گفتوگۆ له‌گه‌ڵ کاروان عومه‌ر کاکه‌سور…..
كاروان عومەر كاكەسوور: تێكستی جددیی ئێمە یان بەلاوە دەنرێت، یان زۆربەی كات دەكەوێتە ژێر دەستی ئەو رەخنەیەی، كە ساڵەهایە بە سادەیی كار دەكات…
سازدانی/ دانا فایەق………
بەشی یەكەم و دووەم………
كاروان عومەر كاكەسوور یەكێكە لە رۆماننووس و چیرۆكنووسە جدییەكانی دوای راپەڕین و لە هەمانكاتدا یەكێكە لە نووسەرە خوێندەوارو رووناكبیرەكانی ناوەندی رووناكبیریی كوردی.
ئێمە لەم گفتوگۆیەدا چەند پرسیارێكمان ئاراستەی كاروان كاكەسوور كرد دەربارەی (پەیوەندیی واقیع و ئەدەب، كاریگەریی واقیع لەسەر ئەدەب و بەپێچەوانەوە، گرنگیی رەخنە لە ئەدەبداو رۆڵی رەخنەی كوردی، ململانێی نەوەكان و هەوڵدان بۆ سڕینەوەی یەكتر، پەیوەندیی ئایدیۆلۆژیاو سیاسەت بە ئەدەبەوەو كاریگەرییان لەسەر یەكتری،…..)، ئەویش زۆر بە وردی و قوڵییەوە وەڵامی پرسیارەكانی داوینەتەوەو كۆمەڵێك بابەتی تازەو نەگوتراوی تری وروژاندووە، كە بەهیواین لە هەلێكی تردا بچینەوە سەریان و قسەیان لەبارەوە بكەین. لەم گفتوگۆیەدا بۆمان دەردەكەوێت كاروان چەندە بەئاگایە لە ئەدەب و ئەدەبیاتی دونیاو چەندە بە وشیارییەوە دەنووسێت و چەندەش لە هەوڵ دایە بۆ فێربوون و بەئاگایی زیاتر..
*گەلێكجار چیرۆكنووس لەكاتی نووسینی چیرۆكدا هەوڵدەدات خۆی لە واقیع بدزێتەوەو دونیایەكی تەواو خەیاڵی بخوڵقێنێت، بەڵام بەهەر شێوەیەك بێت واقیع دێتەوە نێو دەقەكەیەوەو بەشێكی لێ داگیردەكات. دەكرێت بزانین پەیوەندیی نێوان ئەدەب و واقیع بەتایبەت چیرۆك و رۆمان چییە؟
-چیرۆكنووس خۆی لەو واقیعە دەدزێتەوە، كە نهێنییەكانی دەركەوتوون، بەڵام چەند واقیعێكی دیكەی جیاواز لە شوێنی ئەو واقیعەدا دەخوڵقێنێت و كار لەسەر پێكەوەگرێدانی ئەو واقیعانە دەكات. ئەمە یەكێكە لەو ئەركە سەرەكییانەی، كە ئەدەبی گێڕِانەوە چ چیرۆك و چ رۆمان دەیگرنە ئەستۆ. گەڕِان لە واقیعی دیكە، گەڕِانە لە شێوازی دیكەی زمان و دەربڕِین. تۆ كە ناوی لێدەنێیت خۆدزینەوە، پێموایە ئەو وشەیە پڕِ بە پێستی ئەو پڕِۆسێسەیە، چونكە واقیع زۆر تەفرەدەرە و كۆمەڵێك فێڵی خۆی هەیە، كە وا لە نووسەر بكات كەرەسەكانی ئەو بەكاربهێنێت و بیكاتە كۆپییەكی تەواوی خۆی. ئەگەر هەر واقیعێك دروستكراوی زەمەنێكی دیاریكراو بێت، ئەوە چیرۆكنووس و رۆماننووس پێویستیان بە دامەزراندنی سیستەمێكی دیكەی جیاوازی زەمەن هەیە بۆ ئەوەی ئەو واقیعە گریمانییانەی خۆیان لەناودا دابمەزرێنن. من لەگەڵ (جۆرج لۆكاچ)دا نیم، كە دەڵێت: (پێویستە رۆمان لەگەڵ مێژوو دەستپاك بێت، با كارەكتەرەكەی دروستكراو و گرێچنەكەشی لە خەیاڵەوە هێنابێت..)، نا من لەگەڵ ئەوەدا نییم، چونكە ئەو مێژووەی رۆماننووس پشتی پێ دەبەستێت، هەمان مێژوو نییە، كە مێژوونووس كاری لەناودا دەكات، بەڵكو مێژووێكە بە مەبەستی رووداوە گریمانەییەكانی خۆی دەیخوڵقێنێت، هەر لێرەشەوە من باوەڕِم نییە كاری ئەدەبی رێگایەك بێت بۆ گێڕِانەوەی خوێنەر بۆ ناو واقیعێكی دیاریكراو، بەڵكو پێموایە ئاشناكردنیەتی بە پرسیاری ئەو واقیعانەی، كە لەسەر ئاستەكانی زمان و ئیستاتیكادا بەلای نووسەریشەوە نوێن، كاتێكیش دەڵێین واقیع، ئەوا رووبەڕِووی چەمكێكی تەمومژاوی دەبینەوە، بەوەی واقیع زۆر شت دەگرێتەوە، وەكو شوێن، كات، مرۆڤ و ترادیسۆنەكان، كە هەر یەك لەوانەش تایبەتمەندێتیی خۆیان هەیە. پەیوەندیی كارەكتەرو واقیعیش چ لەسەر ئاستی سایكۆلۆژی و چ لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی لە رێگای زمانەوە پێكدێت، چونكە پرۆسێسی بیركردنەوە بەبێ زمان هەر لە بنەڕِەتەوە نایەتە كایەوە. كەواتە زمان جۆرو شێوازی ئەو پەیوەندییەی نێوان تاك و كۆ لەلایەك و تاك و مێژوو لەلایەكی دیكەوە دیاری دەكات. دەكرێت هەر لەژێر رۆشنایی پرسیارەكەی تۆدا، ئێمەش بپرسین: ئایا نووسەر دەتوانێت بەبێ مێژوو، ئەدەب بەتایبەتی رۆمان بنووسێت؟ من بە دڵنیاییەوە دەڵێم نەخێر، بەڵام لە خۆم رادەبینم بڵێم، رۆمان خۆی دەتوانێت لە رێگای زمان و خەیاڵەوە مێژوو بخوڵقێنێت. ئایا مێژوو دەتوانێت رۆمان بخوڵقێنێت؟ بێگومان نەخێر. مێژوو تەنها دەتوانێت ببێتە بەشێك لە پەیوەندیی نێوان خود و بابەت. تۆ خۆت چیرۆكنووسیت و دەزانی ئێمە كاتێك دەتوانین شتێكی كاریگەر بكەین، كە گوتاری مێژووی فەرمی تێدەپەڕِێنین، بەوەی نووسین پرۆسێسێكی دژ بە مێژووە. پەیوەندیی نێوان ئەدەب و واقیع هەمان پەیوەندیی نێوان خود و بابەتە. كەواتە تۆ لە رێگای دیدگای كارەكتەرەكانتەوە واقیعی جیاواز جیاواز لەناو یەك تێكستدا دادەمەزرێنیتەوە. بە رای من ناكرێت خەیاڵ لە هۆشیاری جیا بكەینەوە. دیارە هۆشیاری كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر گەورەكردنی رووبەری خەیاڵ هەیە. هۆشیاری دەتوانێت كار لە گۆڕِین و دروستكردنەوەی وێنەكانی واقیع بكات. هەر كاتێك خەیاڵێكی جوانت بینیبێت، لە پشتیەوە فیكرێكی گەورەشت هەستپێكردووە. لەبەر ئەوەی وەكو (میخایل باختین) پێی وایە كارەكتەر ئەو زوڕِنایە نییە دەنگی نووسەر دەرببڕِێت، بۆیە پێمان وایە نووسەر دەبێت واقیعێكی جیاواز بۆ هەر یەكێك لە كارەكتەرەكانی دابمەزرێنێت، هەر لێرەشەوەیە (دۆیستۆیڤسكی) لای (باختین) رۆماننووسێكی گەورەیە و جێگای بایەخە. پرۆسێسی نووسینی رۆمان خۆی دروستكردنی شێوازێكە بۆ ئەو شتانەی هێشتا لە واقیعدا شێوەیان وەرنەگرتووە. رۆماننووس لە رێگای نووسینەوە دەگاتە ئەو باوەڕِەی، كە نە ئەو واقیعەی تێیدا دەژی واقیعێكی راستییە و نە ئەوەی لە هەوڵی دروستكردنیدایە، هەر ئەمەشە وا دەكات پرۆسەی نووسین بەردەوام ناتەواو خۆی بنوێنێت. كاتێكیش لە هەوڵی تەواوكردنیدا دەبین، ئەوە واقیعێك دروست دەكەین، كە رەنگە ئەو واقیعە بەرگەی ماوەیەكی كورت بگرێت و دوای ئەوە وەكو هەر رووداوێكی دیكەی ناو میدیاكان، بە ئاسانی بیر بچێتەوە، با ئەو واقیعە وەكو ئایدیۆلۆژیا هەزار جار خزمەت بە كەیسێكی گرینگیش بكات. ئەگەر هەموو ئەمانەمان خستنە بەرچاو، ئەوا بێگومان دەتوانین لەگەڵ (ئاڵتوسێر)دا بین، كە ئەدەبی چاك نە واقیع كۆپی دەكاتەوە و نە دەبێتە ئامرازێكیش بۆ گەیاندنی ئایدیۆلۆژیا، بەڵكو بە پێچەوانەوە لە هەوڵی ئەوەدا دەبێت سنوورەكانی خۆی لە ئایدیۆلۆژیا بپارێزێت. ئێمەی چیرۆكنووس كاتێك هەوڵدەدەین واقیعی دیكە لە شوێنی ئەم واقیعەی ئێستا دابمەزرێنین، لەبەر ئەوە نییە، كە ئەم واقیعە واقیعێكی ناهونەرییە، نەخێر بە پێچەوانەوە لەبەر ئەوەیە، كە زۆر هونەرییە. تۆ وەكو چیرۆكنووسێك وەهای بێنە بەرچاوت، ئەم دنیایە نەبوایە، ئایا دەتتوانی دروستی بكەیت؟ پێم وایە زەمینەی رۆمان لە زەمینەی شیعر و بگرە لە هی چیرۆكیش زیاتر لەبارە بۆ ئەوەی لە یەك كاتدا لە هەوڵی دروستكردنی چەند واقیعێكی جیاوازدا بیت. لە دوای هەموو ئەمانە، ئێمە واقیع ناسڕِینەوە، بەڵكو تێیدەپەڕِێنین. نووسەر هەوڵدەدات لە پێش ئایدیۆلۆژیا و بگرە لە پێش زانستەكانیشەوە كار لە گۆڕِانی ئەو واقیعە فاكتواڵەدا بكات. كاركردنە سەر واقیعیش وەكو پرۆسێسێكی تازەگەری تەنیا بە داهێنانی واقیعێكی گەورەتر و دامەزراندنی ئەو واقیعە لەناو ئەو واقیعە فاكتوالەدا مەیسەر دەبێت. رۆماننووس بەردەوام هەڵپەیەتی لە هەر كەسێكی دیكە زیاتر بە نهێنییەكانی واقیع بزانێت و بەشێوەیەكی دیكەی جیاواز لە زانستەكان لەسەر ئاستی سیومبۆلدا نیشانیان بداتەوە. بەڵێ، بمانەوێت و نەمانەوێت واقیع دێتەوە ناو ئەو واقیعەی لە هەوڵی دروستكرنیداین، بەڵام لەسەر ئاستی سیمبۆل، بەشێوەیەك رێگا بە خوێندنەوەكان دەدات، كە لە زەمەنی جیاوازدا نهێنی و بەهای ئیستاتیكیی دیكەی تێدا بدۆزێتەوە. بە رای من كێشە لەوەدا نییە، كە ئێمە مامەڵە لەگەڵ واقیعدا دەكەین، بەڵكو كێشەكە ئەوەیە چۆن مامەڵەیەكی جیاواز دەكەین؟.. چۆن خۆمان لەو بیرۆكانە رزگار دەكەین، كە واقیع بەسەریدا سەپاندووین و لەگەڵ ئەوانی دیكەدا جیاوازییەكانی نەهێشتووین؟.. (ڕِۆلان بارت) دەڵێت: (ئێمە ناتوانین بە شێوەیەكی دیكە بنووسین، ئەگەر بە شێوەیەكی دیكە بیر نەكەینەوە، چونكە نووسین مانای رێكخستنی دنیایە..). كاتێك بیركردنەوەی ئێمە بەشێك دەبێت لەناو واقیع خۆیدا، ناتوانین لە شتەكانی واقیع زیاتر هیچی دیكە بگەیەنین، چونكە پابەندین بە زمانێك و ئەو زمانەش هی واقیع خۆیەتی و لە كۆنتێكستێكی زەمەنیی دیاریكراودا ئەركی خۆی بە شێوەیەكی رێكوپێك جێبەجێدەكات، بەڵام كاتێك دەمانەوێت بیركردنەوەمان دژ بەو مێژووە بێت، ئەوا ئەركەكانی زمانیش تێكدەدەین و ئەركی دیكەی پێ دەسپێرین، كە ئێمە خۆمان مەبەستمانە، نەوەك واقیع. واتە نووسین پرۆسێسی دامەزراندنی جیاوازییە لەسەر ئاستی تاكدا. جیاكردنەوەی دەنگی تاكی نووسەرە لەناو دەنگی كۆی واقیعدا. نابێت ئەوەشمان بیر بچێت، كە هەر واقیع خۆی رۆڵێكی گەورەی لە سەرهەڵدانی رۆمان وەكو ژانرێكی ئەدەبیی سەربەخۆ بینی. (هیگڵ) پەیدابوونی رۆمان و گۆڕِانكارییە كۆمەڵایەتییەكان پێكەوە دەبەستێتەوە. پێی وایە لەگەڵ دەركەوتنی رژێمی بۆرژوایی، داستانیش بۆ رۆمان گۆڕِا.
