Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
ئاماژەکانی چەمکی شوێن لەیادەوەری شیعریی سەلام محەمەدی شاعیردا

ئاماژەکانی چەمکی شوێن لەیادەوەری شیعریی سەلام محەمەدی شاعیردا

Closed

 

 

 

 

 

 شوێن لە دەقی ئەدەبی ئەو پانتاییەیە لە ڕووبەر کەپەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی ئینسانی لەسەر دامەزراوەو تەواوی هەڵسوکەوت و چالاکی ئینسانەکانی تیا دەگوزەرێ. ڕەگەزێکە لە ڕەگەزە هەرە دیار و بەرجەستەکانی ژیان. ئەگەر گۆی زەوی وەک شوێنێکی سەرتاپاگیر و ناسراو و دیار ببینین، ئەوا هەر لەناو هەناوی ئەو شوێنە ناسراو و دیار و گشتیگیرییە  چەشنەها شوێنی تر هەن بە چەندین جۆری جیاجیا وەکو شوێنی ڕاستەقینە کەئەو شوێنەیە واقیعییەیە بەچاو دەیبینین و دەتوانین وەسفی وردی دوورییەکانی بکەین. شوێنی خەیاڵ  کە لەئەندێشەی نووسەر و ئەدیب و شاعیرەوە دروست دەکرێت. یان شوێنی کراوە شوێنێکە تایبەت نییە بە کەسێک بەڵکو هەموو کەسێک دەتوانێ بەکاری بهێنێ وەک نەخۆشخانە و باخچەی گشتی و کتێبخانەی گشتی. شوێنی داخراویش بەو شوێنە دەوترێت کە تایبەتە بەکەسێک یان چەند کەسێک وەک ماڵ. هەروەها شوێنی ئاشنا شوێنێکە کە لەگەڵ ناوهێنانی هەست دەکەین زانیاریمان لەبارەیەوە هەیە و بەپێچەوانەشەوە شوینی نائاشنا شوێنێکە زانیاریمان لەبارەیەوە کەمە یان هەر نییە. هەرچی ئەندامە شوێن یان جەستەشوێنە بەو شوێنانە دەوترێ کە لەجەستەی مرۆڤدا جێیان بۆتەوە وەک باوەش و ناو دڵ.(١) ئەگەر ئەم جیاکارییەی شوێن بۆ ژانرەکانی ڕۆمان و چیرۆک بەوردی پێکەوە بەکاربهێنرێن، ئەوا لە شیعردا ڕەنگە بەو شێوەیە بەکار نەیەن یان جیاجیا و کەمتر بەکار بهێنرێن. هەروەها بەوپێیەی چونکە ” شوێن کاریگەری لەسەر تێکست و نووسەر هەیە” (٢). من دەکارم لەم چەمکی شوێنە گشتییە، واقیعییە، ناسراوە، ئاشنایە،لەشیعری سەلام محەمەدی شاعیر ورد ببمەوە و دوو قسەی لەسەر بکەم. من لەم هەوڵە بچۆلانەیەم تێدەکۆشم تەنها جۆرێک لەشوێن بخوێنمەوە و دەکرێ کەسێکیتر سەرجەم جۆرەکانی تری شوێن لەشیعری کاک سەلام بخوێنێتەوە، ئەمە جگە لەلایەنە شیعرییەکانی دی.

ئەو شیعرانەی کە منیش ساڵەهایە کەنایانووسمەوە و 

هەموو ژوور و سەردابەکانی نوگرەسەلمانی دڵمیان پڕ کردۆتەوە و 

تەنیا هەر بۆنی کەرکوکیان لێدێت

بۆنی نەوتەکەی کەیوان و خانووە کۆنەکانی حەسیرەکە و

 مزگەوتەکەی ڕەحیماوە و

 ئاوارەکانی فەیلەق و

بۆنی میمی ئامین و میمی فەخریان لێدێت

بۆنی چایخانەکەی شۆڕیجە و بازاڕی میوەکەی ئازادیان لێدێت. (٣)

