Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
دیداری گۆڤاری کەوانە لەگەڵ عەلی زەڵمی

دیداری گۆڤاری کەوانە لەگەڵ عەلی زەڵمی

Closed
by January 26, 2012 گشتی

دیداری گۆڤاری کەوانە لەگەڵ عەلی زەڵمی دەربارەی پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان و ئاین و مۆدێرنە *

سازدانی هەرێم عوسمان

تەوەری: پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان

پ-ئایا راستە ئێمە لەسەردەمی گواستنەوەی کەلتوریدان، لە کەلتوریکی نەریتی و باوو کۆنەوە بۆ کەلتورێکی مۆدێرن؟ خەسڵەتەکانی ئەو کەلتورە مۆدێرنە چیە؟ چۆن ئەم گواستنەوەیە ببینین؟ لەکویدا بەریدەکەوین؟ کێن ئەم گواستنەوەیە دەکەن؟

وەڵام – نەک هەر گواستنەوەی کەلتوریی بگرە کۆمەڵگەی کوردی لەم بەشەی هەرێمی کوردستاندا (وەک بەشێک لە گەلانی ئێراقی دوای جەنگ) بە گواستنەوەیەکی کۆمەڵایەتی سیاسی گرنگدا تێدەپەڕێت. لەتێڕوانینیکی سۆسیۆ-مێژووی سەیری رووداوەکانی ساڵانی دوای ڕاپەرین و پاشان روخانی رژێمی بەعس بکەین ئەوا لەوە تیدەگەین کورد رووبەڕوی قۆناغی گرنگ و چارەنوس ساز بووەتەوە. بەمانا ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی ئەم دەڤەرەی ئێمە رێچکەی تایبەتی بەخۆی وەرگرت، سەرهەڵدانی فۆرمی سیاسی و دەسەڵاتی نوێ کە پێشتر کورد تاقینەکردبویەوە، ئەمەش لەڕێگەی چەند دامەزراوەو دەزگایەکەوە لەوانە پەرلەمان، دەزگای بەڕێوەبردن یان حوکومەت هەروەها میدیا، بێگومان ئەداو چۆنیەتی ئەم دامودەزگایانە قسەی زۆر هەڵدەگرێت جیگای ئەم باسە نییە. بەڵام مادام ئێمە پرسیارمان بەدیاریکراوی لەسەر ‘کەلتور’ لیکراوە ئیدی لێرە بەدواوە ئیمەش سەرنجی خۆمان لەسەر ئەم بوارە دەخەینە روو. رەنگە بۆ چاودێریکی سیاسی ئاسان بێت هەروا ناوی قۆناغەکان بنێت و دیاریشی بکات کە فلانە نەتەوە یان وڵات جۆن لە جۆریک لە فۆرمی دەسەڵاتەوە یان میکانیزمی دەسەڵاتەوە گواستنەوە ڕوودەات بۆ فۆرمێکی دی. بەڵام ئەمە هەرگیز سانا نییە بۆ کۆمەڵناسێک ، قسەکردن لەسەر ئاراستەی شاقوڵی کۆمەڵگەو گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و کەلتوریی و بگرە سایکۆلۆژی کۆمەڵگا پرۆسەیەکی ئاڵۆز و فرە ڕەهەندە. بەتایبەتی تر لەم هەلومەرجە میژوویی و کۆمەڵایەتی و کەلتوریەیی ئێستای کەپیتالیزمی نوێ و ژیانی کۆمەڵگا پاش مۆدیرنەکان، چیدی پیناسە تەقلیدی و کلاسیەکانی شوناسی تاک و کۆمەڵگە توانای دەرخستن و گوزارشتیان نییە لە گۆڕانکاریەکان کە زۆر بەخێرایی روودەدەن.
ده‌گه‌ڕیمه‌وه‌ سه‌ر تێزه‌کانی بیریارانی پۆستمۆدێرنه‌ که‌ ئه‌وان پێان وایه‌ ناسنامه‌ له‌ کۆمه‌ڵگا پۆستمۆدیرنه‌کاندا ناسنامه‌یه‌کی تێکشکاو، فره‌یی، لێک دژه‌ . واته‌ ئه‌کرێت که‌سێک له‌یه‌ک کاتدا چه‌ندین ناسنامه‌ی هه‌بێت و ئه‌شکرێت دژ به‌یه‌کیش بن. ئاڵۆزی په‌یوه‌ندیه‌ رۆحی و که‌لتوریی و سیستمه‌کانی په‌روه‌رده‌و خێرایی تۆڕه‌کانی گه‌یاندن و کۆمینکه‌یشن وایکردوه‌ ناسنامه‌ی ئاڵۆز به‌رهه‌مبهێنێت. له‌م پێوادانگه‌دا مرۆڤی نوێ زیاتر جه‌خت له‌ ناسنامه‌ که‌سیه‌کان ده‌کاته‌وه‌ تا ناسنامه‌ی گشتی ، واته‌ ڕاگوێزانێک روویداوه‌ له‌ ناسنامه‌ی مرۆڤه‌کاندا له‌ ناسنامه‌ی گه‌وره‌وه‌ بۆ ناسنامه‌ی بچوک ، له‌ ناسنامه‌ی قه‌به‌ی وه‌ک ئاین، نه‌ته‌وه‌ ، زمان بۆ ناسنامه‌ی ورد وه‌ک گروپ، جۆری و شێوازی ژیان. ئیدی  له‌ رووی سیاسیه‌وه‌ له‌ ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌وه‌ بۆ سیاسه‌تی هه‌رێمی و لۆکاڵی له‌ رووی ئاینیه‌وه‌ له‌ ئیسلام، و جوو ، کریستن  و بوزی هتد بۆ دۆستانی ژینگه‌، بزاڤه‌ رۆحیه‌کان ، مافی گیانله‌به‌ران ڤجیته‌رینزم و هتد. لەم نێوەندەدا دیاردەکان هەروا سادەو بێ گیرگرفت نین بەڵکو هەژموونی