عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا لەتەوەرى نوسین و خوێندنەوەدا

ئاماده‌کردنی : توانا ئه‌‌مین……

ئەمڕۆ نێوەندى روناکبیرى کوردى لەکۆمیدیایەکدا ژیان دەکات، بەدەست دەردێکەوە دەناڵێنێت کەدەتوانین بەپەتاى نەخوێندنەوە ناوزەدى بکەین! دەیان روژنامەى زەردو سەدان کتێبى هیچ لەبازاڕدا بەرچاودەکەون، دەزگاگەلێکى چاپو پەخش لەم هەرێمە بچوکەى ئێمەدا دەبینرێن کەبەزەحمەت لە بیۆگرافیاکانیاندا کتێبێک، تەنها یەک کتێبى چاک دەدۆزیتەوە، ئەگەر بەختت هەبێت.
رۆژنامەى هەرزان، نوسەرانى سادەگۆو پیشەیى، روشنبیرى موزەیەفو بەناو روناکبیرى بێئاگا لەدونیا، دەسەڵاتێکى سیاسى بێخەمو بێخەبەر، لە زەمینە سازیەکانى ئەم نەخۆشیەن… ئەمڕۆ لەلاى ئێمە تاڕادەیەک هاوکێشەى نوسەرو خوێنەر لەپێچەوانەبونەوەدان، خوێنەرانێکمان لە ئاستێکدا هەن کەلێناگەڕێن هەموو شتێک بەسەریاندا تێپەڕێت، لەحاڵێکى وادا دەبێت نوسەرى ئێمە حسابێکى جدى تر لەدەیەکانى پێشوو بۆ خوێنەر بکات.
ئێمە لێرەدا لەبارەى گرنگى خوێندنەوەو ئاشنابوون بە کتێبو کلتور، وەک دەروازەیەک بۆ دۆزینەوەى پێگەى خۆمان جارێک وەک مرۆڤو جارێک وەک نەتەوە، لەمەڕ بەهەند وەرگرتنى مەعریفە وەک مەرجى یەکەم لەپرۆسەى نوسیندا، ئیشى ئیلهامو رۆڵى مەعریفە لەبەرهەم هێنانى دەقدا، لەمەڕ ئەو پاشا گەردانیەى رۆژنامەوانىو رۆشنبیرى کوردى، دەستەیەک روناکبیرو نوسەرى جدیمان لەم تەوەرەدا کۆکردەوەو لەم پرسیارەدا پەیامى خۆمان کورتکردەوە:
 
لەکاتێکدا تێکستە گەورەکانى دونیا زادەى مەعریفەن نەک ئیلهام، کەچى نووسەرى ئێمە کەم دەخوێنێتەوەو زۆر دەنووسێت! نووسینى دواى ئەم هەموو نەخوێندنەوەیە رۆشنبیریى کوردىو بەتایبەتیش ئەدەبیات بەرەو سادەگۆیىو هیچ نەوتن نابات؟
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا:
ئەگەر بەشێکى داهێنان لە میانى ئەزموونەوە پەیوەندى بە مەعریفەوە بکات، ئەوە بەشێکى دیکەى داهێنان لە رێگەى خەیاڵەوە لە ئیلهام نزیک دەبێتەوە.
ئەگەر بمانەوێت هەوڵى هەڵوەشانەوەى ئەو پرسیارە بدەین دەبێت لەو دوو پێگە سەرەکییەوە قسە بکەین کە بە دەورى هەریەک لە چەمکى مەعریفەو ئیلهامدا دەخولێَتەوە، چونکە وەک لە پرسیارەکەدا هاتووە تێکستى گەورە زادەى مەعریفەیە، بەڵام هیچ نەگوتنو سادەگۆیى دەکەوێتە دووتوێى ئیلهامەوە، لە لایەکى دیکە من نازانم تێکستى گەورە چ پەیوەندییەکى بە نووسەرى گەورەوە هەیە، یان چ پەیوەندییەکى بەو تێکستە پیرۆزانەوە هەیە کە لە حیکایەتە گەورەکانەوە درێژ دەبنەوەو سنوورەکان دەبڕن، یان ئەوانەى بە زمانێک دەنووسرێن، زمانێک کە لە سەرووى زمانە لۆکاڵییەکانن؟!.