ڕەگەزی شوێن لەپانتایی یادەوەری شاعیر بەتۆخی ڕەنگی داوەتەوە. شاعیر لێرە شوێنی گشتیگیر و ناسراو و گەورەی کەرکوکی لە ئەندامە شوێن (دڵ)جێ دەکاتەوە. ئەو بەهیچ شێوەیەک لەسەر ئەگەرەکانی جێگۆڕکێی شوێن ناوەستێ و ئەو ئەگەر چی بەهۆی پیشەی باوکییەوە کەمامۆستا بووە زوو زوو باریان کردووە و بنە و بارگەیان پێچاوەتەوە و لەم دێوە بۆ ئەو دێ و لەم ناوچەیەوە بۆ ئەو ناوچە گواستوویانەتەوە، بەڵام ئەم پارچە لەتوپەتانەی دونیای منداڵی شاعیر کەدواتر خۆی لەپێکهاتەیەکی گەورەتردا دەنوێنێ و شوێنێک ئەکاتە سێنتراڵی لێوە هەستانی شیعر و ژیان. لێرەوە شاعیر بێ دوودڵی مەنزڵی شوێن لەیادەوەری خۆیدا دەستنیشان دەکا، یان وردتر بڵێین شوێن خۆی لەیادەوەری ئەم شاعیرە دەچەسپێنێ. سەلام محەمەد “کەرکوک” دەکاتە چەقی قورسایی سەفەرەکانی خەیاڵی و سەرجەم هاوکێشە نۆستالیژییەکانی خۆی و ئەمەش لەشیعرەکانیدا بەئاشکرا دیارە. شاعیر گەرچی دەستی بە هەردوو شوێنی گەورە(کوردستان) و شوێنی بچووک(کەرکوک) گرتووە، بەڵام ئەوەی زیاتر جێگای ڕامانی شاعیرە شوێنی بچووکە. ئەو گەرچی ئایدێندتی خۆی لەشوێنی گەورەوە وەردەگرێ، بەڵام مۆری ئەو ناسنامەیە شوێنی بچووکە. شوێن وەک چۆن خاڵی دەستپێکی کاری ئەدەبییە، بەهەمان شێوەش شوێن سێنتراڵی تێگەیشتنە لەکاری نووسەر”(٤). بۆیە ڕەهەندێک لەڕەهەندەکانی تێگەیشتن و خوێندنەوەی دەقە شیعرییەکانی سەلام محەمەد بریتییە لە بینین و خوێندنەوەی شوێن.

شوێن لای کاک سەلامی شاعیر هەر تەنها یەک شوێن نییە. ئەو ئەگەر چی شار(کەرکوک)چەقی شوێنی ئەوە، بەڵام دەوروبەری ئەو چەقە و نێو پانتایی شوێنی گەورە بەشێکن لە ناسنامەی شوێنی ئەو. ئەو لە دێی کارێزەی خاڵخاڵان کە شوێنی لەدایکبوونی شاعیرە ، کەرکوک،تەوەکەڵ، هەشەزینی، کەرکوک، حەویجە، دوبز، کەرکوک، تاران، سوریا، ئەڵمانیا، تا ئەگاتە شاری ڤێستەرۆس لە سوید شوێنی ئەون. ئەو شوێنانە هەر یەک هەڵگری ئاماژەی جیاجیان و پەیوەندییان بە شاعیرەوە هەیە و ئەویش ڕایەڵەی پەیوەندییەکانی ژیانی خۆی بەو شوێنانەوە لەڕێگەی شیعرەکانییەوە دەخاتە ڕوو. 