تۆڕەکانی گەیاندن و تەکنۆلۆژیای زانیاری ئەگەر هۆکار بێت بۆ چوونەوە یەکی هەندی گروپ و کەلتی ئاینی ئەوا لەسەرێکی دیکەوە ئەمانە بوونەتە  هۆی سودی ئەو گروپ و رێکخراوە ئاینیانە. نمونەیەک لەسەر ئاڵۆزی و تێکەڵاوی گوتاری نەریتی و مۆدیرن، لە بیستەکانی سەدەی ڕابردوو کاتێک ئامێری ڕادیۆ پەرەی سەندو خەڵکی زۆر هۆگری بوون و گوێبیستی زیادی کرد گروپە فەندمینتالیزمەکانی ئەمەریکا (مەسیحی توندڕەوکان) هەستان بەدژایەتیکردنی و هەوڵدان بۆ رازیکردنی خەڵک بۆ گوینەگرتن لێی. بەڵام پاش ماوەیەک کە بۆیان دەرکەوت راگرتنی مەحاڵە و بووتە پیداویستیەکی هەنوکەی ئەو دەمە، ئیدی ئەوانیش خۆیان هەستان بە دانانی ئێستگەیەکی رادێۆیی بۆ گەیاندنی پەیامەکانیان. بنامین باربەرە لەکتێبی جیهاد بەرمابەر ماکۆڵد ، واتە گروپە تەقلیدی و فەندەمێنتالیزەکان دژی کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان، کە نوینەرایەتی جیهانگەرایی دەکەن لانی کەم لە وڵاتانی سەرمایەداریدا. لە ململانیکی سەرسخەتدان  بەلای ئەوەوە هەرکامیان بیباتەوە ئەوا لە بەرژەوەندی دیمۆکراسی راستەقینەدا نییە، بەڵام ئەو پێدا دەگرێت لەسەر ئەوەی کە دواجار بازاڕ و کۆمپانیاکان دەیبەنەوە. ئەو پێیوایە ئەگەر رۆژانێک ئەو گروپە توندڕەوانە خۆیان بەدور گرتبێت لە دەسکەوتەکانی تەکنۆلۆژیای گەیاندن و ئینتەرنیت، ئەوا هەنووکە ئەندامانی ئەو گروپانە زۆر سود مەند بوون لە خێرایەکانی گەیاندنی  زانیاری ئەو  تۆڕانە و لکاندنی ئەندامانیان لەمسەری دونیاوە بۆ ئەوسەری. هەروەک چۆن بابایەکی بازرگان بە کلیکێک بەهای ملیۆنەها دۆلار کاڵا ساخ دەکاتەوە لە بازاڕی ئۆنلایندا هەرواش وشەی نهینی سەرکردەیەکی جیهادی ئەو گروپانە زانیاریەک  و پەیامێک لە میانی چرکەیەکدا ئەگەینێتە هاوبیرانی. ئەمە دیوێکی ئارگۆمینتەکەیە کە چیدی هەوادارانی تەقلیدیترن هیچ  بیربۆچونێک خۆیان بەدوور ناگرن لە بەکارهینانی تەکنۆلۆژیای گەیاندن و زانیاری. دیوەکەی تری  ئارگۆمینتەکە کە بێگومان پرسیاری گەورە هەڵدەگرێت و مایەیی تێڕامانی کۆمەڵناس و بیریارانە( وەک وتمان ئەوانەی چاودێری گۆڕانکاری کۆمەڵگا کان دەکەن بەشێوازێکی ستونی) ئەوەیە کە داخۆ ئەو بەکارهینانە بۆچ مەبەست و مەرامێکە. ئایا بۆ کرانەوە بەڕووی ئەویترە یان بۆ کۆکردنەوەی تاکە لەخۆ چووکانە، بێگومان ترسی توانەوە لە کەلتوری ئەویدیدا هەردەم ترسێکی زیندوە لای لایەنگرانی هەموو ئاینەکان و ئاینە ئاسمانیەکان بەتایبەتی. هەر بۆ نمونە ئاینی جولەکە و کریستیان و ئیسلام لەبەرئەوەی هەڵگری کتیبی بەخۆیانن و شوێنکەوتوانی ئەم سێ ئاینە  لایان بەڵگەنەویستە کە ئەم پەرتوکانە پیرۆزن و  نوسینەکانی ناو ئەم کتیبانە وشەی خوان . وە بەجۆرێک لەجۆرەکان زیاد لەجارێک لەم کتیبانەدا هاتوە کە شوێنکەوتوان و باوەڕدارانی هەریەک لەو  ئاینانە چاکترینی خەڵکن و هەڵگری راسترین پەیامن. ئیدی ئەم باوەڕە وا چەسپیوە بەجۆرێ وەک کۆمەڵناسانی بواری ئاینناسی بۆێ دەچن هەردەم لە تاشینی دوژمندان و ترسی ئەویتر بۆ نەهێشتنی باوەڕەکەی ئەم ترسێکی مەلموسە. بۆیە هەر بەریەککەوتنیک لەدونیای ئەمڕۆی خێرای بەریکەکەوتنەکان و پەیوەندیەکاندا گوڕێکی تازە دەداتە هەوادارنی ئەو ئاینانە ( لیرەدا زیاتر مەبەست لایەنگرانی فەندمێنتالیست و داخراوە) هەتا زیاتر توندتر بچن بەناو یەکدا و خۆ بەدور بگرن لەوی کافر، دوژمن هتد. دواجار دەمەوێت بڵێم کە هەروا سانا نییە وەک لەسەرەتاوە ئاماژەمان پێکرد کە پێ لەسەر ئەوە داگرین کە کەلتوری کوردی بە ئاراستەیەکی روون و دیار لە خاڵی کۆتایی نەریت و ترادیسۆنەوە بەرەو  خاڵی سەرەتای مۆدیرن دەڕوات. ڕووداو گۆڕانکاریەکان لەمە ئاڵۆزترن و گواستنەوەکان زیاد لە ئاراستەیەک و خەسڵەتێکیان هەیە.