بە کورتى من نامەوێت بچمە نێو وەڵامدانەوەى ئەو پرسیارەى بەرێزتانەوە، چونکە زۆر لە نووسەران لە وەڵامى ئەو پرسیارەدا هەندێک کێشەیان خستۆتە روو، ئەگەرچى من بیروڕاى جیاوازم لەبارەى هەندێک لەو وەڵامو خوێندنەوانەوە هەیە، بەڵام هەرچۆنێک بێت هەرکەس بەپێى بۆچوونى خۆى بەشێک لە گرفتەکانى بەرجەستەکردووە…
لێرەدا بە گرنگى دەزانم کە هەوڵبدەم قسە لە ئیشکالیەتى بەشێکى ئەو پرسیارە بکەم، دیارە ئەوەى کە راستەوخۆ بەرەو ئەو ئاراستەیەشم دەبات قسە کردنە لە داهێنان، بەڵام نەک بە ماناى دەقى گەورە، هەرچەندە ئەوەى من لەو پرسیارەى بەرێزتان گەیشتبم ئەوەیە کە تۆ پێتوایە ئیبداع یان وەک خۆت دەڵێیت (دەقى گەورە) زادەى مەعریفەیە نەک ئیلهام، ئەوەو وەک گوتم سەرەڕاى ئیشکالییەتى دەقى گەورەو نووسەرى گەورە… (رۆلان بارت) دەڵێت لە پاش مردنى (مۆریاکو ڤالێرىو مالرۆو ئەراگۆن) نووسەرى گەورە رەنگە کەمترین قسەى لەبارەوە نەکرێت… ئیتر ئەگەرچى داهێنان لە پێناسەیەکى دیاریکراودا کورت ناکرێتەوە، بەڵام بە گشتى دەشێ لەگەڵ (ئەریک فرۆم) یەکبگرینەوە کە دەڵێت: داهێنان بەرهەمهێنانى شتێکى نوێیە، هەروەها ئامانجى سەرەکى داهێنان (ئەگەر وشەى ئامانج هیچ گرفتێک بۆ تێگەیشتن لە داهێنانو ئیستێتیکاى ئیبداع درووست نەکات) هێنانەناوەوەى کۆمەڵێک پەیوەندى نوێیە کە پێشتر لە ئارادا نەبووە، هەر لەوێشەوە فیکر لە کۆى ئەو کۆتو بەندە کۆنانە رزگار دەبێت کە تەقلیدییەت دەیسەپێنێت، لە لایەکى دیکە هەندێک لەو چەمکانەى کە راستەوخۆ پەیوەندییان بە داهێنانەوە هەیە (کەشفکردن)و (پەیپێبردن)و (خەیاڵ) دەگرێتەوە، هەر لەو سێ چەمکەشەوە داهێنان دەبێتە هەڵگرى جۆرێک لە گومانو سەرسوڕمان، لە پشت کۆى ئەو گومانو سەرسوڕمانەشەوە ئەزموونو رەهەندى مەعریفى، دنیابینى درووست دەکەن. لێرەدا دەمەوێت بڵێم ئەگەر بەشێکى داهێنان لە میانى ئەزموونەوە پەیوەندى بە مەعریفەوە بکات، ئەوە بەشێکى دیکەى داهێنان لە رێگەى خەیاڵەوە لە ئیلهام نزیک دەبێتەوە، هەڵبەتە قسەکردن لە ئیلهام بەراى من ئەگەر پێشتر قسەکردن بووبێت لەو شەیتانەى لە پشت نووسەرەوە کار دەکات، یان بە مانایەکى دیکە نووسەر دەخاتە فەزاى نووسینەوە، قسەکردن بووبێت لەو جنۆکە وەهمییانەى کە نووسەر بەرەو وێڵگەکانى نووسین دەبەن، ئەوە ئەو شێوەیە لە تێگەیشتن ئەمڕۆ کەس بە لایدا ناڕوات، لێرەوە دەشێ تەرجەمەیەکى دیکەى ئەو حاڵەتە کاتىو بەسەرچووەى ئیلهام راستەوخۆ لە خەیاڵەوە هەڵگرینەوە، بە مانایەکى دیکە دەمەوێت بڵێم بە راى من قسەکردن لە ئیلهام دەشێ بە شێوەیەک لە شێوەکان لە چەمکى خەیاڵ نزێک بکەینەوە، بە کورتى دەمەوێت ئەو ئیلهامەى نێو پرسیارەکەتان لەو تێگەیشتنو کلێشە نەریتگەراییە ئایینییە کۆنە بکەمەوەو تەرجەمەى خەیاڵى بکەم، بەو مانایەش ئیلهام وێنەگرتنى خەیاڵە لە کاتى لەدایکبوونو لە ترۆپکى درەوشانەوەو لە ساتەوەختى کارى خەیاڵکردندا، ئیلهام