 

                                    شوناسی شوێن

          شوێن وەک جێگای لەدایبوونی خەون – وەک جێگای تاقیکردنەوەی ئومێد

                            شوێنی بچووک – شوێنی گەورە

چەمکی شوێن هەر تەنیا پنتکێکی جوگرافی نییە تا قژی یادەوەری تیا بهۆنرێتەوە، بەڵکو جێگای لەدایکبوونی خەونەکانیشە. ئەو خەونانەی شاعیر بەشوێنیانەوە عەوداڵە و بێهەدادان بەسۆراخی بەدیهاتنیانە. “شوێن تەنها خۆڵ و بەرد و شاخ و ڕووبارێکی ڕووتی چەسپاو نین لەلای مرۆڤدا، بەڵکو بەشێکە لەشێوازی ژیان و بیرکردنەوە و پۆترێتەکانی مرۆڤ”.(٥) تەمەنی خەون بەندە بە تەمەنی مرۆڤ و تەمەنی مرۆڤیش بەندە بە شوێنەوە. ئەوەی من لە شیعرەکانی شاعیر سەرنجمداوە  ئەوەیە تەواوی هیوا و ئاواتەکانی شاعیر لەچەقی قورسایی شوێن قەتیس دەمێنن و تەنانەت شوێن لەدیدی شاعیرەوە ئەو جوانی و قەشەنگییەی جارانی سیحراویتر خۆی دەنوێنێ. شوێن لەشیعرەکانی سەلام محەمەد “لەوە دەردەچێت کە تەنها چوارچێوەیەک بێت بۆ فەزای شیعر، بەڵکو” بەشێکی گرنگی دەقەکەیە و وەک کۆڵەکەیەکی سەرەکی ڕاگرتنی ئاسمانی دەق لێکدانەوەی بۆ دەکرێ” (٦). ئەگەرچی شوێن لەدەقی ئەدەبیدا زیاتر زادەی خەیاڵی نووسەرە بەڵام شوێنەکانی کاک سەلام محەمەد شوێنگەلی واقیعین و لەدنیای واقیعدا بوونیان هەیە و ئینتمای بەکۆمەڵیش هەیە بۆ ئەو شوێنە. لیۆنارد لیتواک پێیوایە شوێن بەدوو جۆر دەچێتە ناو ئەدەبەوە، یان وەک بیرۆکە یانیش وەک شێوە. چونکە “شوێن بەشێکە لە جەستەی دەقی ئەدەبییەکان”(٧). و هەوڵیش ئەدەم زیاتر گرنگی بەم جۆرەیان بدەم. 

شوێنی بچووک (کەرکوک) بەشێکی جیانەکراوەیە لەشوێنی گەورە (کوردستان). بەڵام شوێنی بچووک زیاتر بەرجەستە کراوەتەوە. هۆکارەکەشی ئەوەیە کە ئەو شوێنە بچووکەی شاعیر لەهەموو بەشەکانی تری جەستەی شوێنی گەورە زیاتر کەوتۆتە بەر بەرداشی سیاسەتە دژە مرۆییەکانی دەسەڵاتە یەک لەدوای یەکەکانی وڵاتانی عێراق و سوریا و تورکیا و ئێران. لێرە شوێنی گەورە خۆی گەرچی لە ویژدان و باوەڕی هەموو کوردێکی بەشەرەف بوونی هەیە، بەڵام لەت لەتکراوە و دابەشبۆتە سەر چەند شوێنێکی بچووکتر. 

یەکەمجار کە هاتمە سوید هەر لەفڕٶکەخانەوە

پۆلیسێک چەند پرسیارێکی ئاراستەم کرد

ناوت چییە و لەکام ولاتەوە هاتووی؟؟

وتم ناوم سەلام محەمەد ئەمینە

وڵاتەکەمیش کوردستان

وتی ئاخر کامە بەشیان؟

تورکیا؟ عێراق؟ سوریا؟ ئێران؟

وتم هیچیان

لای خۆت بنووسە کەسێکی بێ وڵاتی ناوچەی گەرمیان .(٨)