پ-سەبارەت بە پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان ، ئایا تا چەند پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان لە ئێستادا لە دەست ئاین سەنراونەتەوە، واتە ئەگەر پێشتر سەنتەری پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان ئاین بوبێت هەنوکە چییە؟ ئایا لەنێوان دووجۆری پەیوەندی (تەقلیدی و سەردەمی ) گۆڕانەکان تەنها لە فۆرمدا ڕوویانداوە یان ناوەڕۆکیش؟ واتە مۆدێرنە توانویەتی لەڕیشەوە پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان بگۆڕیت؟

وەڵام- ئه‌مڕۆ له‌سایه‌ی ده‌یان فۆرمی نوێی په‌یوه‌ندیکردن و گه‌یاندن  تۆڕی کۆمەڵایەتی ،چیدی زانیاری و رووداوه‌ کۆمه‌ڵایه‌تی و که‌لتوریه‌کان دابڕاونین ، وه‌ک ئه‌په‌دۆری  له‌سه‌ر گلۆبالیزه‌یشن ده‌نوسێت که‌ ئێمه‌ له‌ گه‌مه‌یه‌کداین له‌ نێوان لۆکاڵی به‌ گڵۆبالیزکراوداین و له‌هه‌مان کاتشدا له‌نێوان گڵۆبالیزی به‌ لۆکاڵکراودا. واته‌ ئه‌و رووداوه‌ی که‌ ده‌کرێت ئه‌رزشی جیهانی نه‌بێت زۆر به‌خێرایی ده‌بێته‌ جیهانی و به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌. به‌ ده‌یان چیرۆک و رووداوی سه‌یرو سه‌مه‌ره‌دار له‌ ده‌ساڵی رابردودا روویانداوه‌ له‌سه‌ر ئاڵۆزی په‌یوه‌ندی نێوان که‌لتوره‌کان و هه‌روه‌ها رووداوه‌  لۆکاڵ و گڵۆبالیه‌کان. هه‌ر ئه‌م گه‌شه‌سه‌ندنه‌ دیجیتالیه‌ پرسێکی  ترمان بۆ ده‌هێنێت وه‌ک پۆستمۆدێرنه‌کان هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه‌ ئاماژه‌یان پێداوه‌ ( بۆردیارد، لۆیتارد  بۆ نمونه‌ )  ئه‌ویش چیدی زانیاری و مه‌عریفه‌ به‌ها نین به‌ڵکو کاڵان کڕین و فرۆشتنی پێوه‌ ده‌کرێت. هه‌ڵبه‌ته‌ ئه‌مه‌ پرسێکی فه‌لسه‌فی قووڵه‌ لێره‌دا جێگاو باسی ئه‌مه‌ نییه،‌ به‌ڵکو ئه‌مه‌ش دیسانه‌وه‌  ئه‌و راسته‌یه‌مان بۆ ده‌رده‌خات که‌ چۆن زانیاری به‌ سانای ئاڵوگۆڕ ده‌کات ، سنوره‌کانی وێنه‌ی ده‌زگا زانستی و ده‌زگا نهینیه‌کان  نازانێت، واته‌ هێنده‌ تۆڕه‌کانی په‌یوه‌ندی چڕ و لێک ئاڵۆسکاون کۆنترۆڵ نه‌کردنیان به‌دورنازانرێت. به‌رای من هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م ئاسانی له‌ پیوه‌ندیکردندا ده‌توانرێت هه‌موو کلتوره‌کان دایه‌لۆگی خۆیان پێشکه‌ش بکه‌ن و یه‌کناسین رووبدات ، به‌ڵام دیسانه‌وه‌ ده‌کرێت ئه‌و راستیه‌ش ئاماژه‌ پێبده‌ین که‌ ته‌واوی چه‌مک و به‌هاکان له‌ پیناسه‌و کۆنتکستی خۆیاندا ده‌رچوون پاشان زۆرجاریش ئەکرێت ئەو دڵنیایە بڕەوێنەوە کە هەمانە سەبارەت ب پێشکەوتن ، ئیدی هەر لێرەوەیە  پێوستمان به‌ پیناسه‌ی نوێ و زانستی نوێ هه‌یه‌ بۆ پرسی په‌یوه‌ندی، و ناسنامه‌ ، ئاین ، که‌لتور و بگره‌ کۆمه‌ڵگه‌ش چونکه‌ هه‌نووکه‌ تۆ کۆمه‌ڵگه‌ی دیجتالی یا سایبه‌رسۆسایه‌تی له‌به‌رده‌مدایه‌. که‌ بۆنمونە چەمک و فۆرمی هاوسه‌رگیریی، کڕین وفرۆشتن و راوێژکردن و چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی و سیکسکردن ، له‌ نێوان تاکو گروپه‌کانی ئه‌ندامدا و کەسانی  به‌کارهێنه‌ریاندا ئەوا گۆڕانی گه‌وره‌یان به‌سه‌ردا هاتوه‌.
بێگومان په‌یوه‌ندیه‌کان له‌سه‌رده‌می مۆدێرنه‌دا و به‌تایبه‌تی په‌یوه‌ندی نێوانی ئاین و که‌لتور په‌یوه‌ندێکی نائاڵۆزو دیار بوو. به‌مانا لانی که‌م له‌کۆمه‌ڵگه‌ پیشه‌سازی  پێشکه‌وتوه‌کاندا   تاک وگروپه‌کان به‌ ناسنامه‌ی ئاینی یا مه‌زه‌هبیان نه‌ده‌ناسرانه‌وه‌ بواری ئاین له‌ سیتمی ده‌سه‌ڵاتی به‌ڕێوه‌بردن لادرابوو. زه‌قتر دوا به‌دوای شۆڕشه‌ کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسه‌کانی ئه‌وروپا و ئه‌مه‌ریکا ، شۆرشی گه‌لانی ئینگلته‌را1688، و