*ئەدەب بەگشتی و چیرۆك و رۆمان بەتایبەتی، تا چەند دەتوانن كاریگەرییان لەسەر واقیع هەبێت و بوونی ئەو كاریگەرییە تا چەند لە سوود یان زیانی واقیعدایە؟ ئەی ئیشكردنی ئەدەب بە مەبەستی كاریگەربوونی لەسەر واقیع و گۆڕِانكاری لەناو ژیاندا دواتر بە زیانی ئەدەب تەواو نابێت؟
-نووسین بەڕِادەیەك حاڵەتێكی زاتییە، كە بواری داهێنەر نادات لە وێنەكانی ناوەوەی خۆی زیاتر، بیر لە شتێكی دیكە بكاتەوە. ئەو زاتە لە توانایدا هەیە واقیعی گریمانی بخوڵقێنێت و ماناكانی خۆشی بۆ خوێنەرێكی گریمانی ئاڕِاستە بكات، بەڵام چونكە زاتی داهێنەر زاتێكی بیركەرەوەیە، ئەوا كاتێك بەرەو دنیا دەكرێتەوە، كۆمەڵێك تێڕِوانین و بەهای هونەری و ئیستاتیكی ئاراستەی ناو واقیع دەكات. تێڕِوانینی داهێنەر چونكە چوارچێوەیەكی نییە، بۆیە لەناو زەمەنێكی دیاریكراودا قەتیس ناكرێت و رێگای خوێندنەوەكان دەدات بە شێوەیەكی دینامیكی لە كۆمەڵێك ئاستی جیاوازدا بیبینن. (سێرڤانتس) كاتێك (دۆنكیخۆتە)ی نووسی، ئەوەی بیری لێ نەكردبووەوە، ئەوە بوو كار لە واقیعەكەی خۆی بكات، كەچی كاری لە هەموو واقیعەكانی دوای خۆیشی كرد. (كۆڵن ولسن) دەڵێت: (كاریگەریی رۆمان لەسەر كولتووری مرۆڤایەتیدا، لە كاریگەریی تێكڕِای تیۆرەكانی داروین و فرۆید و ماركس زیاتر بووە..). ئەگەرچی لەم گوتەیەدا زیادەڕِۆیی هەیە، بەڵام جۆرێك لە راستیش هەست پێدەكەین. ئەدەب لە رێگای خەیاڵ و فانتازیاوە واقیع گەورەتر دەكات، نەك بچووكی بكاتەوە. بەكارهێنانەوەی واقیع، بچووككردنەوەی واقیعە، گەورەكردنی نییە وەكو هەندێك لێی تێگەیشتوون. داهێنان لە دوو ئاستەوە كار لە واقیع دەكات: ئاستی ئاسۆیی، كە دەبێتە درێژكراوەو تەواوكەری واقیع، نەوەك بەشێكی كۆپیكراو لە واقیع. دووەم ئاستی شاقووڵی، كە واقیعی مەوجوود قووڵتر دەكاتەوە. (تۆدۆرۆڤ) لە كتێبـی (ئەدەب لە مەترسیدایە)دا تێڕِوانینی خۆی لەمەڕِ ئەوەی ئایا ئەدەب دەتوانێت خاوەنی ئەرك و ئامانج بێت، ئەوە دەردەخات، كە ئەدەب لە تێگەیشتنی واقیعدا یارمەتیمان دەدات و دەتوانێت لەناو خەمۆكییەكان دەرمانبێنێت و بۆ ناو كۆمەڵگەمان ئاڕِاستە بكات. لێرەوە (تۆدۆرۆڤ) خوێنەر لە مەترسیی ئەو رەخنەگرانە ئاگادار دەكاتەوە، كە دەڵێن ئەدەب تەنها دەتوانێت تەعبیر لە خۆی بكات. (تۆدۆرۆڤ) پێی وایە لەم سەردەمەدا جیابوونەوەیەكی ئاشكرا لەنێوان دنیای ئەدەب و دنیای فاكتوالدا هەیە. ئەو ئەدەبە بەڕِادەیەك لەناو فۆرمدا نغرۆ بووە، كە زۆر نێهلیستییانە دەڕِوانێتە واقیع و وای نیشان دەدات، كە ئەم دنیایە بە كەڵكی ژیان نەماوە، بەڵام بێگومان (تۆدۆرۆڤ) مەبەستی گەڕِانەوە نییە بۆ ئەو ئەدەبەی، كە لەپێناو زیاتر خزمەتكردنی ئایدیۆلۆژیادا، داوای سادەترین فۆرمی لە نووسەر دەكرد، بەڵكو (تۆدۆرۆڤ) پێی وایە ژیانی راستەقینە، ئەدەبە. ئەو رەخنە لە بونیادگەری و سیمیالۆجی و فۆرمالیزم دەگرێت، كە لە شەستەكانی سەدەی پێشوودا دەستیان بەسەر میتۆدەكانی خوێندندا گرتبوو. كەمبوونەوەو نەمانی رووبەری ئەدەب لەناو میتۆدەكانی خوێندندا بە مەترسییەكی گەورە دەزانێت، كە سەرچاوەكەی زاڵبوونی ئەو میتۆدانەن، بەتایبەتی میتۆدی بونیادگەری. ئەگەر زانیمان (تۆدۆرۆڤ) یەكێكە لە دامەزرێنەرانی فۆرمالیزم و لە كتێبـی (ڕِەخنە لە رەخنە)دا وەكو دیاردەیەكی مێژوویی لێیان دەڕِوانێت، وەك خۆی دەڵێت لۆژیكی ناوەوەی ئەوان و هەڵوێستگرتنیان لە مێژووی ئایدیۆلۆژییەكان دەكاتە میتۆدی خۆی، ئەوا ئەو كتێبەی، مەبەستم (ئەدەب لە مەترسیدایە)یە، لەلایەك بە وەرچەرخانی بیری (تۆدرۆڤ) دادەنرێت، كە جەخت لەسەر ناوەرۆكی تێكست و كاریگەریی ئەدەب دەكات لەسەر ژیان و لەلایەكی دیكە گەڕِاندنەوەی ئیعتیبارە بۆ رۆڵی ئەدەب بەگشتی. هیچ كەسێك ناتوانێت پێوەندیی دیالێكتیكییانەی نێوان ئەدەب و واقیع نەبینێت، بەڵام كێشەكە لە تێڕِوانینەكاندایە. پرسیاری نووسەر لە واقیع پرسیارێكی راستەوخۆ نییە و لە رووی پێكهاتە و فۆرمیشەوە هەمان پرسیاری فەلسەفە نییە، بەڵكو پرسیارێكی ناڕِاستەوخۆیە، بەڵام ئەوەی ئەو پرسیارە لە شێوەی ناڕِاستەوخۆوە بۆ شێوەی راستەوخۆ دەگۆڕِێت، خوێندنەوە و رەخنەیە. بەمانایەكی دیكە ئەوە دیدگای رەخنەیە پرسیاری رواری (عفوی)یانەی نووسەر دەخاتە ناو سیستەمەوە. دەتوانم بڵێم ئەدەب چەند قووڵ بێت و چەند لە هەناوی خۆیدا پرسیاری هەڵگرتبێت، بەڵام كاتێك رەخنە كۆنتاكتی لەگەڵدا نەكات، ناتوانێت كاریگەرییەكی گەورەی هەبێت. مەبەستم لە رەخنە، هەر چاوێكە، كە لەناو خودی خۆیدا هەستی رەخنەیی هەیە، مەرج نییە ئەو هەستە بەرەو دەرەوە ئاراستە بكات و لە شێوەی تێكستدا دەری بخاتەوە. نامەوێت وا بزانی، كە من پێم وانییە ئەدەب لە هەناوی خۆیدا رەخنەی هەڵنەگرتووە، بەڵێ هەڵیگرتووە، بەڵام ئەو رەخنەیە لەسەر ئاستی سیمبۆل دایە، نەوەك لەسەر ئاستی میتۆد. لێرەوە ئێمە نابێت ئەوەندە ئەدەبی خۆمان بە لاواز بزانین، كاتێك كاریگەرییەكەی لەناو واقیعدا نابینین، چونكە ئێمە رەخنەمان لە ئەدەب لاوازترە. بەشێكی زۆری ئەو رەخنەیە زیاتر كۆنتاكتی لەگەڵ تێكستی لاوازدا كردووە. كاتێك لە تێكستە