(گولە) و ڕۆڵی لەململانێی خۆشەویستی لە گۆرانی فۆلکلۆری کوردیدا

 

 

 

لێکۆڵینەوە

 

 

 

ڕەنگە لەپانتایی مێژووی فۆلکۆلۆری کوردیی هیچ کاراکتەرێک هێندەی (گولە) دووچاری سووکایەتی و بێڕێزی کۆمەڵایەتی و کەسێتی نەبووبێتەوە. (گولە) هۆکارێک بووە لەنێوان عاشق و مەعشوقدا ڕۆڵی کەسێکی پەرپووت و بێدەسەڵات، بەڵام هەمیشە براوە دەبینێت. ئەگەر سەرنجێکی خێرای تێکستی ئەو بەستە و حەیران و گۆرانییە فۆلکلۆرییە کوردییانە بدەین کەباس لە (گولە) و عاشق و مەعشوق دەکەن، ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە (گولە) لەزەمەنی ئێستای تێسکستەکەدا براوەی کیژەکەیە و کیژە ئێستا لەباخەڵی (گولە) دایە. واتە شینێک کە تێکستەکان دەیکەن شینی بێبەشی عاشقە لە مەعشوق. ئەو هۆکارانەی کە ڕۆڵ دەگێڕن لەدروستبوونی ئەو هاوکێشەیە ڕەنگە هۆکاری کۆمەڵایەتی بن وەک خزمایەتی کەلەڕابردوودا وەک پەیوەندییەکی بنەماڵەیی کچ دەبوایە بدرێتە ئامۆزا یا کەسی خۆ وەک برازا یان خاڵۆزا و ..تاد نەک بدرێتە کەسێکی دوور لەبنەماڵە . وەیان هۆکاری خێڵایەتی بووە ئەوەش دەبێ ژن و ژنخوازی لەنێوان ئەندامانی ئەو خێلە بێت و کچ نەدرێتە کەسانی دەرەوەی بازنەی خێڵ واتە بێگانەیە، یانیش هۆکاری دووژمنداری بووە کەکچیان لەبری خوێن داوە بۆ چارەسەری کێشەکانیان، لەمەشدا کچ نامورادی و بەدبەختی ڕووی تێکردووە و ئەوکات زەبری خەنجەر و تفەنگ و ترسی کوشتن کچەی ناچار کردبێت ڕازی بێت بە پیاوێک کە قەت خۆشی نەویستووە و خۆشی ناوێت. ئیتر ئەو کچانەی کە لەچوارچێوەی ئەو هاوکێشەیەدا ژیاون و بەشێکیان لەپەیوەندی خۆشەویستی دابوونە لەگەڵ دڵخوازەکانیان… هەندێکیان بەدڵنیاییەوە بوونەتە خۆراکی ئاگر و بەڕێگەی جیاواز خۆیان لەناو بردووە و خۆکوژیان کردووە و هەندێکیشیان ملیان بە بڕیاری ستەمکارانەی خێڵ و بنەماڵە داوە و درێژەیان بەژیانێک داوە کە هەر ساتێکیان مردنێک بووە. لەم نێوەشدا (گولە) بێئاگا لەو کەین و بەینەی نێوان عاشق  ومەعشوق خەریکی چنینەوەی لەزەتەکانی کەسێتی خۆیەتی.

دەچمە وڵاتی سەندووسێ

ڕوومەت قەندی عەروسێ

تەلەبی لەخودا دەکەم

                             چارەت لە (گولە)ی نەنووسێ                              

کاراکتەرەکانی ئەم هاوکێشەیە هەم ناسراون و هەمیش نەناسراون، واتە دەتوانرێت گشتی (تەعمیم) بکرێنەوە و لەهەر جێگایەک ڕوداوێکی لەم چەشنە روویدا دەتوانرێت کاراکتەرەکان بناسرێنەوە و لەهەمان کاتیشدا لەجیهانی فۆلکلۆردا ئەم کاراکتەرانە ناناسرێن و نازانرێت کەی و چۆن و لەکوێ کارەساتەکە ڕوویداوە و کێ بوون بەقوربانی ئەو پەیوەندییە کۆمەڵایەتییانە. چونکە فۆلکلۆر دەماودەم بیستراوە و دواتر خراوەتە سەر کاغەز و وەک دەشزانین گۆرانی وەک کۆنترین ئەدەبی فۆلکلۆری بەرهەمی تاکە کەسێک نییە وبەڵکو بەرهەمی هەموو میللەتە[١]. بەمشێوەیە گۆرانی فۆلکلۆری گۆرانی خەڵکانێکی کلتوورێک یان هەرێمێکە کەڕەنگدانەوەی تێڕوانینیانە بۆ ژیان”[٢]. فۆلکلۆری کوردیش خاوەنەکەی هەموو میللەتی کوردە و کاراکتەرەکانیشی هەر کوردن و ناولێنانەکانیش کوردانەیە، بۆیە ناوی (گولە) یان باشتر بڵێم سیفەتی (گولە) بەخشراوە بەو مرۆڤە بێتاوانە – قوربانییەی ئەو سیستەمە زاڵمانەیەی کەناوەڕۆکێکی چەوسێنەرانەی هەبووە.