ئه‌مه‌ریکا1775 دواتریش فه‌ره‌نسا1789 که‌ ئه‌م بزاوت و شۆڕشانه‌ له‌ لایه‌ک جه‌نگی ئازادی و سه‌ربه‌خۆی بوون دژی ده‌سه‌ڵاتی پاشاکان و  له‌لایه‌کی ترشه‌وه‌ به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی که‌نیسا و ئاینی بوون . واته‌ به‌ مرۆڤکردنی ده‌سه‌ڵات و ره‌وینه‌وه‌ی شه‌رعیه‌تی ئاسمانی له‌ کاروباری ده‌وڵه‌تدا. ئیدی سه‌رتاسه‌ری چاخی هه‌ژه‌ده‌ و نۆزده‌ به‌ چاخی سه‌رهه‌ڵدانی  ده‌وڵه‌تی  نه‌ته‌وه‌  ناسراوبوو تیادا مافه‌ مه‌ده‌نی و تاککیه‌کان په‌ره‌ی سه‌ند له‌سه‌روی هه‌موو ئه‌وانه‌شه‌وه‌ مافی ئازادی راده‌ربڕین. بۆ نمونه‌ له‌ ده‌ستوری یه‌که‌می ئه‌مه‌ریکادا که‌ راسته‌وخۆ پاش شۆڕشی 1775 ده‌رچوو لایه‌نیکی زۆر و گرنگی ته‌رخان کرابوو بۆ مافی ئازادی راده‌ربڕین. بۆیه‌ ناسنامه‌ی تاک و گرۆپه‌کان له‌ژێر هه‌یمه‌نه‌ی ئیمپراتۆریه‌ت و پادشایه‌کاندا ده‌رهات و ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی جێگای گرته‌وه‌. له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌تی مۆدێرنه‌دا که‌ ده‌سه‌ڵاتیکی سیکولاره‌ ، ئاین جیاکراوه‌ته‌وه‌ له‌ سیستمی به‌ڕیوه‌بردن و ده‌ستور به‌لکو  فه‌زای گشتی به‌جێهێشتوه‌ بۆ فه‌زای تاکی ،  واته‌ بێلاینکردنی ئاین له‌ سیستمی خوێندن و فێرکردن ، سیستمی یاسایی، سیستمی ده‌ستوریی هتد.  به‌ڵام ئه‌م دۆخه‌ ته‌واو جیاوازه‌ له‌ کۆمه‌ڵگاکانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست چونکه‌ له‌م ده‌ڤه‌ره‌دا له‌پاش رووخانی ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامی زه‌قتر عوسمانیه‌کان ئیدی ته‌وژمێک به‌ تێکه‌ڵیه‌ک له‌ دژی کۆڵۆنیالیزم و هه‌روه‌ها ویستی گرتنه‌وه‌ ده‌ستی خه‌لافه‌ت سه‌ریهه‌ڵدا.  مه‌ودودی پاکستان و ئیخوانی میسر له‌ هه‌وڵه‌ دیارانه‌ن به‌ڵام بێگومان به‌ مۆتیڤی جیاوازه‌وه‌. هه‌ڵبه‌ته‌ لێره‌وله‌وێ ده‌نگی لیبراڵ و منه‌وه‌ر هه‌بوون بۆ هه‌ڵکردنی به‌هاکانی مۆدیرنه‌ و ئاینی ئیسلام به‌یه‌که‌وه‌ ، به‌تایبه‌تی له‌ مه‌سه‌له‌ی ئازادی راده‌ربڕین و چاکسازی یاساکانی باری که‌سیه‌تی.
 ‌ لای کۆمه‌ڵناسه‌کان دیارده‌ی هاوچەرخی سه‌رهه‌ڵدانی فه‌نده‌مێنتالیزم چ له‌ ئه‌وروپای کریستاین و چ له‌ جیهانی ئیسلامیدا مایه‌یی له‌سه‌ر وه‌ستانه‌ و بۆ خوێندنه‌وه‌ی ناسنامه‌ی ئاینی هه‌ر جڤات و تاکێک گه‌ره‌که‌ ئه‌و ته‌وژمانه‌ به ئه‌رزشه‌وه‌ وه‌ر بگیرێن. هه‌رچه‌نده‌ کۆمه‌ڵگا ترادیسۆنه‌کان به‌تایبه‌تی کۆمه‌ڵگه‌کانی وڵاتانی ئیسلامی ناکرێت شوناسی ئاینی به‌ته‌واوه‌تی داببڕین به‌سه‌ریاندا به‌ڵام به‌هێزبوونی ته‌وژمی ئیسلامسته‌کان و ره‌وته‌ سه‌له‌فیه‌کانی وه‌ک وڵاتی جه‌زائیر ، میسر و سودان  و هه‌روه‌ها سه‌رکه‌وتنی شۆڕشی ئیسلامی ئێران ئه‌مانه‌ دۆخێکی ئاڵۆزیان هێایه‌ نێو ئه‌و کۆمه‌ڵگایانه‌وه‌ که‌ بۆ سۆسیلۆگ ئاسان نه‌بێت پۆلێنی ناسنامه‌ بکات . له‌دیدی کۆمه‌ڵناسیکه‌وه‌ هه‌رگیز سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌و بزاوتانه‌ کورت ناكاته‌وه‌ بۆ بۆشایی سیاسی و ده‌سه‌ڵاتی سایسی به‌ته‌نها به‌ ڵکو چه‌ندین هۆکاری تری وه‌ک کۆمه‌ڵایه‌تی، ئابوری، که‌لتوریی رۆڵیان هه‌بووه‌. ئه‌کرێت هاوڕا بین له‌ته‌ک بیریارانی پۆستمۆدێرنه‌ که‌ چیدی په‌یوه‌ندی ئاین و تاک، ئاین کۆمه‌ڵگه‌ و بگره‌ ده‌سه‌ڵاتیش په‌یوه‌ندیکی روون و ئاشکرا نیه‌ به‌ڵکو زۆر ته‌متوماویه‌ ، رووداوه‌کانی یانزه‌ی سیێپته‌مبه‌ری ئه‌مه‌ریکا و دواتر جه‌نگی دژه‌ تیرۆر و ئێراق و ئه‌فگانستان تا بێت راستی ئه‌و بۆچوونه‌مان بۆ ده‌سه‌لمێنن که‌ چه‌نده‌ ئه‌و په‌یوه‌ندیه‌ ئالۆزو و فره‌ ڕه‌هه‌نده‌.