گەورەكانیشەوە نزیك بووبێتەوە، نەیتوانیوە پرسیارە ناڕِاستەوخۆكانیان بۆ پرسیاری راستەوخۆ بگۆڕِێت. یەكێك لە كێشەكانی ئەدەبی ئێمە ئەوەیە دەیەوێت ئەو شتانە بڵێت، كە هی ئەوەن دواتر رەخنە وەكو زانست مامەڵەیان لەگەڵدا بكات. كاتێك نووسەری ئەدەبی دەیەوێت لەناو تێكستی ئەدەبیدا رۆڵی رەخنەگری میتۆدی ببینێت، ئەوە لە هۆشیارییەوە نییە، بەڵكو لە پێنەگەیشتنی خودێكی بیركەرەوەیە. لە نەبوونی هەستی ئیستاتیكییە. لە تێنەگەیشتنیەتی لە ئەركەكانی ئەدەب. دیسان دەڵێم مەبەستم ئەوەیە، كە نووسەری ئەدەبی كاتێك دەیەوێت رەخنەگرێكی راستەوخۆ بێت، ئەوە بە ناچاری دەبێتە پەندبێژ. لێرەدا بەشی دووەمی پرسیارەكەی تۆ گرینگیی خۆی هەیە، كە دەڵێت ئاخۆ ئیشكردنی ئەدەب بە مەبەستی كاریگەربوونی لەسەر واقیع و گۆڕِانكاری لەناو ژیاندا دواتر بە زیانی ئەدەب تەواو نابێت؟. من پێم وایە بیركردنەوە لە كاریگەری، بیركردنەوەیە لە دەستنیشانكردنی بەشێكی دیاریكراوی واقیع و رێگاچارەكان. هاوكات پەنابردنە بۆ ئایدیۆلۆژیا. لێرەدا ئەدەبی سادە لەدایك دەبێت، كە سووك و ئاسان وێنەی بەشێكی دیاریكراوی واقیع دەگرێت و ئاڕِاستەی هەمان ئەو بەشەشی دەكاتەوە، بۆ نموونە ئەدەبی ئێمە پێش ساڵانی حەفتا پێوەندیی نێوان جوتیار و دەرەبەگی وەردەگرت، لەژێر رۆشنایی ئایدیۆلۆژیادا شێوازی چەوسانەوەكەی دیاری دەكرد. چارەسەری گونجاوی دادەنا و بۆ هەمان شوێنی ناو واقیعی دەناردەوە. لە حەفتاكانەوە ئەم پێوەندییە بەهەمان سادەیی خۆی بۆ شتی دیكە گۆڕِاوە. رەخنەی ستانداردی ئێمەش زیاتر حەزی لەو ئەدەبەیە، چونكە خۆی بە تەواوكەری ئەو دەزانێت. من پێم وایە پێوەندیی نێوان ئەدەب و واقیع لە بنەڕِەتدا پێوەندیی نێوان ئەدەب و رەخنەیە، چونكە وەكو گوتم رەخنە دەتوانێت پرسیارەكانی ئەدەب لەناو سیستەمدا بگەیەنێتە ناو واقیع. كاتێك لەناو رۆشنبیریی كوردستانییدا سەیری ئەو پێوەندییە دەكەین، خۆمان لە بەرامبەر پرۆبلیماتیكێكی فیكریدا نابینینەوە، بەڵكو هەست بە كۆمەڵێك رێگر دەكەین. لێرەدا دوو تەوەر جیادەكەینەوە: یەكەمیان ئەدەبی سادە بەرامبەر رەخنەی سادە. ئەمەیان بەشێكی هەرە زۆری رۆشنبیریی ئێمە پێكدەهێنێت. هەر ئەوەندە دیوانە شیعرێكی سادە، كۆمەڵە چیرۆكێكی لاواز، رۆمانێكی ساكار دەگاتە بازاڕِی چاپەمەنی، دوای چەند رۆژێك بەلێشاو لێكۆڵینەوەی سادە بەدوای خۆیاندا دەهێنن. دووەم ئەدەبێك، كە خاوەنی پرسیارە جارێك بەرامبەر بە رەخنەی سادە و جارێك بەرامبەر بە رەخنەیەك، كە خاوەنی دیدگایە. من ناڵێم ئەوەی دووەمیان، واتە رەخنەی خاوەن دیدگا، لەناو رۆشبیریی ئێمەدا دروست نەبووە، بەڵێ، نیو سەدە زیاترە دروست بووە، بەڵام بە دڵنیاییەوە دەڵێم چ لەڕِووی چەندایەتی و چ لەڕِووی چۆنایەتییەوە لاوازە، ئەوەش لەلایەك ناتوانێت بگاتە هەموو تێكستە جدییەكانی ئێمە و لەلایەكی دیكەوە ناتوانێت بە چاكی ئیشیان لەسەر بكات. تێكستی جددیی ئێمە یان بەلاوە دەنرێت، یان زۆربەی كات دەكەوێتە ژێر دەستی ئەو رەخنەیەی، كە ساڵەهایە بە سادەیی كار دەكات. بەمانایەكی دیكە ئەو تێكستە جدییە خۆی لە بەرامبەر بە كۆمەڵێك حوكم و بڕِیاردا دەبینێتەوە، كە ئاسان نییە بێتاوان دەربچێت، بەڵام ئەدەبی سادە بەشێوەیەكی راستەخۆ ناكەوێتە بەردەستی رەخنەیەك، كە خاوەنی دیدگایە، وەكو ئەوەی ئەدەبێك، كە خاوەنی پرسیارە دەكەوێتە ژێر دەستی رەخنەی سادەوە، بەڵكو رەخنەیەك، كە خاوەنی دیدگایە، ئەو ئەدەبە سادەیە تەنها وەكو دیاردەیەك دەبینێت و لەسەر ئاستی دیاردەدا دەیخوێنێتەوە، بەڵام ئەمەش زۆر بە كەمی رووی داوە. مەبەستم ئەوەیە تێكستی سادە ناتوانێت كۆنتاكت لەگەڵ رەخنەگری جددییدا بكات، بۆیە ئەو رەخنەگرە ناچارە وەكو بەشێك لەناو كۆی دەرهاویشتەكانی كولتوور بیخوێنێتەوە. بۆ ئەوەی بزانی ئەدەبی ئێمە چەند كاریگەریی لەسەر واقیعدا هەبووە، بزانە ئاستی رەخنەمان چۆنە و چەند رەخنەگرمان هەن، كە بەهۆشیارییەوە خۆیان بۆ رەخنە تەرخان كردووە. بێگومان من نكوڵی لە بوونی چەند هەوڵێكی گرینگ ناكەم، كە پێش راپەڕِین و دوای راپەڕِینش دراون.
*لەلایەنی نەوەی پێشووەوە زۆر جار گلەیی ئەوە لە چیرۆكنووسانی دوای راپەڕِین دەكرێت، كە چیرۆكەكانیان پەیوەندیی بە واقیعی كوردییەوە نییە و دابڕِاون. ئایا پەیوەندیبوون بە واقیعی كوردییەوە تەنها ئەوەیە كەسێتییەكان جلی كوردییان لەبەردابێت و لە كۆڵانەكانی سلێمانی و هەولێر پیاسە بكەن و باس لە كێشە سیاسی و نەتەوەییەكانی گەلی كورد بكەن، یاخود دەكرێت بەبێ ئەوانەش فەزایەكی كوردی لە چیرۆكدا بخوڵقێندرێت؟