ئەو ساتەوەختەیە کە خەیاڵ کارایەو کار لەسەر کراو نییە، لاى من ئیلهام لە جەوهەردا جگە لە چوونە نێو خەیاڵ شتێکى دیکە نییە، دواتر هەر لە رێگەى خەیاڵیشەوە لە یەکێک لە پێگە سەرەکییەکانى داهێنان نزیک دەبینەوە کە جوانییە، دەمەوێت بڵێم بەهاى جوانى لەو شوێنە نییە کە تۆ باسى دەکەیتو بە زادەى مەعریفەى دەزانیت، بەڵکو لە شوێِنێکى دیکەدا کار دەکات کە خەیاڵکراوە، ئەوەى ئیبداعى ئەدەبىو ئیبداعى زانستى لێکجیا دەکاتەوە بەهاى جوانیو بەهاى مەعریفییە، بەهاى جوانى لە زانستدا لە جوان ئاراستەکردنى پرسیاردایە، بەڵام لە ئەدەب و هونەردا جوانى لە رێگەى ئاگایى خەیاڵەوە وەک شتێکى نا حەقیقى دەردەکەوێت، ئاگایى خەیاڵیش لە ئازادییەوە سەرچاوە دەگرێت، بۆ ئەوەى خەیاڵ بکەیت دەبێت ئاگایى لە تەواوى واقیع ئازاد بێت، کەواتە ئەگەر بەشێکى زۆرى کارى ئەدەبىو هونەرى لە میانى جوانییەوە دەربکەوێتو جوانى لە پێکهاتەکانى خەیاڵکردن بێتو خەیاڵکردن لە پێکهاتەکانى ئاگایى بێتو ئاگایى پێویستى بە پرۆسیسەکردنى ئازادییەوە هەبێت، ئیتر لێرەوە دەشێ ئەو فەزایەى کە ساتەوەختى ئیلهام لە دەرەوەى واقیعو لە نێو خەیاڵ درووستى دەکات راستەوخۆ فەزایەک بێت کە ئازادى نەخشى دەکات.
 نووسەر بە مانا ئیبداعییەکەى یان دانەر، دەتوانێت وشە وەک خۆى چۆن دەیەوێت خەیاڵ بکات، خەیاڵى نووسەر هیچ سانسۆرێکى لەسەر نییە، جگە لە سانسۆرى خودى نووسەر نەبێت. بەمجۆرە ئەگەر خەیاڵ لە واقیع جیا بێتو ئیبداعیش لە رێگەى ئەو جیاوازییەوە پەیوەندى بە خەیاڵەوە بکات، ئەوە دەتوانین بڵێین هەرچەندە ماوەى نێوان نووسەرى ئەدەبىو خەیاڵ بەرتەسک بێتەوە، ئەوەندە رووبەرى ئیبداع بەرفرەوانتر دەبێت. وەک دیارە ئەو هەڵگرتنەوەیە راستەوخۆ لە دەستەواژە بەناوبانگەکەى (نیفەرى)یەوە وەرگیراوە کە دەڵێت: تا مەوداى رووانین بەرفرەوانتر بێت، رووبەرى گوزارشتکردن بەرتەسک دەبێتەوە.
کەواتە ئەگەر تەرجەمەکردنى ئیلهام بۆ خەیاڵ تەرجەمەکردنێکى زۆر درووستیش نەبێت، بەڵام کاتێک مەسەلەى ئیلهام دێتەناوەوە ئیتر ناتوانین بیر لە خەیاڵ و تواناکانى خەیاڵ نەکەینەوە، هەر لەو بڕوایەوە دەشێ بڵێم پرسیارکردن لە ئیلهام لە جەوهەرى خەیاڵمان نزیک دەکاتەوە، هەروەها گرنگى خەیاڵیش لە دەقى ئیبداعى لەوەدایە کە دڵەڕاوکێ دەخاتە دەقەوەو دڵنیایى دەلەقێنێت، هەر لەو رێگەیەشەوە فرە رەهەندى و خوێندنەوەى جیاواز لەدایک دەبێت. هەڵبەتە مەبەستم لە دڵەڕاوکێى وجودى نییە، بەڵکو ئەو دڵەڕاوکێ کارکەرەم نیازە کە جێگیربوون ناس ناکاتو شیاو ناکەوێتەوەو بەردەوام چێژى پرس لە مرۆڤدا دەوڕوژێنێت. چونکە خەیاڵ جۆرێک لە سەرمەستبوونى پێیە، لە هەمان کاتدا جۆرێک لە نادیاریشى لەخۆ گرتووە. ئەگەر یەکەمیان بە دواندنى وسبەلێکراوەکان پەیوەست بکەین، ئەوە دووەمیان ئەو رۆشناییە بنەڕەتیەیە کە راستەوخۆ رۆڵى سەرەکى لە کردەى خەڵقکردنى فەردانیەتدا دەبینێت.