تەوەری : پەیوەندی ئیسلام و نوێبونەوە
پ-لەکۆمەڵگەی کوردیدا ئایا هەست دەکرێت ئیسلام بەرەو نوێبونەوە هەنگاوی ناوە؟ چۆن بتوانین ئەو نوێبونەوەیە ببینین لەکاتێکدا دژوەستاونەوەی پیاوانی ئاینی بەرامبەر بە دیاردە سەردەمیەکان رۆژ بەرۆژ بەرەوباڵا دەچێت
؟

وەڵام-دەبێت ئێمە لەسەرەتادا روونیبکەینەوە مەبەست لە’ نوێبونەوە’ چییە؟ مادام قسە لەسەر ئاینی ئیسلامە بەدیاریکراوی لە کۆمەڵگەی کوردیدا ، ئیدی بەهەمان شێوەش گرنگە پێکهاتەکانی ئەم کۆمەڵگەیە بناسێنین. کورد و ئیسلام دوو چەمکی ئاڵۆز و پڕ ئیشکالیەتن و بەجۆرێ لە دوو دەیەیی ڕابردووماندا لەم هەرێمەدا ،لانی کەم، گفتوگۆی زۆریان لەسەرکراوە. کوردمان هەیە تێگەیشتنی بۆ نوێبونەوە لەئیسلامدا  مانای گەڕانەوە بۆ مۆدیلی ئسول و ئەوەلینی ئەم دینە و،واتە داماڵینی ئیسلام لەهەموو ئەو داهێنراو(بدعە) و لکاوانەی پێوەی. کەئەمەش بۆخۆی ریشەکانی فەندەمێنتالیزمی ئاینییە، وەک سۆسیۆلۆژیای ئاینی پێ لەسەر دادەگرێت. کوردمان هەیە مەبەست لەنوێبونەوە هەڵکردنی ئاین لەگەڵ بەهاکانی مۆدێرنەو مافی مرۆڤ و کۆمەڵگەی مەدەنی، ئیدی گرنگ نییە کێ و چی و چۆن دەگۆرێت و کێ سازش بۆ کێ دەکات. لەبەرامبەر ئەمەشدا تێڕوانینی تر هەیە کە کار لەسەر ‘تەوافوق’ و گونجاندن دەکاتەوە بەجۆرێ پێیەکی لە قیامەت و یەکێکی لە دونیا. پرۆژەیەکی لە سیاسەتدایەو ئەوی تری لە دەعوەو ئیرشاد ، لە هەڵوێستیکدا عەلمانی و مۆدێرن لەیەکێکی تردا ترادسیۆن و سەلەفی. بەدوور لەهەر بڕیاردان و هەڵسەنگاندیکی نازانستی و لایەنگر ، ئەتوانم رای خۆم بخەمەڕوو کە ئەم جۆرەی دوایی ناڕۆشنترین گوتاری ئیسلامی کوردیە. ئەشێ گوتاری دیکە هەبێت و کاری جیاوازی ئەنجامدابێت و روگەی تری هەبێ، وەک تەوژمی سۆفیگەری کوردی ، یان گوتاری رۆشنبیرە سەربەخۆو هەروەها رۆشنبیروگەنجانی ناو خودی پارتە ئیسلامیەکان بەڵام ئەمانە هێشتا نەبونەتە هێزی گەورەو کارا.
بەشی دووەمی پرسیارەکەتان لەسەر دژوەستانەوەی پیاوانی ئاینی و دیاردەی تەنگەژەی نێوان مەلاو ڕۆشنبیران وەک وەستانێک لەسەر رەوتی نوێبونەوەی ئیسلام لە کوردستاندا ئەوا دیسان ئەم دیاردەش فرە ڕەهەندەو زۆر لایەنی دیارو شاراوەی هەیە. بەبروای بەندە جەوهەری قەیرانگەلی لەو بابەتە کە شعرێک ژیانی نوسەرەکەی بخاتە مەترسیەوە  یان چاپکردنی کتیب   ببێتە هەڕەشە بۆسەر گیانی نوسەرەکەی بەهۆی ناڕەزایی توێژیکی ناو کۆمەڵگە وە وردتر بدوێن مەلاکان. ئەمە راست پەیوەستە بە فەراغی دەستور و یاسا لەدەڤەرەکەدا ، ناکرێت  مەلایەک بەمیزاج و تێگەیشتنی تایبەتی خۆی بۆ دەقیک فەتوایەک دەربکات و سەرکردەیەکی سیاسیش بە میزاجی خۆی هەستێت بە ئاشتەوای ڕۆشنبیرو مەلا. کۆمەڵگەی ئیمە لێوانلێوە لە دابونەریتی خێڵەکی و نادیمۆکراسی ئەم دابونەریتانە پێوستی بە سیستمیکی رێکخستن و بەڕیوەربردن هەیە لەژێر سایەی دەوڵەتێکی مۆدێرن و بەرزڕاگرتنی بەهاکانی ئازادی و ئازادی بیرکردنەوەو ووتن. بەڵام ئەوەی لە هەرێمی کوردستان دەگوزەرێ کەس نازانێت چ پیناسیەکی هەڵگرتوە، واتە سیستمی حوکمڕانی ئیمە بەر چ کراتیریایەک دەکەوێت. جارێک عەلمانیەو و جارێک ئیسلامی ، تەناقوز و دژەکان تەواو سیستمی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئیمەی ئیفلیچ کردوە بەجۆرێک ئەم تەنگژانە  مایەی خوڵقاندنی پرسیاری گەورەو و جەوهەرین لەسەر پرسی دەستورو یاسا لە ئەزمونی دەسەڵاتدا. گەر لە ئاستێکی قووڵدا گفتوگۆی ئەم کێشەیە بکەین و دوور لە هەر خوێندنەوەیەکی ئایدیۆلۆژی ئەوا بەندە نە تاوانی مەلایەک دەگرم لەسەر مینبەرەکەیەوە توڕە دەبێت لە دەقێک و نە تاوانی ڕۆشنبیرێک دەگرم پەرچەکرداری هەبێت لەبەرامبەر ئەمەدا، ئەوەی من هەڵوێستەی لەسەر دەکەم بۆشای یاسایە لەو نێوەندەدا. بەداخەوە لە کوردستاندا زیات لە دەسەڵاتێک  ماف و ڕەوایەتی بەخۆی دەدات ئاکت بکات لە وردودرشتی کێشەکاندا ، لەوانە بۆ نمونە لەسەروەڕا بۆ خوارەوە  دەسەڵاتی سەرکردەی یەکەمی پارتەکان، دەسەڵاتی حزبی، خێڵەکی و ترادیسۆنی ،دەسەڵاتی ئاینی بەمەلاکانیشەوە، ئەمانە هەموی ئەگەری ئەوەیان هەیە هەلوێست و کاریگەریان هەبێت  پاشان دەسەڵاتی ڕاپەڕاندن دێت  کە حوکومەتی هەرێمە و دەزگای یاسای سەربەو دامەزراوەیە. ئەمە دیوێکی کێشەکە کە ئیمە ناومان برد بە بۆشایی یاسایی، لایەنێکی تریشی پەیوەندی بە بواری پسپۆریەوە هەیە، بۆ نمونە جارێ پێش ئەوەی هەندێ پرۆژە یاسا هەیە گەڵاڵە بکرێت لەلایەن پسپۆرانی ئەو بوارەوە ئیتر خێزانیە، کەسیە، ئابوریە هتد یەکسەر رەوانەی پەرلەمان دەکرێت. بەڵام گەر وا دابنێنن ئەمەش بکرێ ئیمە زیادەرۆیمان کردبێت، ئەوا کێشەکە ئەوەیە پسپۆرو شارەزا ئعتباری نییە لە وڵاتی ئێمە. واتە سیستمیکی رێکخراو و پلە بە پلە ، دیاردەیەک یان گرفتێک بە تونێل و کێڵگەی زانست و توێژینەوەدا بڕوات بۆ پێشنیار و راسپارەدو پاشان پرۆژەو لەوێشەوە بۆ پەرلەمان و حوکومەت بۆ جێبەجیکردنی. لای ئێمە مەلایەک، سیاسیێک، سەرۆک خیڵێک زۆرجار بەقەد دە زانا قسەی دەڕوات، نمونەمان زۆرە لەسەر پرۆژە یاساکانی پەرلەمانی ئەمدواییە کە چۆن نە ڕۆشنبیر متمانەی بە مەلا هەیە چونکە داخراوە و نە مەلاش متمانەی بە رۆشنبیر هەیەچونکە لادەرە.
 لەڕاستیدا من چەندین جاری تر ووتومە کە دەبێت هەندێ بەناو نوسەر و رۆشنبیر  مەمنونی سۆزگەرای و سادەی موسڵمانە سادەکان بن کە بەهۆی توڕەی ئەوانەوە ئەمان بوون بە پاڵەوان. ئەو ڕۆژنامە فەرنسیەی کە یەکەم جار وێنەی کارتۆنەکانی پێغەمبەری بڵاوکردوە ، رۆژنامەیەک بوو لەقەیرانی ئابوریدا دەیناڵاند بەڵام چاک عاتیفەی ئیسلامیەکانی دەناسی بۆیە بەو هۆیەوە بوو بە پڕفرۆشترین رۆژنامە. من بەلامەوە سەیرە سەدان هەزار موسڵمان دەڕژینە سەر شەقامەکانی کاراچی و ئیسلام ئاباد ، بەبێ ئەوەی کەسی دێڕیکی سەلمان ڕوشدی خوینبێتەوە، یان وێنەیەکی کارتۆنەکانی بینبێت هتد.