-راستییەكەی من ناتوانم خێرا وەڵامی ئەم پرسیارە بدەمەوە، چونكە لێرەدا دوو لایەنمان هەن، یەكەمیان ئەوانەی گلەییان ئاڕِاستە دەكرێت، كە چیرۆكنووسەكانن و دووەمیان ئەوانەی گلەیی ئاڕِاستە دەكەن. دیارە نە چیرۆكنووسانی دوای راپەڕِین هەموویان لە یەك ئاستدان و نە ئەوانەی گلەییش دەكەن، مەبەست و بۆچوونەكانیان لە یەكتر دەچن. بۆیە من پێم وایە دەبێت ئێمە هەر لە سەرەتاوە هەموو ئەو شتانە لە یەكتر جیا بكەینەوە. بە بڕِوای من كێشەكە ئەوە نییە، كە بەشێكی زۆری چیرۆكنووسانی دوای راپەڕِین نەیانتوانیوە تەعبیر لە واقیعی كوردی بكەن، بەڵكو وەكو لە وەڵامی پرسیاری پێشووتردا ئاماژەمان پێدا، ئەوەیە ئەوان نەیانتوانیوە واقیعێكی دیكەی جیاواز لە شوێن و كات و كارەكتەر و زمان پێكبهێنن. ئەوانەی داوا لە چیرۆكنووس دەكەن واقیعێكی تەواوی كوردی دروست بكاتەوە، ئەوا بێگومان نە لە واقیع تێگەیشتوون و نە لە پەیوەندیی نێوان ئەدەب و واقیعیش، چونكە هیچ كاتێك نووسین ناتوانێت ئەو واقیعە وەكو خۆی دابمەزرێنێتەوە. ئەگەر ئێمە لە ئەدەبی بایۆگرافیادا، كە باس لە ژیانی تایبەتیی خۆمان دەكات، نەتوانین هەمان واقیع بگێڕِینەوە، ئەی چۆن لە چیرۆك و رۆماندا، كە زیاتر پشت بە خەیاڵ و فانتازیا دەبەستین، كارێكی ئاوامان لەدەست دێت؟ (ڕِۆلان بارت) هەر لە سەرەتاوە خوێنەر لە خوێندنەوەی یاداشتەكانی ئاگادار دەكاتەوە و دەڵێت ئەم كتێبە بەو شێوەیە بخوێنەرەوە، كە رۆماننووسێك نووسیبێتی. بەپێی ئاگاداریی من ئەم گلەییانە تەنها ئاڕِاستەی ئێمە نەكراون، بەڵكو سەرەتای حەفتاكان نووسەرانی روانگەش رووبەڕِووی هەمان (ڕِەخنە!) دەبوونەوە، ناكرێت هەمووشی هەر بە نێگەتیڤ سەیر بكەین، چونكە ئەو گفتوگۆیانە، بە چاوپۆشین لە كەموكوڕِییەكانیان چ لەسەر ئاستی میتۆد و چ لەسەر ئاستی فیكر و ئیستاتیكادا، بەڵام لایەنی كەم توانییان سەرەتایەك بۆ خوێندنەوەی دژ دابمەزرێنن، كە خەریكە ئێمە لە دوای راپەڕِینەوە هێواش هێواش لەدەستی دەدەین. گفتوگۆكانی نێوان روانگەییەكان و رەخنەگرەكان لە سەرەتای حەفتاكان بە هەموو سادەییەكی خۆیانەوە، توانییان سەرەتایەك بۆ دروستكردنی هەستی جیاواز لە بیركردنەوە و خوێندنەوە و چێژدا بێننە گۆڕِێ. لە حەفتاكان و هەشتاكاندا زۆر زیاتر باس لە شێوازی تێكست دەكرا، لە دوای راپەڕِینەوە ئەو لایەنە تەواو فەرامۆشكراوە. ئەگەر حەفتاكان بۆ نموونە شاعیری وەكو (شێركۆ بێكەس) و (ڕِەفیق سابیر)ی پێ بەخشین، هاوكات نابێت نەڵێین رەخنەگرێكی وەكو (فوئاد مەجید میسری)یشی پێ نەناساندین. نابێت ئەوەشمان بیر بچێت، كە رەخنە بەپێچەوانەی شیعر لەسەر بنەمایەكی گەورە دەستی پێ نەكرد، مەبەستم ئەوەیە زەمینەیەك نەبوو رەخنەی لەسەر دابمەزرێت، بەڵكو ئەوانە كەسانێك بوون خۆیان خۆیان پێدەگەیاند، كە بە زمانی ئینگلیزی (Self-made)یان پێ دەگوترێت. لە گفتوگۆیەكی دیكەدا لەوە دواوم، نامەوێت زیاتری لەسەر بڕِۆم. لە بیرمە سەرەتای هەشتاكان لە قۆناغی خوێندنی ئامادەیی بووم، باسێكی (ڕِەووف حەسەن)م لەژێر ناونیشانی (خۆماڵییەت لە چیرۆكی كوردییدا) خوێندەوە. ئەو باسە بۆ ئەو كاتە شتێكی نوێ بوو، بەڵام لەم بارەیەوە هەتا هەوڵێكی ئاوامان بەرچاو دەكەوێت، كۆمەڵێك باسی زۆر لاواز لەسەر ئاستی فیكر و زماندا لێرە و لەوێ بڵاودەكرێنەوە. بەشێكی ئەمانە ناتوانن بۆچوونەكانیان لەو ساكارییەوە دەربهێنن و بیخەنە سەر ئاستی فیكر و خوێندنەوە، بۆ نموونە ناتوانن باس لە پێوەندیی نێوان تازەگەری و كەلەپوور بكەن و لێرەوە جۆرێك لە گفتوگۆ لەنێوان رەخنە و ئەدەبدا بێننە كایەوە، بەڵكو بەپێچەوانەوە راكانیان لە چوارچێوەی رەتكردنەوە و سڕِێنەوەی هەوڵی نووسەرانی نەوەی نوێ دەرناچێت. من پێم وایە مەسەلەی چۆنیەتیی تێگەیشتن لە تازەگەری لەناو هەموو كولتوورێكدا بەشێوەی جیاواز جیاواز خۆی دەردەخات. پێمان خۆش بێت یان نا، ئەوا ئەو مەسەلەیە لای ئێمە تا ئێستا لەو ئاستە نزمەدایە. دیارە من لایەكەی دیكەی ئەم پەیوەندییەش دەبینم، كە بەشێكی زۆری چیرۆكنووسانی ئێمە نەیانتوانیوە هۆشیارانە كار لەناو ئەو كایەیەدا بكەن. زمان گیانی نووسینە، بەڵام ئەو زمانە بەشێوەیەكی زۆر خراپ لەلایەن بەشێكی زۆر لە چیرۆكنووسانی دوای راپەڕِینەوە بەكاردێت. دیارە مەبەستم ئەوە نییە، كە لە پێش راپەڕِینیش زمان بەخراپی بەكارنەهاتووە، بەڵام بەشێك لە نووسەرانی ئەوسا بەشێوەیەكی چاكتر بەكاریان دەهێنا. چیرۆكنووسمان هەیە نازانێت بەشێوە هەرە سادەكەشی مامەڵە لەگەڵ زماندا بكات، واتە كێشەی ئەو نووسەرە لەگەڵ ئاستی زماندا نییە، بەڵكو لەگەڵ ئاستی پێش زمانە. كێشەی ئەو لەگەڵ وشە و ئەركەكانی وشەدایە. بەمانایەكی دیكە ئەگەر نووسین رێگایەك بێت بۆ سەركێشییەكانی زمان، ئەوا ئەو نووسەرە هێشتا زمانی نییە هەتا بەكاری بهێنێت، چجای سەركێشیی پێ بكات. دەگەینە ئەوەی بڵێین لای ئەو نووسەرە نووسین ئامانجە نەوەك زمان. زۆر جار ئەو پڕِۆسێسە چەواشەكارانە هاتۆتە بەرچاو. وا رێككەوتووە كاتێك بەهۆی نەزانینیی زمانەوە، نووسینی نووسەرێك بەئاسانی ناواخنەكەی دەرنەكەوتووە، وایانزانیوە هەڵگری قووڵییەكی مەعریفی و ئیستاتیكییە!.. كۆمەڵێك ستایش و پیاهەڵدانی بەدوای خۆیدا هێناوە. لەلایەكی دیكەوە دەبێت ئێمە چیرۆك و رۆمان لە هەقایەت و داستان جیا بكەینەوە. ئەو دوانە بمانەوێت و نەمانەوێت بەرهەمی دنیای رۆژئاوان، لەگەڵ دەركەوتنی سیستەمی سەرمایەدارییەوە سەریانهەڵداوە و گەشەیانكردووە. ئەمە پرۆبلیماتیكێك دەهێنێتە كایەوە. ئێمە دەتوانین هەقایەت بنووسین تا رادەیەكی زۆر كوردانە بێت، رێك وەكو ئەو هەقایەتانەی داپیرە و