ئەم دابەشکردنەی شوێن لەسەر حیسابی نەتەوە و خاکێک لای بەشە هۆشیارەکەی میللەت و تاکە بەئاگاکان ئەبێتە هۆی چوونە سەری کێرڤی رق و تووڕەیی، تووڕەیی لە قەدەر و چارەنووسی میللەتێک. شوناسی شوێنی گەورە گەرچی لەدەقێکی هونەری شیعریی جوان وەلا دەنرێ بەڵام هەر ئەو توڕەبوونە ساڵانێک زووتر هەر لەکڵاوڕێژنەی هونەرەوە و لەڕێگەی دەقێکی شیعرییەوە شاعیر ویستویەتی شوناسی شوێنی گەورە بکاتە ناسنامەی پەڕینەوە لەسنوورەکانی خەون و هێنانەدی واقیعیانەی خاکێکی یەکپارچە بۆ کورد.

من کوردێکم لەپێغەمبەرێک ئەگەڕێم 

تەختی خوایەکم نیشاندات ڕاپۆرتەکانم وەرگرێ

من کوردێکم نامەوێ شا

بەخشتی دیوار بمکڕێ. (٩)

هێاننەدی ئەم خەونە لەلایەکەوە وەک شاعیر ئەڵێ لەڕێگەی تفەنگەوە دەکرێ واتە شۆڕش و، لەهەمان کاتدا دڵسۆزی و وەفاداری دەبێ لەئارادا بێت و خۆیان بەخشتی “شا” نەفرۆشن. ئەگەر شوێنی گەورە شوێنی هێنانەدی خەونەکان و تاقیکردنەوەکانی ئومێدی شاعیرە، بەڵام شوێنی بچووک زیاتر کەڵەکەبوونی خەونەکانە و کارگەیەکە خەونی تێدا لەدایک ئەبێ و شاعیر دەبێ خەمی ورد و درشتی ئەو شوێنە بخوات.

مەڕۆ 

مەڕۆ

ئەگەر بڕۆی کێ لەشەوانی تاریکا

چراکانی

کۆڕنیشە جوانەکەی کەرکوک داگیرسێنێ(١٠)

ئاخر ئەو خەمەی لەدڵی شاعیر ڕواوە سەرچاوەکەی ناگەڕێتەوە بۆ ڕێکەوت یان فێربوونی ناو کتێب. سەرچاوەی ئەم خەمی ڕۆیشتنی شیرینە لەگەڵ زمان پژانی شاعیر سەرهەڵئەدا و لەگەڵیا گەورە ئەبێ. شوێن لێرە ئاماژەیەکی دیمان نیشان ئەدات، ئەویش دیاریکردنی چوارچێوەی ژیان و بیرکردنەوەی شاعیرە. شاعیر کە زمان ئەگری زمانی شوێن ئەگرێ. ئەو لەشوێنەوە(شوێنی کۆن) فێری دڵداری ئەبێ و کلتووری ژیان قەبوڵ ئەکا و چیرۆکەکانی بەر ئاگردان و مەتەڵەکانی ناو ئەفسانەکان لەیادەوەری خۆیدا ئەنووسێتەوە.

بەپرسیار و چییە و چۆنە زمانم گرت

لەناو خوێنا

چاوی ئاواتم هەڵهێنا

کۆڵانەکانی “کارێزە” و “پیرەڕەز” و 

گۆمەشینەکەی “قەرەوناز”

فێری دڵدارییان کردم

“مام فەتاح”یش فێریکردم

بیر لەمەتەڵی جنۆکە و دیو و درنج بکەمەوە. (١١)

شاعیر لەکەلێن و قوژبنەکانی شوێنەوە خەیاڵ دەکا بەهێلانەی وشە و هۆنینەوەی هەست و ئینتمای بۆ شوێنکات نییە وەک دوانەی لێکگرێدراوی هەر ڕووداوێکی سیاسی یان کۆمەڵایەتی، بەڵکو ئەو تەنها وابەستەی شوێنە و کات هەر گوزارشتە لەساتی دەربڕین. ئیتر لەم سۆنگەیەوە کات ئەو بایەخەی کەهەیەتی لەدەستی دەدات، یان دەتوانین بەجۆرێکیتر بڵێین شاعیر لەپێناو پیرۆزکردنی شوێن لەبەهای کات کەم دەکاتەوە. ئەم پرۆسەیە ئاگایانە بێت یان بێئاگایانە خزمەتی دەقە شیعرییەکان دەکات و خۆیشی بەشێکە لەو تەکنیکەی کە شوێن لەسەر حیسابی کات بەرجەستەتر دەبێتەوە.