پ-ئایا مۆدێرنە توانیویەتی لە کوردستان دەستکاری پەیوەندی نێوان ئەزمونی ئاینی ئیسلام بکات؟ ئایا ئاینی ئیسلام دژی مۆدێرنەیە لە کوردستاندا؟

وەڵام: لەڕاستیدا هەروا سانا نییە قسە لەسەر دوو چەمکی وەک ‘ئیسلام’ و ‘ مۆدێرنە’ بکەین ، هەردوو چەمکەکە لە ئەدەبیاتی فکری و سیاسی  مێژوی سەدەی ڕابردودا قورسایی گەورەیان هەیە. لە یاداوەری هەریەک لە ئێمە پانتاییی گەورەیان داگیرکردوە، زیادەڕۆیی نییە گەر بڵیم ئەو دوو چەمکەو ئاراستە فکری و سیاسیەکانی لەمەڕیان زۆرترین ئارشیفی نوسین و گفوگۆی بەرهەمهێناوە لەمسەری چەپەوە بۆ ئەوسەری راست و لە بابایەکی عەلمانیەوە بۆلای ئیمانداریک. نە ئیسلام خاوەنی تاکە مێژوویەک و رێبازیکە و هەردەم دیدو و تەفسیری جیاوازی بۆکراوە و بگرە جیاوازیش پراکتیزبووە لە لایەن شوێنکەوتوانیەوە. وە هەروەها مۆدیرنەش تێرمیکی پڕ ئاڵۆزی و  قۆناغی مێژوی جیاواز و دژبەیەکی لەخۆگرتوە. کەواتە وا زانستیانەترە لەو بەروارەوە دەست پێ بکەین کە بەریککەوتن و مامەڵەکردن دروست بووە لەنێوانیاندا واتە ئیسلام و مۆدێرنە. لەبەرامبەر هەوڵی رۆژهەڵاتناسەکاندا بۆ دەرەوەی ئەوروپا وەک زاینگەی مۆدیرنە (کە قسەو باسی ئیمە نییە لێرەدا و زۆر لەسەر وتراوە ) ئێمە هەوڵدەدین ئاماژە بە هەوڵی چەند منەور و گەڕیدەیەکی موسڵمان بکەین بۆ ناسینی ‘ئەویدی’ یان وردتر بۆ گەیشتن لە سیحری مۆدیرنە. لەسەروبەندی  رۆشنگەری و شۆڕشی پیشەسازی سەدەکانی هەژدەو نۆزەدی ئەوروپا ئیدی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا، وەک دوا خەلافەتی ئیسلامی شارستانیەتی ئیسلام، زۆر هەوڵی ناوازەو ریفۆرمخواز هەن گەرەکە لەسەریان بوەستین. محەمەد عەلی پاشای میسر یەکێکە لەو سەرکردانەی سەرسام بووە بە شۆڕشی تەکنەلۆژی و پیشەسازی ئەوروپا هەر بۆیە ساڵی ١٨٢٦ رەفعەت تەنتاوی دەنێریتە پاریس و دواتر دەگەڕیتەوە میسرو دەربارەی گەشتە پینج ساڵیەکەی دەنوسێت لەگەڵ ئەوەشدا چەندین شاکاری گرنگی فەرنسی وەردەگێڕیتە سەر زمانی عەرەبی. هاوکات لە ئێران کەسایەتیکی وەک میرزا خان دوای خویندن لە پاریس دەگەڕیتەوە بۆ وڵاتەکەی بۆ ریفۆرم و هەروەها لە تورکیاش کەسانی وەک ئیشراق ئەفەندی ساڵی١٨٣٦  زنجیرەیەک کتیبی بەنرخ دەنوسێت سەبارەت بە چەمک و پێشکەوتنی زانستی لە جیهانی ئیسلامیدا، بێگومان لەژێر کاریگەری ئۆروپای مۆدێرنەدا. لەنێوانی ساڵانی ١٨٣٩ تا ١٨٧٦دا چەندین هەوڵی دیکە نراوە بۆ گۆرینی پرۆگرامی خوێندن و کردنەوەی زانستگای مۆدیرن و برەودان بە ‘یاسای سروشتی’ ( natural law ) کە بەهاکانی مۆدیرنەی لەسەر وەستاوە لەبری یاساکانی شەریعە و ریفۆرمکردنی ئەمەی دوایی، هتد. بیگومان پاشان هەوڵەکانی جەمالەدینی ئەفغانی و محمەد عەبدەو ئەوانی تر دێن بۆ کارکردن و راگرتنی بەهامرۆی و گەردونیەکانی ئیسلام لەتەک بەهاکانی مۆدێرنە و پیشکەوتنی کۆمەڵگا.
هەڵبەتە ئەفسوس ئەم بزاڤە دواتر  وەردەگێریتە سەر دژایەتیکردن و پەرچەکردار لەبری خویندنەوە ، کاتێ کە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی تەوا لاواز و بوو روخا وەک سیمبۆلیکی دەسەڵاتی ئیسلامی. لێرەوە لەبری مامەڵەکردن لەنێوان ‘ئیسلام’ و ‘مۆدیرنە’ بەریەککەوتن دروست بوو ، کوردیش وەک گەلێکی زۆرینە موسڵمان و بەشێک لە جیهانی عەرەبی ئیسلامی بەدوور نەبووە چ لەو مامەڵەکردنەی باسمان کرد و چ لە گرژی و بەریککەوتن. دەیان تێکستی شعریی شاعیرانی کلاسیکی کورد لەسەر جەهل و نەخویندواری و چاککردنی باری کۆمەڵایەتی هتد نمونەی ئەو هەوڵانەن پاشان بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە زمانی کوردی وەک نوسین لەچاو فارسی و عەرەبی تەمەنی کورتە و پێشکەوتنی چاپەمەنی شتێکی  نوێییە لە کوردستاندا. هەروەها یەکێک لە ناتەبایی و گرژی نێوان کورد و مۆدێرنیتە ، سەرباری ئەوەی کە گەلی کورد وەک تورک، فارس و عەرەب موسڵمانە نەبوونی دەوڵەتی نەتەوەییە بۆ کورد. وەک ئاشکرایە لە گرنگترین بەهاو ئامانجەکانی ڕۆشنگەری و مۆدێرنەدا فەراهەمکردنی ئازادی گەل و تاکەکان وە برەودان بە ئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی بۆ سەندنەوەی دەسەڵاتی سیاسی لە پاشاو کەنیسە بۆ دەوڵەت لەسەربنەمای نەتەوە.  کەوتنی خەلافەتی عوسمانی و سەرکەوتنی هاوپەیمانەکان لە جەنگی یەکەمی جیهانی پاشان جەنگی دووەمی جیهانی، نەخشەی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئەم دەڤەرەی بەتەواوی گۆڕی و مۆدیلی دەوڵەتی پۆست کۆلینالیزم گەشەی کرد. بەڵام  کورد نەک هەر بێبەش بوو لەم پشکە بەلکو قۆناخیکی سەختی ململانێی خوێناوی بەروویدا کرایەوە.  پاشان ئەو هەلومەرجەی پاش ڕاپەڕین و ئەزموونی خۆبەڕێوەربردن لە هەرێمی کوردستان هاوکێشەی سەیرو پڕ ئیشکالیەت و دژبەیەکی هێنایە گۆڕێ، کە ئێمە لەشوێنی دیکە ناومان ناوە  بازادن. هەنووکە لە هەرێمدا بەهۆی ئەو کرانەوەو بەڕووی بازاڕی دونیادا و تایبەتمەندی ناوچەکە، ئیدی دەیان مۆرک و دیاردەی دژبەیەکی کۆمەڵایەتی و کەلتوری و سیاسی هەیە کە بۆ سۆسیۆلۆژست و چاودێران مایەیی لەسەر وەستانن. تۆ دەزگای سیاسی مۆدێرنی وەک حزب و رێکخراوت هەیە  کەچی بە سیستمی خێڵایەتی و ترادیسۆن و ئاین ململانێ و کێشەکان یەکلادەکیتەوە، دەزگای راپەڕاندنت هەیە کەچی دیوەخان کاریگەرترە. لەبری پسپۆری و پیشەیی بوون ئیعتابراتی دیکە لەپێشن. کاراکتەری حوکومەت لەهەندێجاردا تەواو سیکۆلارو هەندێجاریش ئاینندار ، هەروەک ئەوەی پێمان بڵێت سەلیقەی کەسێک یان بەرپرسێک کاریگەرە تا سیستمیکی دەستوری. بۆیە ئەمانە هەمووی ئاڵۆزین و سانا نییە بۆ هیچ کۆمینتەتەرێ شوناسی کۆمەڵگەی ئیمە بناسینێت ، لەکاتێکدا خودی چەمکی شوناس و ناسنامە لەقەیراندایە هەنووکە لەرووی فکری و پراکتیزەیەوە وەک زۆریک لە بیریارانی سەدەی بیستویەک پێیانوایە.

