمونە، وەك دەنگی باڵندەی هەیە لەڕێگایەوە بچێتە نێو ڕوحی مرۆڤەوە، تۆ هەمیشە هەست دەكەیت ئەو باسی بونەوەرگەلێكت بۆ دەكات، كە وێڕای نمایشكردنی جوانیی، بۆ پەیوەندیكردن بەمرۆڤەوە شێوازی تایبەت بەخۆشیان هەیە. ئەوەتا هەست دەكات كە درەختەكانیش دەزانن ئەو رێبوارێكی بێگانەیە- ل110.
***
سوهراب نەك توانیویەتی زۆرترین چێژ ‌و جوانیی لە دار ‌و درەخت ‌و گوڵ ‌و ئاو ‌و ئەستێرە ‌و مانگ ‌و بیابان ‌و گرد ‌و تەپۆڵكە ‌و نشێوەكان وەربگرێت ‌و ((عەشقێكی گەورەی بۆ تەماشا لە دڵدا بێت- ل12))، بگرە ڕەخنەی گەورەی لە بەشێك لە خەڵك ئەوە بووە كە نەیانزانیووە تەماشا بكەن ‌و ڕوحی خۆیان بەتەماشا تێر ‌و پاراو بكەن. ڕەخنەی گەورەی لە بەشێك لە خەڵك ئەوە بووە: (( كە خراپ گۆش كراون- ل 76)) كە ((بەجۆرێك لە تەماشاكردنی شتی چەقبەستوو و نەگۆڕ ڕاهاتوون- ل76))، ئەگینا: ((هەردەم جۆرێك لە بوار لە ئارادایە بۆ دیتن و سەرنجدان و پێگەیشتن- ل 76.((

سوهراب رەخنەی لەوەش هەبووە كە خەڵك بەخێرایی بەتەنیشتی دیمەنی گوڵەكاندا ڕەت دەبن ‌و دەچن لەناو شیعردا بۆ گوڵ دەگەڕێن. دەشێت ئەمەش وا لێكبدرێتەوە كە سوهراب بڕوای وابووە مرۆڤێك نەتوانێت چێژ لەجوانییەكانی سروشت خۆی وەربگرێت، ناشتوانێت لەشیعردا چێژیان لێ وەربگرێت. ئەوەی وادەكات بتوانین جوانییەكان لەشیعردا هەست پێ بكەین، ڕاوەستان‌و ڕامانی قووڵمانە بەدیار خودی جوانییەكانەوە لەناو سروشتدا. گەیشتن بە جوانییەكان لەناو شیعردا، بەتێپەڕین بەناو جوانیەكان لە سروشتدا، بەدەست دێت.
***
سوهراب لەگەڵ ئەوەشدا كە وتویەتی لەهەر كوێ‌ بم ئاسمان هی منە ‌و باكم بەوە نییە قارچكەكانی غوربەت بتەقێن، لەگەڵ ئەوەشدا كە تا ڕادەیەك مرۆڤێكی گەردوونیی بووە ‌و وتویەتی من هیچ شوێنێك بە شوێنی خۆم نازانم، كەچی دواجار غەریبیی زۆری بۆ هێناوە ‌و ڕوحە ناسكەكەی ئازار داوە ‌و نیگەرانی كردووە. لەمبارەیەوە ‌و لە نامەیەكیدا كە لەتۆكیۆوە بۆ هاوڕێیەكی خۆی نوسیووە، دەڵێت: ((سەرەنجام پەییم بەوە بردووە كە نەژاپۆن جێگەی منە ‌و نە هیچ سەر زەمینێكی بێگانەی دیكە.
بەدەست خۆم نییە ناتوانم خوو بەدەر ‌و دیوارە نا ئاشناكانەوە بگرم. كاتێك بەكوچە ‌و شەقامەكاندا تێ دەپەڕم، جگە لەخەڵكەكەش، تەنانەت وادەزانم كە درەختەكانیش دەزانن ڕێبوارێكی بێگانەم- ل110.((
***
لەڕێگای گێڕانەوەی هەندێك بەسەرهاتی منداڵیی خۆیەوە، سوهراب رەخنەی قووڵ لەكۆمەڵگای ئێرانیی دەگرێت ‌و پێمان دەڵێت كەچۆن لەو جۆرە كۆمەڵگایانەدا ئایین بەسەختیی ‌و لەناوەختدا دەچێتە نێو ژیانی منداڵەكانەوە ‌و ناچاری نوێژكردن ‌و چوونە مزگەوتیان دەكات ‌و دەرفەتی ئەوەیان ناداتێ‌ كاتی خوداناسییان بگات ‌و بۆ خۆیان ڕێگەكان ببینن ‌و بە بڕوای خۆیان ڕێگەیەك هەڵبژێرن. ئەوەتا لەمبارەیەوە دەڵێت:
))من ساڵانێكی زۆر نوێژم كردووە، گەورەكان نوێژیان دەكرد، منیش دەبوو بیكەم. لەقوتابخانە بۆ نوێژكردن دەیانبردینە مزگەوت. رۆژێك دەرگای مزگەوت داخرابوو، بەقاڵ-ی سەری كۆڵانەكەمان وتی: “لەسەربانی مزگەوتەكە نوێژ بكەن، بۆئەوەی چەند مەترێك لەخودا نزیك ببنەوە”- ل12.((
لەشوێنێكی دیكەشدا دەڵێت: ((ئایین گاڵتەیەكی قورس بوو كە ژیان لەگەڵ من كردی ‌و من چەندین ساڵ بەئایینداری مامەوە بەبێ‌ ئەوەی خودایەكم هەبێ- ل13.((