وەستانەوە دژ بە (گولە) خۆی لەچەندین شێوازی جیاجیا دەبینێتەوە هەر لە دوعاکردن لە(گولە) تا دەگاتە ئامادەبوون بۆ لەناوبردنی جەستەیی ئەو کاراکتەرە کەلەبنچینەدا هیچ ڕۆڵێکی چارەنووسازی نییە لەخوڵقاندنی ئەو دۆخە تراژیدیایە،

یا سەیدی سادیق ئامین یا موسای کازم

مێردە(گولە)ت بمرێ ئامین بۆ خۆم دەتخوازم

لەگۆشەیەکی ترەوە گەر بڕوانینە ئەم كێشەیە دەبینین کاراکتەری (گولە) بەهیچ شێوەیەک بواری پارێزگاریکردنی لەخۆی نییە یان پێی رەوا نەبینراوە. مەعشوقیش لەدۆخی بێدەنگی دایە و ئەوەی هەیە و دەیبیستین هەر دەنگی عاشقە کەلەتاو ئازاری دووری مەعشوقەکەی هاواری لێ هەڵساوە و خەریکە لەتاو قرچەی دڵی کارەسات بخولقێنێت. ژیانی کۆمەڵایەتی لەکۆمەڵگای دەرەبەگایەتی زۆر لەبار بووە بۆ ئەم جۆرە تراژیدیایانە، یان بەزمانێکی تر بڵێین ئەو کارەساتانە ڕەنگدانەوەی سیستەمی دەرەبەگایەتییە و لەگەڵ گەشەکردنی مانیفاکتۆرە و فراوانتربوونەوەی شار، پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان ئاڵوگۆڕیان بەسەردا هات و ئەم کێشانەش بەرەو کاڵتربوونەوە چوونە و تەنانەت ئێستاش لەم سەردەمی تەکنەلۆژیا و سەرەتای سەدەی بیست و یەکە هێشتا کۆتایی پێنەهاتووە.

 

                              (گولە) و بێڕێزییەکان بەرامبەر بە (گولە)   

بەپێی ئەو وەسفانەی لە تێکستەکاندا هەیە (گولە) کەسێکی کورتەباڵا (کورتە بنە) ی ڕەش تاڵە و ناشرین و ڕەزا قورسە. بۆیە بەپێی پێوەری جوانی و دیمەنە دەرەکییەکانی هەردوو کاراکتەری مەعشوق و (گولە) ئەم دوانە بەپێی لێکدانەوەکانی عاشق گوناهە و نابێت بۆ یەک بن و ئەگەریش ئێستا مەعشوق لەباخەڵی (گولە)دایە ئەوا خەسارەتێکی گەورەیە و تەنانەت کارەساتێکە کەخوێن لەدڵی عاشق دەچۆڕێنێت.

بەڵام سەد حەیف و مەخابن ئازیز

ئازیزەکەی من ئەو هەموو جوانییە و نازدارییەی

بەدەستی مچەی سەگباب و (گولە) خەسار بووینە

دەوەرە …دەوەرە… دەوەرە

یان

زێنەبی وەی زێنەبێ

زێنەبێکەی زراری

ڕەببی باوانت شێوی

ئەتوو لە (گولە)ی خەساری

ئەم شین و ڵاڵانەوەیەی عاشق هیچ نییە جگە لەنائومێدییەکی کۆمەڵایەتی گەورە کە چارەسەرەکانی لەدەرەوەی دەسەڵاتی ئەمە. جووڵانی هەستی جوانی لای مەعشوق بەوەی کە زۆر جوان و نازدارە و (گولە)ش بەو شێوەیەی ڕەزا قورس و ناشیرینە جۆرە کارکردنێکی حەسودی و دڵ کرمێکردنی مەعشوقە لە (گولە)…لێرەوە عاشق هیوادارە بتوانێت بەهۆی ئەم ئامرازەوە گرفت لەنێوان مەعشوق و (گولە) دروست بکات و پەیوەندییەکانی نێوانیان بەساردی ڕابگرێت یان هەر تێکبدات…لێرەشەوە ئومێدی ئەوە هەیە کەکەمترین پێوەندی سێکسی لەنێوان (گولە) و مەعشوق دروست بێت. ئەم حەسودییە (ئیرەییە) ئەگەرچی وەک غەریزە لەگەڵ مرۆڤدا بوونی هەیە بەڵام لەم کێشانەدا زەقتر دەبنەوە.