باپیرەكانمان لە دێرزەمان دەیانگێڕِانەوە، چونكە ئامرازەكانی هەقایەت سادەن، بەڵام ناتوانین چیرۆك و رۆمان وەها بنووسین، كە مۆركی تەواوی كوردانەی پێوە دیاربێت. ئەمە تەنها كێشەی ئێمە نییە لەگەڵ ئەو دوو ژانرە ئەدەبییەدا، بەڵكو كێشەی زۆربەی وڵاتانی جیهانی سێیەمە. مەسەلەی شوناس لەناو رۆماندا یەكێكە لە كێشەكانی دنیای عەرەبی. لێرەدا مەسەلەكە تەنها شێواز نییە، بەڵكو كێشەكە لەسەر ئاستی كولتوور و فیكردا زۆر لەوە گەورەترە، بۆ نموونە رۆمان بە هەموو قوتابخانەكانییەوە تا رادەیەكی زۆر پشت بە سایكۆلۆژیا دەبەستێت. ئەگەر سایكۆلۆژیا بە یەكێك لە شۆكەكانی مرۆڤی ئەورووپی دابندرێت، بەوەی پێی گوت ناوەوەی تۆ لە دەرەوەت گرینگترە، ئەوا لای گەلانی رۆژهەڵات بەتایبەتی لە جیهانی ئیسلامیدا دەچێتە خانەی تابووەوە. ئەمە جارێكی دیكە ناتەباییەكی نامەعریفی لەنێوان تێكست و خوێندنەوەدا دروستدەكات، بەوەی زۆر جار رەخنە بە ئامرازەكانی هەقایەت و داستان رۆمان و چیرۆك دەخوێنێتەوە. هەر لەبەر ئەوەشە چیرۆك و رۆمان لای ئێمە نەیانتوانیوە كارەكتەری پرۆبلیماتیكی بەدەستەوە بدەن. زۆربەی كارەكتەری ئێمە ناتوانێت لە رەهەندە میللییەكەی خۆی دەربچێت. لێرە مەبەستمان ئەوە نییە، كە رۆمانی ئێمە باس لە كەسانی میللی دەكات، بەڵكو دەمانەوێت بڵێین ئەو زمانەی تەعبیر لەو كارەكتەرە دەكات، زمانێكی میللییە، زمانێكە هەڵگری ماناكانی فیكر و ئیستاتیكا نییە، بەڵكو زمانێكە تەنها ئامانجی ئەوەیە كارەكتەر لەسەر ئاستی تاكەوە بهێنێتە سەر ئاستی كۆمەڵایەتی، ئەو پڕِۆسێسەش پڕە لە ئاسانكاری، بەوەی نووسەر مامەڵە لەگەڵ زانراودا دەكات و بەو زانراوانە كارەكتەرەكانی پێشكەش دەكات. كێشەی گەورە لەناو رۆشنبیریی ئێمەدا ئەوەیە، كە هەموو شتەكان بە خاوی هەن و نەگەیشتوونەتە ئاستی لێكۆڵینەوە و خوێندنەوە لە بوارە جیاجیاكانی مەعریفەدا، بۆ نموونە كاتێك پێت دەڵێن ئێمە سامانێكی لەبننەهاتووی كەلەپوورمان هەیە، هەر لە هەقایەت و بەسەرهات و نازانم چی و چی، ئەوە مەبەستیان لەو لێكۆڵینەوە زۆرانە نییە، كە لەبارەی ئەو كەلەپوورەوە كراون، چونكە هەر لە بنەڕِەتەوە هیچ لێكۆڵینەوەیەكی لەو بابەتەمان نییە، بەڵكو مەبەستیان ئەو چیرۆك و بەسەرهاتانەن، كە بەشێكیان كۆكراونەتەوە و بەشێكیشیان وان بەسەر زاری بەساڵاچووەكانمانەوە. ئەوانە داوا دەكەن چیرۆكنووس واقیعێكی سادەی خۆماڵی دروست بكات، بۆ ئەوەی بەئاسانی ئەو تێكستانە گەمارۆ بدەن و بەو زمانەی ئەوە نیو سەدەیە پێی راهاتوون، قسەیان لەسەر بكەن. ئێمە دەبێت نیازی ئەمانە لەگەڵ هی ئەوانەی دیكە جیابكەینەوە، كە لە پێشەوە ئاماژەمان پێدان، بەڵام ئەم نیازەش پاك و بێگەردە و خەمی گەورەی ئەوەیە سیمای كوردایەتی تێكنەشێوێت. لە پشت ئەو نیازەوە هیچ رۆشنبیری و هۆشیارییەك بەدی ناكرێت. واقیعی دوای راپەڕِین و هی پێش راپەڕِین زۆر جیاوازن. واقیعی ئێمە لەنێوان پەنجاكان و هەشتاكاندا جیاوازییەكی ئەوەندە گەورەی نەبوو، بەڵام لەدوای راپەڕِینەوە بەهۆی زۆربوونی پارچەكانی تەكنەلۆژیاوە، جیاوازیی نێوان ساڵێك و ساڵی دوای خۆی بەقەدەر جیاوازیی نێوان ساڵی شەست و یەك و ساڵی هەشتا و هەشتە. شتەكان لەپێش راپەڕِین جێگیر بوون، شوێن، كات، سیمای مرۆڤ، هەموویان بەسستی دەگۆران، بەڵام لەدوای راپەڕِینەوە هەموو شتێك لە خێراییەكی سەرسوڕهێنەردایە. هەر ئەوەندە دەزانی منداڵەكە هاواری لێ بەرز دەبێتەوە و دەڵێت رۆڵەكانم ئەو ساڵانە چۆن ئاوا خێرا تێپەڕِین؟! داهێنەرانی دوای راپەڕِین لەناو موعاناتی دێڕِە شیعرە بەناوبانگەكەی (بۆدلێر)دا دەژین: (كات ژیان دەخوات). من خۆم پێشتر باسم لەم جیاوازییانە كردووە و بەپێویستی نازانم دووبارەیان بكەمەوە. نووسەرانی پێش راپەڕِین بەوە راهاتبوون خۆیان لە قەرەی مەسەلەی زەقی خەبات و تێكۆشانی سیاسی بدەن، لەمەشدا بەشێكی كەمیان سەركەتوو بوون، یان بەمانایەكی دیكە كەم لەو تێكستانە توانییان بەرگەی رۆژگاری دوای خۆیان بگرن. دەكرێت بڵێین لە پێش راپەڕِین بایەخی سەرەكیی نووسەر، ئەگەر نەڵێم هەموو بایەخەكەی بەرەو بابەت ئاڕِاستە دەكرا، بەڵام لەدوای راپەڕِینەوە مەسەلەی خود زیاتر گرنگیی پێ دەدرێت، ئەمەش جۆرێك سەرلێشێوانی لای بەشێكی ئەو نەوەیەی پێشوو هێناوەتە گۆڕِێ. لێرەدا هەوڵەكانی (شێرزاد حەسەن) و (سەلاح عومەر) جوانن، كاتێك لە ناوەڕِاستی حەفتاكانەوە هەتا راپەڕِین لەناو گەرمەی رووداوەكاندا لە هەوڵی دامەزراندنی واقیعێكی سایكۆلۆژیدا بوون -لە شوێنێكی دیكە وردتر باسم لەوە كردووە- دواجار نابێت بیرمان بچێت، كە هەموو نیازەكانیش هەر پاك نیین. چیرۆكنووسی كۆنمان هەیە هەموو چیرۆكەكانی خۆی لە عەرەبییەوە كردۆتە كوردی و ناوی خۆی لەسەر نووسیون، كەچی بە چیرۆكنووسێكی لاوی وەكو (توانا ئەمین) دەڵێت فڕِی بەسەر واقیعی كوردییەوە نییە!. راستییەكەی من وەكو چیرۆكنووسێكی دوای راپەڕِین هەرچۆنێك بێت ئەو دوانەی پێشووم قەبووڵە و دەتوانم گفتوگۆیان لەگەڵدا بكەم، بەتایبەتی لەگەڵ نیازی یەكەمدا، بەڵام ئەمەیان لە دەرەوەی بیركردنەوە و ئەقڵی نووسیندا دەبینم.