 بەڵام زمانى زانستى کە تەواو زمانى مەعریفییە نموونەیى زمانى دەلالى رووتە، ئامانجى جووتبوونى وردى نێوان دالو مەدلولە، لێرەدا دال شەفافە، چونکە راستەوخۆ بەرەو مەدلولمان دەبات، بآ ئەوەى سەرنجمان بۆ دەریچەو فەزاو رەهەندەکانى دیکە رابکێشآ، بآ ئەوەى سەرنجمان بۆ خۆى رابکێشآ.
وەک گوتمان زمانى ئەدەبى لە رێگەى خەیاڵەوە پڕە لە نادیارو وسبەلێکراوو پەناکردن، هەروەک بە رەگەزدۆزىو پۆلینکردنى ناعەقڵانىو هەڕەمەکیەوە سیخناخە، بە هەمان شێوەش رووداوە مێژوویەکانو وەبیرهێنانەوەى ئازادو یادەوەریمان بیردەخاتەوە. بەکورتى زمانى ئەدەبى زمانێکە بەردەوام دەکەوێتە ناوەوە، هەر تەنها زمانێکى دەلالى نییە، بەڵکو رووەکانى دیکەى گوزارشتکردنیش لەخۆ دەگرێت. زمانى زانستى زمانى مەعریفى تەواوە،  یان بە جۆرێکى دیکە وەک (پۆل ریکۆر) دەڵێت: دەشێ بڵێین زمانى زانستى بە پێى پێویست هەوڵدەدا ئەو فرە رەهەندییەى دەلالەتەکان کەم بکاتەوە، واتە ئەو فرە رەهەندییەى دەنگ بەرەو تاک دەنگى بکاتەوە، بۆ ئەوەى وشەیەک یەک تاکە مەدلولى هەبێت. بەڵام بە پێچەوانەوە ئەرکى نووسینى ئەدەبىو هونەرى ئەوەیە وا لە وشە بکات زێترین تواناى بۆ بەرهەمهێنانى دەلالەت هەبێت، پاشان نووسینى ئەدەبى هەوڵنادات ئەو فرە دەنگییە فەرامۆش بکات، یان لە خۆى دوور بخاتەوە، بەڵکو هەوڵدەدا باشتر گرنگى پێبدات و دەلالەتەکانى بەرجەستە بکات و وزەکانى پەرە پێبدات، بۆ ئەوەى زمان وا لێبکات تەواوى توانا و هێزى لە ئامادەباشى دەلالەتەکاندا هەڵگرێتەوە.
بەڵام قسە کردن لە مەعریفەو زمانى مەعریفە قسەکردنە لە کردەى عەقڵى، کردەى عەقڵى دەشێ بە دوو شێوە وێنەى شتەکان بە دەست بهێنێت لە رێگەى هەڵچوونو لە رێگەى ئاساییەوە، کەواتە مەعریفە بەیەکگەیشتنو رووبەرووبوونەوەى خودى پەیپێبەرو پەیپێبراوە. بەمجۆرە کردەى عەقڵى بەرەو جەوهەرى بابەتمان دەباتو لەوێوە لە حەقیقەتى شتەکان دەگەین، بەو مانایەش مەعریفە دەکەوێتە دەرەوەى تەمومژەوە، کردەیەکى هوشیارانەیەو قسە لە بابەتگەلێکى دیاریکراو دەکات. مەعریفە راستىو ئامانجە لە رێگەى هەستو عەقڵو روونبینییەوە بەدى دێت، دەمەوێت بڵێم وەک چۆن لوکو ئەزموونگەرە ئینگلیزەکان بە بەرهەمى هەستەکانى دەژمێرن، لە لایەکى دیکە دێکارت و سپینۆزاو لابینتز بە پێشبینى عەقڵییەوە بەندى دەکەن…
بێگومان مەعریفەى حسى دیاریکراو بابەتى دیاریکراوو هەسپێکراوى هەیە، هەروەها مەعریفەى حەدەسى عەقڵى راستەوخۆ گەیشتنى عەقڵە بە حەقیقەت یان بابەت، بێ ئەوەى ناوەندیار یان پێشەکییەکان رۆڵى تێدا ببینن. لە لایەکى دیکە وەک دەزانین مەعریفەى بەڵگەئامێزو سەلمێندراو هەیە کە پشت بە پێدراوەکانى ئەزموون و شارەزایى دەبەستێت…
بە کورتى مەعریفەى تەواو دوو وێنەى هەیە یەکێکیان خودییەو شتەکان بەبێ تەمومژىو بە روونى وێنە دەگرێت، ئەویدیکەیان بابەتییەو شتەکان وەک خۆیان لە حەقیقەتدا چۆنن هەر بەو شێوەیە رەسم دەکەن، هەر لە سەر ئەو بنەڕەتەش بە پێویستم زانى بە دواى ئیشکالییەتى ئەو پرسیارەدا بچم.