 

                             عاشق و مەسەلەی تۆڵە  

عاشقی چاو بەگریان و فرمێسک و لەمەعشوق دابراو جگە لەوەی دەسەڵاتی بەرپەرچدانەوەی یاساکانی جەنگەڵی بنەماڵە و خێڵی نییە ناچارە و دەیەوێت پەنا ببات بۆ تۆڵە کردنەوەی تاکیانە ئەویش ئەگەر مەعشوق ڕازی بێت (گولە) دەرمانخوارد بکات و بەو شێوەیە لەدەست (گولە) ڕزگاریان بێت و کچەکە(مەعشوق) بێوەژن بکەوێت و بچێتەوە ماڵە باوانی و دوایی ئەمیش بچێتە خوازبێنی و بگەن بەیەک وەیان هەڵی بگرێت (ڕەدووی بکەوێت) و ژیانێکی پڕ لەترس بەڵام بەختەوەر بژین.

عەمرەکەم چاوەکەم

تەگبیرە و بۆ تۆی دەکەم

ئەگەر بۆ خۆت ڕازی بی

من (گولە)ی دەرمان خوارد دەکەم

 

[٣] 

دوای ڕازی نەبوونی مەعشوق بەم داوایەی عاشق، هیچ ڕیگەچارەیەک لەبەردەم عاشقدا نامێنیتەوە جگە لەهەوڵدان نەبێت بۆ رازیکردنی مەعشوق و خیانەتکردن لە (گولە). عاشق ئامادەیە سەرباری هەر مەترسییەکی کۆمەڵایەتی لەسەر خۆی و مەعشوقەکەی و تەنانەت بنەماڵەکەشی، بچێتە سەر جێگای مەعشوقەکەی و دەستلەملانێی یەکتر بن و ئەگەریش (گولە) بەسەردا هاتەوە و ئەو حاڵەی بینی مەعشوق عاشق لە لانک بنێت و ڕایبژەنێت و بە(گولە) بڵێت ئەوە هیچ نییە منداڵە و ژێری دەکەمەوە.

لەبەر ئەو ژنە ڕەشتاڵە

قەدی دەڵێی شمشاڵە

من سەر کەمە سەر ڕانت

پێمداتە بەو دەسماڵە

گەر (گولە) پرسی کێیە

ڕامژێنە و بڵی منداڵە

بمشێلە و بڵێ بێحاڵە

لێرەدا سیفەتێکی تر بۆ (گولە) زیاد دەبێت ئەویش سیفەتی گەمژەیی و دەبەنگییە…واتە (گولە) هێندە دەبەنگە پیاوێک(عاشق) لای خێزانەکەی(مەعشوق) ببینێت و بەکۆڵێ ڕیش و سمێڵەوە هەستی ئەوەی نەبێت کەئەوە پیاوێکە هاتۆتە ژوانی هاوسەرەکەی و  مەعشوق بڵێ هیچ نییە و ئەو منداڵە ژیر دەکەمەوە نیشانەی دیاریکردنی ئاستی بیرکردنەوە و عەقڵی سادە و ناتەواوی (گولە)مان بۆ دەردەخات.

عاشق هێندە بریندارە تەنانەت بچووکترین تولێرانسی لەبەرامبەر (گولە)دا نییە. عاشق تێناگات کە ئەوە (گولە) نییە مەعشوقەکەی بردووە و داگیر کردووە، بەڵکو هۆکاری سەرەکی ئەو پەیوەندییە کۆمەڵایەتییانەیە کە عاشق و (گولە) و مەعشوقیشی لەسایەیدا گوزەران دەکەن. نەبینینی ئەم هۆکارە بنەڕەتییە عاشق نابینا دەکات و لەبری دەستبردن بۆ هەتوان دێت کارەسات بەکارەسات چارەسەر دەکات. ئەمەش جگە لەقوڵترکردنەوەی برینەکان هیچیتری لەجێ شین نابێت.