*ململانێی نەوەكان مێژوویەكی درێژی هەیە و بێگومان هەتا داهێنانی زیاتر و هەوڵدان بۆ شێوازی نوێ هەبێ، ئەو ململانێیە دەمێنێت، بەڵام گەلێك جار ئەو ململانێیە لە غەدر نزیك دەبێتەوە، بۆ نموونە لە دنیای ئەدەبی كوردیدا ململانێیەك هەیە لەنێوان نەوەی پێش راپەڕِین و پاش راپەڕِین. نەوەی پێش راپەڕِین پێیان وایە نەوەی دوای راپەڕِین زمانیان شێواندووە و لە بەرهەمەكانیاندا هیچ ئامانجێكیان نییە، بۆیە بەرهەمەكانیان كاڵوكرچ و تەمەنكورتن!.. لەولاشەوە زۆرێك لە نەوەی تازە پێیان وایە نەوەی پێشوو نەوەیەكی تەمبەڵ بوون و بەرهەمەكانیان ئاستێكی نزمیان هەیە بە بەراورد لەگەڵ بەرهەمی نووسەرانی فارس و عەرەبی سەردەمەكەی خۆیاندا، هەروەها دەقەكانیان بارگاوین بە ئایدیۆلۆژیا.. تۆ پێت وایە لەو بارەیەوە حەقیقەتی زیاتر لای كامیانە؟
-گرفتەكە لەوەدایە هەموو ئەو شتانە بەشێوەیەكی سەرزارەكی هەن و نەگەیشتوونەتە ئاستی نووسین، بۆیە قسەكردن لەبارەیانەوە سەختە. دیارە لەناو هەموو كولتوورەكاندا كێشمەكێشمی نەوەكان بوونی هەیە و هیچ پڕِۆژەیەكی فیكری و فەلسەفی ناتوانێت بەئاسانی خۆی بسەپێنێت، بەڵام لای ئێمە بەشێكی زۆری ئەو كێشمەكێشمە، كە لەسەر ئاستی سەرزارەكیدا خۆی دەردەخات، هیچ فیكر و تێڕِوانینێك بەدەستەوە نادات و بەردەوام خۆی نوێ دەكاتەوە. تازەگەری بەبێ بوونی ناوەرۆكێكی تۆلەرانسی، هەموو ماناكانی خۆی لەدەست دەدات و دەبێتە چەند قاڵبێكی ئامادەكراو. لێرەدا من كتێبە گرینگەكەی (ڕِێبوار سیوەیلی)م بیر دەكەوێتەوە (نووسین و بەرپرسیاری)، كە دە ساڵ لەمەوبەر دەرچوو. (سیوەیلی) لەو كاتەدا پێ لەسەر گرینگیی گیانی تۆلەرانسی دادەگرێت لە دامەزراندنی پرۆژە تازەگەرییەكاندا. بە بڕِوای من جوانترین كاتی هەر كولتوورێك ئەو كاتەیە، كە پڕِۆژە تازەگەرییەكان لەناویدا شەڕِی خۆیان دەكەن و بەهاكانیان دادەمەزرێنن، چونكە ئەو پرۆسێسە تەنها هێنانی دیدگا و تێڕِوانینی نوێ و كۆمەڵێك چەمكی نوێ نییە، بەڵكو هاوكات نوێكردنەوەی ئەو بەها كۆنانەشە، كە تا ئەوكاتە بوونیان هەبووە. ئەدەبی روانگە لە سەرەتای حەفتاكاندا شێوازێكی نوێی دەربڕِینی هێنا، هاوكات كاری لە كۆمەڵێك دەنگی ناڕِازیش كرد و هەستی رەخنەیی لا بزواندن. رۆشنبیریی ئێمە لەسەر هەردوو ئاستی ئەدەب و رەخنەدا بەرەو پێشەوە چوو، لە سەرەتای راپەڕِینیش پڕِۆژەی تازەگەریی ئەو چەند نووسەرە واقیعێكی كۆن و سوواوی هەژاند و رێگای بۆ پێداچوونەوە و گۆڕِینی زمان و دەربڕِینە باوەكان لای ژمارەیەك نووسەریش خۆشكرد، بەڵام بمانەوێت و نەمانەوێت بەشێكی زۆری رۆشنبیریی ئێمە هەتا ئێستاش لە شێوەی سەرزارەكیدا دەردەكەوێت. ئەو كۆبوونەوانەی ناو گازینۆ و سەر شەقامە گشتییەكان و سەر سیلەی كۆڵانەكانی گەڕِەكیش زۆرجار بێگوناە نین. ئەمە توندوتیژیی سیمبۆلییە، كاتێك نووسەرێك تەنها لەبەر ئەوە دەچەوسێتەوە، چونكە گەنجە و هێشتا پێنەگەیشتووە، یەكێكی دیكە پیربووە و توانای داهێنانی نەماوە، ئەوی دیكەیان خەڵكی شارێكی دواكەوتووە و دیالێكتەكەی بەكەڵكی نووسین نایەت. داهێنان نە تەمەن دەزانێت و نە شوێن. داهێنان كاتێك دەردەكەوێت و بە ئێمە دەگات، كە پەلاو (تحدی)ی هەموو هۆكارە بایۆلۆژی و بۆماوە و ژینگە و شتی دیكەی كردووە. لەپێشدا داهێنان دەناسرێت و دوایی داهێنەر، نەوەك بەپێچەوانەوە. بەمانایەكی دیكە داهێنان و نووسەر وەكو رووناكی و دەنگ وان. رووناكی دەگات و دواتر ئێمە دەنگ دەبیستین. هەورەكان لەپێشدا برووسكە دەدەن و دواتر پەردەی گوێچكەمان بە گرمەی خۆیان دەلەرێننەوە، ئینجا باران دادەكات. ئەركی ئێمە نییە لە پێكهاتەی هەورەكان بكۆڵینەوە، مادام باران باریوە. ئێمە لەبەردەم ئاو داین و دەبێت بزانین چی لەو ئاوە بكەین. داهێنان وەكو ئاو شوناسی نییە. كاتێك لە خاوەنی داهێنان دەگەڕِێین، ئەوە نیازمان پاك نییە و دەمانەوێت سەودای لەگەڵدا بكەین و لەگەڵی رێك بكەوین. لێرەوەیە ئێمە داهێنان بەلاوە دەنێین و ئیشی دیكەی جیا لە داهێنانمان بە داهێنەر هەیە. (هایدگەر) كاتێك شیعری (جۆرج تراكل) دەخوێنێتەوە، دەڵێت: (دیاڵۆگی راستگۆیانە و پراكتیكییانەی گوتەی شیعری پێك نایەت، ئەگەر ئەو دیاڵۆگە ئاڕِاستە نەبێت بۆ شیعر خۆی). دیارە (هایدگەر) تەنها مەبەستی شیعر نییە بەتەنیا، بەڵكو مەبەستی داهێنانە بەگشتی. ئێمە دەبێت ئەو پێوەندییە لەمەش وردتر بكەینەوە. ئایا ئەوە هەر نەوە جیاوازەكانن یەكتر قەبووڵ ناكەن، یاخود لەناو یەك نەوەشدا هەمان گیانی بەلاوەنان بەرامبەر بە یەكتر هەیە؟. ئەمە پێش هەموو شتێك تێنەگەیشتنە لە داهێنان و سەرچاوەی داهێنان. داهێنان لەناو خودی نووسەر دایە، نەوەك لە دەرەوە. داهێنان زەویی نییە، ئەگەر تۆ خانووی خۆتت لەسەر دامەزراند، ئیتر شوێنی من نامێنێت. هەتا تۆ خودت هەیە و خاوەنی بیركردنەوەی، داهێنانیشت هەیە. داهێنانی هیچ نووسەرێك لەسەر حسابی داهێنانی نووسەرێكی دیكە نییە، بەڵكو بەپێچەوانەوە هەموو داهێنانەكان تەواوكەری یەكترن. هەندێك دەترسن رۆژێك بێت زمان هەموو شتەكانی خۆی بڵێت و هیچ بۆ نەوەكانی دیكە نەمێنێتەوە. ئەم بۆچوونە لەبەرامبەر هێزی زمان و توانای خەیاڵدا وەهێمكە و هیچی دیكە. من لێرە ئەو بەشە لە پرسیارەكەی تۆ وەردەگرم، كە دەڵێت: (نەوەی پێش راپەڕِین پێیان وایە نەوەی دوای راپەڕِین زمانیان شێواندووە). بیرتە لە قۆناغی سەرەتایی چیرۆكی ئەو بەرخە بەستەزمانەمان دەخوێند، كە گورگەكە بۆ ئەوەی بیخوات، بیانووی پێ دەگرێت و پێی دەڵێت: (تۆ ئاوی جۆگەلەكەت لە من شلوێ كردووە..)؟ ئەمە هەمان تۆنی دەنگی ئەو نووسەرەی ئێمەیە، ئەوە هەر ئەو كولتوورە سەرزارەكییەی ئێمەیە ئەو چیرۆكەی گێڕِاوەتەوە، ئەگینا گورگ لە كوێ ئەو قسانە دەزانێت؟. ئەو نووسەرەی پێش راپەڕِین تا ئێستاش نەیزانیوە ئاوی ئەو جۆگەلەیە لە ناوەوەی خۆیەتی و لە دەرەوە نییە، هەتا ئەو نووسەرە گەنجە لێی شێلوێ بكات. نووسەرێك لەناو ناخی خۆیدا نەژی، بێگومان ناتوانێت ئاگای لە دەرەوەی خۆشی بێت و هەر دەبێت ئەم شەڕِانە هەڵگیرسێنێت، كە دوور و نزیك پێوەندییان بە داهێنانەوە نییە. من خۆم جارێكیان گفتوگۆی نووسەرێكی دوای راپەڕِینم خوێندەوە، كە دەیوت: (نووسەرانی ئێمە مێژوویان پیسكردووە..). سەرچاوەی ئەم دەنگەش هەر ناو كولتووری باوی كۆمەڵگەی ئێمەیە. لەناو هەقایەتەكاندا زۆرجار ئەم تۆنەمان بەر گوێ دەكەوێت. حەزم لە رستەی سوواو نییە، ئەگینا دەمگوت: (نووسەر ئەو كەسەیە، مێژوو پیس دەكات. ئێمە چ خێرێكمان لە مێژوو بینیوە، هەتا بە پاكیی رایگرین؟. مێژوو گاردەكانی ئایدیۆلۆژیا دەیپارێزن و پێویستی بە ئێمە نییە لەسەری بكەینەوە. خۆ هەر ئێمەشین دەڵێین نووسین پرۆسێسێكی دژ بە مێژووە). من دەزانم ئەمە ئیلهامە و ئەو نووسەرەی دوای راپەڕِین بۆی هاتووە، رەنگە جارێكی دیكە ئیلهامێكی دیكەی بۆ بێت و پێچەوانەی ئەوەمان پێ بڵێت، بەڵام لە هەناوی خۆیدا توندوتیژیی هەڵگرتووە. بەڵێ، زۆر لەو نووسەرانەی دوای راپەڕِین، كاتێك گلەیی ئاڕِاستەی نووسەرانی پێش راپەڕِین دەكەن، بیانووەكانیان لە هی ئەوان سەیرترە. زمانی رەخنە و زمانی گلەیی و تۆمەتباركردن زۆر جیاوازن. ئەو زمانە لەلایەك مامەڵە لەگەڵ ئەو بارودۆخەدا ناكات، كە ئەو نووسەرانە تێیاندا نووسیوە و لەلایەكی دیكەشەوە تێكستەكان لە یەكتر جیاناكاتەوە. ناكرێت بڵێین شاعیرانی وەكو (عەبدولڵا پەشێو، شێركۆ بێكەس، ڕِەفیق سابیر، لەتیف هەڵمەت، فەرهاد شاكەلی، جەلالی میرزا كەریم، حەمەی حەمە باقی، كەریم دەشتی، سەعدوڵڵا پەرۆش، خەلیل دهۆكی، نەوزاد رەفعەت، جەمال غەمبار، مەهاباد قەرەداغی، موئەیەد تەیب) و زۆری دیكە پێش راپەڕِین داهێنانیان نەكردووە، یان چیرۆكنووسانی وەكو (حسێن عارف، ئەحمەد محەمەد ئیسماعیل، محەمەد موكری، حەمەفەریق حەسەن، رەووف بێگەرد، عەبدوڵڵا سەڕاج، دڵشاد مەریوانی، شیرین. ك، نەجیبە ئەحمەد، ئەحلام مەنسوور، ئەحمەد شاكەلی، رەووف حەسەن، شێرزاد حەسەن، حەمەكەریم عارف، مەولوود ئیبراهیم حەسەن، سەلاح عومەر، سەدرەدین عارف، سابیر رەشید، جەلیل كاكەوەیس) و زۆری دیكە لە نوێكردنەوەی چیرۆكی كوردیدا رۆڵیان نەبووە. دەكرێت نووسەرێكی دوورەپەرێزی وەكو (عەزیز گەردی) بە یەكێك لە داهێنەرەكانی پێش راپەڕِین نەزانین؟ (دكتۆر ئەوڕەحمانی حاجی مارف)، كە بووە قوربانیی خراپیی ترافیك، چاكترین یاسای ترافیكی بۆ زمانی كوردی دانا. دەكرێت ئێمەی نووسەرانی دوای راپەڕِین داهێنانی زانایەكی ئاوا بە گرینگ نەزانین؟ نووسەرانی پێش راپەڕِینیش ناتوانن دان بە توانای نووسەرانی رەهەند و نووسەری دیكەی وەكو (یوسف عیزەدین، سیامەند هادی، ئازاد سوبحی، عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا، نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد، كاروان عەبدوڵڵا، جەبار جەمال غەریب، دلێر سەجادی، ڕِێبین رەسووڵ ئیسماعیل، عەتا محەمەد، ئەنوەری رەشی عەوڵا، ئیسماعیل حەمەئەمین، ئارامی كاكەی فەللاح، هیوا قادر، دانا فایەق، كازێوە ساڵح، كەژاڵ ئیسماعیل، عەتا نەهایی، كامەران سوبحان، نیگار نادر، ڤینۆس فایەق، توانا ئەمین، نیهاد جامی، ئازاد حەمە، خەڵات عومەر، گۆران بابەعەلی، بەرزان هەستیار، كەریم كاكە، ئاسۆ جەبار، بەكر ئەحمەد، ژوان ئاوارە، ئیدریس عەلی، ئەسكەندەر جەلال، فاروق هۆمەر، زانیار محەمەد، ناڵە حەسەن، كەژاڵ ئیبراهیم خدر، ئاكۆ كەریم مەعروف، محەمەد كەریم، ڕِێبوار حەمە رەحیم، دڵسۆز حەمە، ئاوێزان نووری، ئاوات محەمەد، سەمەد ئەحمەد، هێمن حەمەجەزا) و زۆری دیكەدا نەنێن. نابێت نووسەرانی دوای راپەڕِین گۆڤارێكی وەكو (نووسەری كورد) بە پڕِۆژەیەكی رۆشنبیریی جدیی نەزانن، یان بۆ دەبێت نووسەرانی پێش راپەرین باوەڕِ بەوە نەهێنن، كە گۆڤارەكانی وەكو (ئایندە، ڕِامان، هەنار) و هەندێكی دیكە رۆڵی چاكیان لەناو رۆشنبیریی ئێمەدا بینیوە. من كاتێك نووسەران بەسەر پێش راپەڕِین و دوای راپەڕِیندا دابەشدەكەم، ئەوە پێوەرێكی تەواو نییە، چونكە تێكەڵییەكیش لەنێوان ئەو سەردەمەدا هەیە، ئاماژەش بەوە دەدەم، كە ریزكردنی ناوەكان هیچ پێوەندیی بە ئاستی نووسەرەكانەوە نییە، بەڵكو بەشێوەیەكی رواریانە بەدوای یەكدا هاتوون. دەشێ چەند ناوێكی گرینگم بیر چووبێت، نابێ ئەوەش نەڵێم، كە بەشێك لەو ناوانە لەو تێڕِوانینە باوە بەدەر نیین، كە كار لەسەر سڕِینەوە و بەدەرنان دەكات. سایتەكانیش هەر نووسەرانی دوای راپەڕِین بەڕِێوەیان دەبەن. ناكرێت ئێمە سایتی (دەنگەكان)، (پەرتووكخانە)كەی (بەهرۆز حەسەن)، (ماڵێك لە ئاسمان)ی (هێمن عومەر)، (ئەمرۆ)ی (دارا ئەحمەد) و (روانگە)ی (ئاراس وەهاب) بە پرۆژەی رۆشنبیری نەزانین. كاتێك ئێمە پۆزەتیڤانە لەبارەی خۆمانەوە دەدوێین، مەرج نییە دەستمان لە رەخنە هەڵگرتبێت و ئاستەكانمان سڕِیبێتەوە. ئێمە دەبێت زۆر بە پارێزەوە لەگەڵ ئەم تێگەیشتنانەدا مامەڵە بكەین و ئاگامان لێ بێت خۆشمان بەشێوەیەك لە شێوەكان نەخزێینە ناویانەوە. دەبێت تەنها وەكو دیاردەیەكی كولتووری لێیان بڕِوانین و لەوەیان دووربخەینەوە، كە تایبەتن بە كەسانێكی دیاریكراوەوە، چونكە لەپشت ئەمانەوە بەهیچ شێوەیەك ئەقڵێكی بیركەرەوەی جیاوازمان نییە، كە خۆی لە ئەقڵ و بیركردنەوەی ستاندارد جیاكردبێتەوە. بڕِوانە چ لەیەكچوونێكی سەیر لەنێوان سەرمایەداری كوردستان و نووسەرەكەیدا هەیە. سەرمایەداری كوردستانی دەیەوێت زیاترین سەرمایە كەڵەكە بكات، بەبێ ئەوەی هیچ ئەركێك بەو سەرمایەیە بسپێرێت. ئەو سەرمایەدارە چێژ لە بینینی نەخش و نیگاری سەر رووی پارە دەبینێت، لەكاتێكدا ژینگەكەی ژەهراوی بووە، شارەكەی بۆتە زبڵخانە، هەوای پیس هەڵدەمژێت و ئاوی پیستر دەخواتەوە. لە دەوروبەرەكەی تەنها مرۆڤی نەخۆش و پەككەوتە هەن، نووسەرەكەشی ئارەزووی كۆكردنەوەی رۆشنبیریی هەیە و چێژ لە بینینی بەرگی كتێبەكانی دەبینێت، بەبێ ئەوەی ئەو رۆشنبیرییەی هیچ ئەركێكی رەخنەیی و دامەزراندنی مەعریفە و تەنانەت ئەركی پێداگۆگییشی هەبێت.
ِ