باڵەخانەکانی هەولێر

شوقەکانی سلێمانی

ڕاستە بەرزن وەک بورج وان

بەڵام لەوانیش بەرزتر

عیمارەی غەمی کەرکوکە

وا چۆتە حەلحەلەی ئاسمان(١٢)

ڕەهەندەکانی شوێن لەگۆشەنیگای شاعیرەوە لەدوو ئاستدا تەوزیف کراوە. ئاستێکیان بریتییە لە بینینی شوێن وەک ئاماژەی بوون. ئاستی دووەمیان بینینی شوێنە وەک ئاماژەی عەشق. ئەم هاوکێشەیە درێژ دەبێتەوە تا دەگاتە ئەوەی شاعیر خۆی یەکسان دەکات بەشوێن. ئەم یەکسانبوونە بەشوێن سەرێکی لەناو ئەفسانەکانی دروستبوونی مرۆڤە  لەخۆڵ و خاک و هەوا و ئاگر و سەرێکی تریشی وا لەناو دنیای جەنجاڵی سیاسەت و خەبات و هەڵوێست نواندنە.

من نە پارتیم نە یەکیەتیم

نە گۆڕان و نە بزووتنەوەی ئیسلامیم

نە مارکسیم و نە بەعسیم

من کەرکووکیم

هەموو شتێکم هیچیش نیم (١٣)

لەلایەکی ترەوە شاعیر لەگۆشەنیگایەکی دوورەوە دەڕوانێتە شوێن وەک ئاماژەی عەشق و ئیتر لەو خاڵەوە ڕەهەندە جوگرافی و کلتوورییەکانی لەدەست ئەدات و لە شارێک کەهەڵگری کۆمەڵێ دەلالەتی بوونییە دەگۆڕێ بەشارێک یان شوێنێک لەدەرەوەی تواناکانی هەر پەرچەکردارێک سەبارەت بە خراپی بارودۆخی شوێن. بۆیە لەسۆزی بڵێسەی عەشقەوە پەنا دەباتە بەر پانتاییە بێسنوورەکانی خەیاڵ و لەدەرەوەی سنوورەکانی دەسەڵاتی بەسەر شوێندا داوا لەهێزێکی سەرووی سروشتەوە (خوا) دەکات فریای شوێن(کەرکوک) بکەوێت.

لەو ئۆقیانووسە بێکۆتاییە پڕ لەهیدایەتەی

ئایا ناکرێت

بەکون فەیەکونێک

دڵۆپەیەک لەئارام و 

دڵۆپەیەکیش لەئاسوودەیی

بخاتە دڵە ئاگرەکەی کەرکوکەوە.(١٤)