لێسەندنەوەی مافی سەروەری لە (گولە)، بەتاڵکردنەوەی ناوەڕۆکی مرۆڤانەی کاراکتەری (گولە)یە لەهەموو چالاکییەکی پۆزەتیڤانە کەبتوانێ وەک هاوڵاتییەکی ئاسایی چێژ لەئازادییەکانی خۆی ببینێت.(گولە) جەللاد نییە بەڵکو قوربانییەکە لەژێر بەرداشی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکاندا لەتێکشکاندایە. ئەو فۆلکلۆرەی ئەو ئیمتیازەی بەعاشق داوە و ئەو مۆرە نا مرۆییەی بە(گولە(ەوە ناوە فۆلکلۆرێکە تاسەر ئێسقان دژە مرۆیی و کۆنەپەرست. ئەو بەستە و حەیران و گۆرانیانەش کەلەسەر زاری هونەرمەندگەلێکی ناسراو و بەناوبانگەوە دێنە بیستن گۆرانیگەلێکن لێوانلێو لە ناهەقی بەرامبەر ئەو مرۆڤەی کە کۆمەڵگە بڕیاری داوە مافی هاولاتیبوونی ئاسایی پلە یەکی لێ بسەنێتەوە و وەکو مرۆڤگەلی زیادە و پلە دوو بەرخوردیان لەگەڵ دەکات.

ئەگەر جارێکیتر بڕوانینە سێکوچکەی (گولە) و عاشق و مەعشوق دەبینین نەئازادی هەڵبژاردن هەیە و نەلێبوردەیی، نەدەخاڵەتی مرۆڤ دەبینرێت و نە کۆشش و یاخیبوون لەدژی ئەو پەیوەندییە کۆمەڵایەتی و ژیاریانەی سیستەمی دەرەبەگایەتی کەبچووکترین نەرمی نانوێنێت و زۆر بێبەزەییە لەبەرامبەر ئەو هێڵە سوورانەی کە مرۆڤەکان دووچاری بوونە.

کەوابوو (گولە)،بەپێی ئەو پێناسە نامرۆڤانەیەی گۆرانی فۆلکلۆری کوردیی مرۆڤێکی ناشرین و کورتەباڵا و ڕەزاقورس و بێمێشکە ، کاراکتەرێکی بێدەسەڵات و لاواز و هیچ لەباردا نەبووە و لەهاوکێشەکەی نێوان عاشق و مەعشوقدا جگە لەقوربانییەکی کۆمەڵگا و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی خێڵ هیچیتر نییە و گۆرانی فۆلکلۆری کوردیش بێبەزەییانە ئەم کاراکتەرەی خستۆتە جەنگێکی لەپێشدا دۆراوەوە و بێ ئەوەی بچووکترین هیوا بە سەرکەوتن لەژیانیدا بەدی بکەین. حەڵاڵکردنی خوێنی (گولە) جگە لە ستەم لەمرۆڤ مانایەکی تر نابەخشێت. (گولە) وەک هەر مرۆڤێکی ئاسایی مافی ژیان و خۆشەویستیکردنی هەیە بەڵام لەسەر حیسابی هیچ عاشق و مەعشوقێک نا، بەڵکو لەسەر حیسابی مرۆڤبوون، وەک هەر تاکێکی تری کۆمەڵ [٤]

 

سەرچاوەکان :

1- دراسة في ادب الفولکلور الکردي  د.عزالدین مصطفی رسول١٩٨٧ من منشورات دار الثقافة والنشر الکردیة بغداد- العراق.

 

2- http://www.wisegeek.com/what-is-a-folk-song.htm

 

 

3- گۆڤاری کاروان ژمارە 29 ی ساڵی 1985 دوا لاپەڕە کاریکاتێری هونەرمەند سمکۆ

 

4- لەم کورتە لێکۆڵینەوەیەدا چەندین بەستە و حەیران و گۆرانی فۆلکلۆری کوردیم بەشێوەزاری سۆرانی وەک نموونە هێناوەتەوە. گەرچی هەوڵمدا بەشێوەزارەکانی تری وەک کرمانجی و زازایی و هەورامی و لوڕی شتێکم لەسەر (گولە) چنگ بکەوێت بەڵام بەداخەوە دەستکورتیم لەبواری سەرچاوەی پێویست ئەو هیوایەی نەهێنامە دی. ئومێدم وایە لەداهاتوودا بتوانم ئەم لێکۆڵینەوەیە فراوانتر بکەمەوە.

 

 

ناوەڕاستی تەمموزی  2012 

ڤانکۆڤەر – کەنەدا

 

 

تێبینی : ئەم نووسینە لەگۆڤاری گزنگ ژمارە ٩٩ی ساڵی ٢٠١٢ بڵاو کراوەتەوە.