هەر لەڕێی گێڕانەوەی بەسەرهاتەكانی منداڵیی خۆیەوە، ڕەخنەی قوڵ لەسیستمی پەروەردەی وڵاتەكەیشی دەگرێت، كەچۆن مامۆستاكان حەز ‌و ئارەزووی منداڵەكان دەكوژن ‌و كارێك دەكەن قوتابییە باشەكانیش ڕقیان لەقوتابخانە بێت ‌و بەدرۆ خۆیان نەخۆش بخەن تا نەچنە قوتابخانە! چۆن كارێك دەكەن قوتابییەكان كۆلارەیان لە كتێبەكانی قوتابخانە خۆشتر بوێت ‌و دەنگی سیسركیان لە پەندەكانی مامۆستا پێ خۆشتر بێت! لەمبارەیەوە دەڵێت: ((لەپۆلی یەكەمی سەرەتاییدا لەبیرمە وێنەم دەكێشا، مامۆستا بەدار هەنارەكەی لێیدام ‌و وتی: “هەموو دەرسەكانت باشن، تاكە عەیبی تۆ ئەوەیە وێنە دەكێشی”. ئەوە یەكەم پاداشت بوو كە بۆ وێنەكێشان وەرم گرت- ل13)). بێگومان ئەمەش مەرگەساتی كۆمەڵگای ئێران نییە بەتەنها. زۆرینەی ئەم كۆمەڵگایانەی خۆمان، ئەگەر لەدۆخێكی خراپتردا نەبن، لەدۆخێكی باشتردا نین. هەزاران هەزار خەڵكی ئەم كۆمەڵگایانە بە ناوی خۆشەویستی و دڵسۆزی بۆ پاشەڕۆژیانەوە، لە خەونەكانی خۆیان دوورخراونەتەوە، غادە ئەلسەمان لە نوسێكدا لەو بارەیەوە دەڵێت:
))خۆشویستن گوڵە، بەڵام ئەگەر لە جێی خۆیدا بەكار نەهێنرێت دەبێت بە خەنجەر…خۆشویستن ئاگرە، ڕوناكییش دەدات و دەشسوتێنێت، چەندین دایك و باوك، بەو خەیاڵەوە كە ڕێی پاشەڕۆژیان بۆ ڕوناك دەكەنەوە، منداڵەكانی خۆیان سوتاند…گەنجێك كە خۆی هیوایەتی نواندی شانۆیی و كاری هونەریی بوو، لەلایەن كەسوكارییەوە ناچار كرا بچێتە كۆلێژی پزیشكی، چونكە خەڵك كورسی پزیشكی بە هونەر ناگۆڕنەوە، هونەر بەلای ئەوانەوە وەكو قوماركردن ترسناكە، ئەو گەنجە لە ساڵی یەكەمدا دەرنەچوو، خۆی كوشت…بێگومان ئەو گەنجە خۆی نەكوشتووە، بەڵكو كەسوكارەكەی بەناوی خۆشویستنەوە كوشتوویانە)). بڕوانە: غادە السمان، غربە تحت الصفر، الگبعە الاولی، (بیروت: 1986) ص 168-171
چ غادە و چ سوهرابیش دەیانەوێت لە ڕێی گێڕانەوەی ئەو بەسەرهاتانەوە، دەست بخەنە سەر كێشەیەكی گەورەی بەشێك لە كۆمەڵگا ڕۆژهەڵاتییەكان، كە ئەویش كێشەی دەستبردنە بۆ حەز و ئارەزووە قوڵەكانی مرۆڤ، كێشەی دەستكاریكردنی چارەنوسی مرۆڤەكان بە ناوی خۆشەویستی و دڵسۆزییەوە، چ غادە و چ سوهرابیش دەیانەوێت پێمان بڵێن ئەم كۆمەڵگایانەی ئێمە ناتوانن لەوە تێبگەن كە: ((چێشتلێنەرێكی باش لە پزیشكێكی خراپ و كرێكارێكی دڵسۆز لە فەیلەسوفێكی ساختە و جوتیارێكی ڕەسەن لە پڕۆفیسۆرێكی دەجاڵ، باشترن))…غادە السمان، غربە تحت الصفر، الگبعە الاولی، (بیروت: 1986) ص 168-171
***
لە ڕاستییدا ئەم كتێبەی سوهراب، قسەی زۆر هەڵ دەگرێت، ئەگەر خۆمان بدەینە دەستی تا شوێنێكی زۆر دوور دەمانبات، باشترین كار ئەوەیە لە بری بەردەوامبوون لەسەر ئەم قسە و باسانە بچین كتێبەكە بخوێنینەوە، ئامانجی منیش لەم خوێندنەوەیە، زیاتر ئەوەیە ئیشتیهای تۆی خوێنەر بۆ خوێندنەوەی كتێبەكە بكەمەوە، چونكە پێم وایە ئەو كتێبە لەگەڵ ئەوەی –بە داخەوە چاپێكی پەرپووت و خراپی هەیە- یەكێكە لەو كتێبە جوان و ناوازانەی بە ڕاستی شایانی خوێندنەوە و لەسەر وەستانی راستەقینەیە.
من لە دڵەوە دەستخۆشی و پیرۆزبایی لە وەرگێڕە ئازیزەكانی ئەم كتێبە دەكەم و هیوای بەردەوامی و كاری گەورەتریان بۆ دەخوازم…هەروەها دەستخۆشی لە هەموو ئەو ئازیزانە دەكەم كە لە چاپكردن و بڵاوكردنەوەی ئەم كتێبەدا ڕۆڵیان هەبووە…خۆزگە چاپی دووەمی ئەم كتێبە بە شێوەكی جوان و شایستە دەكرایەوە و دەرفەتی بینین و خوێندنەوەی بۆ زۆرترین خوێنەری ئێمە دەڕەخسێنرا