هەڵبەتە بە گشتى دەزانم تۆ لەپرسیارەکەتدا زێتر مەبەستت ناوەڕۆکو دەرئەنجامەکانى مەعریفەیە نەک ئەو کردە زهنییانەى مەعریفەى لێدەکەوێتەوە، بەڵام لەبیرمان نەچێت کە سەرچاوەى مەعریفە عەقڵە، کەچى ئەدەبو هونەر بە بێ ئیلهام (بەو مانایەى کە ساتەوەختى چوونە نێو خەیاڵە) قسەى لێناکرێت،  وەک چۆن لەبارەى خەیاڵەوە قسە زۆرە، بە هەمان شێوە وەک دەزانین لە پێناسەى عەقڵ کۆمەڵێک رێباز و ئاینزا وەستاوە کە ئێرە شوێنى ئەو بەدواچووونە نییە.
بە کورتى دەمەوێت بڵێم ئەگەر بەشێک لە داهێنان (ئەوەى تۆ بە دەقى گەورە ناوى دەبەیت ئەگەر راست بێت) پەیوەندى بە مەعریفەوە هەبێت، ئەوە بەشێکى راستەوخۆ پەیوەندى بە ئیلهام ( بە تەرجەمە خەیاڵ)ەوە دەکات. بەو مانایەش داهێنان جوڵەیەکى گفتوگۆئامێزى نێوان دیارو نادیارە. ئیبداع دانوستانى خەیاڵو مەعریفەیە. بە دیوێکى دیکە وەک چۆن لە پشت هەموو پرسیارێکى جیدى مەعریفەى سەردەم وەستاوە، جوانیش بەهایەکە بێ خەیاڵکردن جێبەجێ نابێت.
دواجار وەک چۆن دەشێ بە کۆمەکى مەعریفە بەشێک لە سیماکانى داهێنان دەستنیشان بکەین، بە هەمان شێوە بە یارمەتى خەیاڵ نەبێت ناتوانین تامى داهێنان بکەین. کاتێک قسە لە تامى داهێنان و چێژبردنى نووسین دەکەین، بەومانایە نییە، کە وەک مەعریفە هەڵگرى ئامانجو ئاراستەى دریاریکراو بێت، یان جوڵەکان لە رێگەى زمانى زانستییەوە بە کار بخات، هەر وەک بەو مانایەش نییە، کە بۆ خودى دەرئەنجامە حەقیقیەکانى خۆى بگەڕێتەوە، بەڵکو بەو مانایەیە کە هەموو سنوورەکان دەبەزێنآو هەوڵدەدا لە رێگەى دواخستنەوە شتێکى دیکە دابهێنآو تەواوى نیازەکان تەجاوز بکاتو لە خەیاڵەوە گەمەکانى خۆى دابمەزرێنآ، لەوەى کە بەردەوام لە کرانەوەیەک بۆ کرانەوەیەکى دیکەو لە جیاوازییەک بۆ جیاوازییەکى دیکە جوڵە دەکات، ئەگەر لە میانى ئەو وازییەدا چێژ بڕژێ، ئەوە لە ئارەزووکردنى ئەویدیکە و لە کلتورى کتێبو خوێندنەوەوە خۆشەویستىو داهێنان پراکتیزە دەبێ.