پ: دیارە ئێمە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا چاومان بەچەندین شێوەی جیاوازی لە ئیسلام دەکەوێت، ئیسلامی تورکی، ئیسلامی سعودی، ئیسلامی پاکستانی… هەموو ئەمجۆرە لە ئیسلام جیاوازیەکی زۆر لەنێوانیاندایە ، کەئەمەش ئێمە پیمان وایە دەگەڕیتەوە بۆ جیاوازی کەلتوری ئەو نەتەوانە ، پرسیارەکە ئەوەیە ئایا لە کوردستاندا دەتوانین چ جۆرێکی تایبەت لە ئیسلام  ، واتە ئیسلامێک بە مۆرکی کوردیەوە بیبینن؟

وەڵام: گفتوگۆیەکی زۆر بەرهەمهێنراوە لە هەریەک لە کیڵگەکانی زانستەکانی کۆمەڵناسی ئاین، ئاینناسی یان سیۆلۆژی، ئەنترۆپۆلۆژیای ئاین وبگرە فەلسەفەی ئاین لەمەڕ پەیوەندی نێوان ئاین و کەلتور. ئایا ئاین کاریگەری هەیە بەسەر ئاراستەکردن و رەنگڕێژکردنی ئاینەکانەوە یاخود بەپێچەوانەوە، بە قەولی مارکس کامیان ژێرخانەو و کامیان سەرخان. مادام ئاینەکان لانی کەم ئاینە ئاسمانیەکان (یەهودی،کرستیانەتی، ئیسلام) جیاوازی زۆر هەیە لەنێوانیاندا بەهۆی جیاوازی کات،شوێن، دیسانەوەش لەنێوان خودی هەریەک لە ئاینەکاندا جیاوازی گەورەو قووڵ دەبینرێت. ئەو جیاوازیانەش بەسەر مەزهەب و رێچکەکاندا دابەش بووە، بۆ نمونە گەر یاساکانی خێزان و مافەکانی ئەندمانی خیزان وەرگرین لەنێوان هەریەک لە مەسیحی رۆمان کاسۆلیک و ئەرسۆدکسی رۆژهەڵاتی و پرۆتستانیزمی رۆژئاوایی دەبینین ئەوەندە جیاوازیەکان قوڵن تەنانەت مەزهەب هەیە لە ئاینێکی ترەوە نزیکترە تا خودی ئەو ئاینەی کە سەرچاوەی مەزهەبەکەیەتی. وردتر مافی هاوسەرگیری نێوان دوو رەگەزی هاوشێوە بۆ نمونە (هۆمۆسیکسوالتی)  هەریەک لە ئاینی ئیسلام و ئەرسۆدکسی رۆژهەڵاتی مەسیحی نزیکترن تا نێوانی پرۆتستانی و ئەرسۆدکسی. بەهەمان شێوە مافی منداڵ لەباربردن، یان هەڵوێستی ئاین لەمەڕ چەندین داهێنانی زانستی سەردەم وەک کۆپیکردنی مرۆڤ و دەستکاریکردنی ئەندازەی نەوە و نەسل هتد. هەر لێرەوەیە دەگەینە ئەو راستیەی کە یاسا مەدەنیەکان بەتایبەتی یاساکانی باری کەسیەتی زادەو بەرهەمی تێگەیشتنی کۆمەڵ و دەسەڵاتە بۆ ژیان وهەروەها بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن و تێگەیشتن لە یاساکانی ئاین.  ئەمە دەمان باتە سەر گفتوگۆی کرانەوە و داخران لە ئاینەکاندا، زۆر بەسانایی ئەو دەرئەنجامە لەبەر دەستماندایە کە هەتا کۆمەڵگە داخراوبێت بەرووی خۆیدا تێگەیشتنی ئاینی و پراکتیزی کەلتوری داخراو بەرهەمدەهێنێت وەک لە کۆمەڵگە ئیسلامیەکاندا بەگشتی و زۆربەی کۆمەڵگە ئەرسۆدکسیە مەسیحیەکانیش هەر لە رۆژهەڵاتدا. ئەمە مانای رەهای ئەم بۆ چوونە ناگەینێت زانستی کۆمەڵناسی پێمان دەڵێت هەموجاریش ریزەپەڕ هەیە.
ئالێرەوە تێدەگەین بۆچی ئیسلامی تورکی جیاوازە لە هی سعودی وەک لەپرسیارەکەدا هاتوە یان هەندێ جار بابایەکی موسڵمانی نیشتەجێ ئەوروپا کراوەتر بێت هەتا مەسیحێکی شەقڵاوە. ئەمە ئەو دیدە ئیسلامیە فەندەمێنتالستە دەخاتە ژیر پرسیارەوە کە پێمان دەڵێت ئیسلام هەریەک ئیسلامە و یەک سەرچاوە و رێبازی هەیەو دواجاریش یەکجۆر تێگەیشتن و پراکتیزی هەیە. بە درێژای میژوو ئیسلام وەک ئاین چەندین ئاینزاو ریچکەی جیاوازی لێبوەتەوە کە تێڕوانیان بۆ چەمک و بەها کانی ژیان و خودی ئاینەکەش جیاواز بووە. واتە ئیسلام مەحکومە بە جۆری تێگەیشتن و لیکدانەوەی لە هەر ئانو ساتیکدا و پراکتیکردنیشی واتە پرۆسەی ئاینداری مەحکومە بەو رۆژگارو عەقلیتەوە ئەیخوێنێتەوە. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا کورد توانیویەتی تیگەیشتنێکی کوردانە یان خۆماڵی و ئۆرگانیک بۆ ئیسلام بەرهەم بهینێت؟ ئەم پرسیارە زۆر هەڵدەگرێت و بەتایبەتی دووچەمکگەلی وینەی ‘ئیسلام’ و ‘کورد’ وەک پێشتر ئاماژەمان پێدان زۆر پڕ ئیشکالیەتن. ئێمە وەک کۆمەڵێک گەنج کاتی خۆی لەکۆتایی نەوەداکاندا لەگۆڤاری ژیار بە نیازی کاریکی متەوایع بووین لەو ڕوەوە بۆ بەرهەمهێنانی تێگەیشتنێک. بەهەرحال، هەروا بە سەرپێی وردبونەوە لە مێژووی کورد و ئەمدوو چەمکە وێستگەی گرنگ دەبینرێت و مایەیی لەسەر وەستانن، بۆ نمونە مەولانا خالیدی نەقشبەندی هەوڵێکی تا رادەیەک کوردانەیە و دوور لە هەیمەنەی کەلتوری عەرەب و فارس و تورک تێگەیشتنیکە بۆ ئیسلام لەناو کوردا ، بێگومان کاریگەری جێگای تری بەسەرەوەیە. پاشان شێخ عەبدلکەریمی شەدەڵە لە نیوەی یەکەمی سەدەی رابردوو هەولی دیکەیە ئەگەرچی وەک مەولانا بەرفراوان نەبوو. پاشان رەئی هەیە هەریەک لە کۆمەڵەی ئەهلی هەق و  کاکەیی، قەڵخانی، ئێزیدی گروپ و ئاینزایی ئیسلام بن بە تێڕوانین و تێگەیشتنی جیاوازەوە. دواجار بە بڕوای بەندە لەپاش هاتنی تەوژمی ئیخوان موسلمین بۆ عێراق و کوردستان و هەروەها سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامی ئێران ، تیگەیشتنی ئیسلامیستی رادیکالی برەوی سەند و چەمکی ئیسلام و دەسەڵات چەکەرەی کرد لەناو کۆمەڵگەی کوردیدا وەک پسپۆرانی بواری فەندەمینتالیزم ناوی دەبەن بە ئیسلامی سیاسی. بەداخەوە لەپاڵ لاوازبوونی منەوەرانی حوجرەو رۆشنبیرە کوردەکان  لەسەروبەندی خەلافەتی عوسمانی و گۆڕانی کۆمەڵایەتی و سیستمی خویندندا هەتا ناوەڕاستی سەدەی پێشوو بۆشاییەک دەبینرێت سەبارەت بە تیگەیشتنی کورد بۆ ئیسلام هەتا هاتنی مەدی ئیسلامی سیاسی. بەڵام رەخنەی سەرەکی ئێمە لەم باڵە ئیسلامگەرانە نەک هەر نەیانتوانی تێگەیشتنێکی کوردانە بەرهەمبهێنن بەڵکو کارێکیان لێدانی مەلای کورد بوو ، لەبری ئەوە تێگەیشتنێکی سەلەفی هاتەگۆڕێ بەجۆرێ زۆر لەدابونەریتی کوردانەی خستە بەر مەترسیەوە وەک دیاردەی لەچک و حیجاب  و ریش و شەرواڵی کورت و بگرە سروت و نویژی جیاواز لەوەی کورد ئەیکرد پێشتر. هەتا بردنەوەی پارتی دادوگەشەپێدانی تورکی لە ناوەراستی نەوەدکاندا ئیتر ئەمە بویە مۆدێلیکی تر ، هەروەک ئەو پارتە کاری لەسەر تێڕوانینیکی تورکی ئەکرد بۆ ئیسلام واتە دوور لەو تێروانینە پان ئیسلامیزمە باوەی بزوتنەوە ئیسلامیە سیاسیەکان لە ئەفگان و وڵاتانی عەرەبی هەیان بوو. ئیدی هەریەک لە یەکگرتو لەسەرەتادا و دواتریش کۆمەڵ هەمان مۆدیلی ئەوانیان لاسایی کردوە بۆ کورد. بەڵام لەبەرئەوەی رەوشی تورکیا جیاوازەو و لەوێ گەشەو بەهاکانی دیمۆکراسی جۆریکی ترن و لەهەمان کاتدا نفوزی سەربازی لە دەسەڵاتی تورکیادا زۆرە ئیدی ئەو لاسایی کردنەوە لێرە بۆخۆی جێی پرسیارە.  دواتریش پرسیاری سەرەکی لەو هێزە ئیسلامیە کوردیانە ئەوەیە کە ئەوان لە هەلومەرجی ئاساییدا دروست نەبوون واتە کەمتر ئۆرگانیکن بەڵکو زیاتر کۆپی و هاوردەن، تا ئەمدوایانەش ئەمرو نەهیان لە جێگای دیکەوە پێدەگەیشت. ئیدی لێرەدا فەراغی گەورە هەیە لەم سەروبەندی ڕاگوێزانە گرنگە کۆمەڵایەتیانەی کورد پیایدادەگوزەرێت لەم ئانوساتەدا، لەپاڵ هەموو ئەو ریفۆرمە کۆمەڵایەتی وپەروەردەیی  و سیاسیانەدا ریفۆرمی ئاینیش ئەگەرێکی کراوەیە بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە کێن ئەوانەی بەو کارە هەڵدەستن.

•    گۆڤاری کەوانە ژمارە ٥ تشرینی دووەم ساڵی ٢٠١١،ساڵی یەکەم.

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.