 لەم ئاماژەیەدا شاعیر سەرباری بەدەربەستی بۆ شوێن کەچی ئەو خەمیەتی چونکە کەرکوک یان شوێن لەدەرەوەی توانا و ویست و دەسەڵاتەکانی وشەوە پێناسەی خۆی دەکات. بەڵام هەرچی ئاستی یەکەمە کە ئاماژەی بوونە تۆختر و نزیکتر بەدەقەکانەوە دەبینرێ. ئاماژەی بینینی شوێن وەک بوون بوعدێکی تا ئەندازەیەک سیاسییانەی هەیە. لێرەوە دەتوانین دەرهاویشتەکانی ئەم هاوکێشەیە ببینین لەچەشنی خۆشەویستی خاک و نیشتمان و قوربانیدان لەپێناو خاک و مەسەلەی پێشمەرگەیایەتی و دواجاریش تاراوگە و هاتنە قسەی نۆستالیژیا. نۆستالیژیای شوێن ڕەنگە لە ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات جیاواز بن. ڕەنگە لەکەسێکەوە بۆ کەسکێتر جیاواز بێ. هەرچی نۆستالیژیای شوێنە لای شاعیر گشتییە و بەشێکە لەنۆستالیژیای زۆر کەسیتر کەلەهەمان ژینگەی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەوە هاتوون، یان سەر بەهەمان شوێن و پێگەی جوگرافی و کلتوورین. ڕەنگە قەدەری هاوشوێنی هۆیەک بێت بۆ لێکچوون و هاوبەشبوونی یادەوەری مرۆڤەکان لەشوێنێکی دیاریکراو.

چوومه‌ته‌وه‌ ئه‌و ڕۆژگاره

که‌ ماڵمان له‌ ڕه‌حیماوه‌ بوو

هه‌موومان له‌ ژێر کڵاورۆژنه‌کانی

 دارمێوی حه‌وشه‌که‌دا

داده‌نیشتین و

بۆن و به‌رامه‌ی چایه‌که‌ی دایکم ،

کولێره‌ گه‌رمه‌که‌ی جه‌وهه‌ری نانه‌وا ،

ماسته‌ قه‌یماخداره‌که‌ی مه‌لا مه‌حمود و

رادیۆ گه‌وره‌که‌ی باوکم

پێشوازی رۆژێکی تازه‌یان لێ ده‌کردین.(١٥)

بەڵام شوێن بەیەک ئەندازە و بەیەک ئاست لە ڕەهەند لەیادەوری شاعیر جێی نابێتەوە و بەدیار ناکەوێت، بەڵکو لە بەرزبوونەوە و نزمبوونەوە دایە. ئەگەر شیعرەکانی سەرەتای حەفتاکان تا کۆتایی هەشتاکان کەمتر ڕۆڵی بەرجەستەکردنەوەی شوێن بن لەیادەوەری، ئەوا شیعرە نوێیەکانی شاعیر کێرڤی شوێن ڕوو لەسەرە. شاعیر ئەگەرچی خۆی پێیوایە شیعرەتازەکانی لەڕووی زمان و تەکنیکەوە لاوازترن لە شیعرەکانی حەفتاکان و هەشتاکان، بەڵام لەبواری تەوزیفی چەمکی شوێن لەسەر حیسابی کات تۆڵەی ئەو لاوازییەی تەکنیکی کردۆتەوە.

 

                             شوێنی دڵخواز و شوێنی بێزەوەر

گۆشەیەکی تر لەپەیوەند بە شوێن لەشیعری سەلام محەمەد بینینی شوێنە وەک ئاماژەی ویستن و دڵخواز و ئاماژەی ڕق و بێزەوەری. ئەگەر لەئاستێکی باڵاتردا بڕوانینە ئەم لایەنە دەتوانین ئەم شوێنانە بەئاسانی لەژیانی ڕۆژانەماندا ببینین. باخچە شوێنێکی دڵخوازە و زبڵخان شوێنێکی بێزەوەرە. قاوەخانە وەک شوێنێکی ئاشنا و گشتی شوێنێکی دڵخوازە و زیندان شوێنێکی بێزەوەرە. هۆڵی سینەما شوێنێکی دڵخوازە و قەسابخانە شوێنێکی بێزەوەرە. سروشتی مرۆڤ بەجۆرێکە زوو لەگەڵ بارودۆخی نوێ هەڵئەکات و زۆرجاریش پرتەوبۆڵە و ناڕەزایی سەبارەت بە شوێن دەردەبڕێ. عێراق گەرچی لەوەتەی دروستکراوە هەرگیز شوێنێکی دڵخواز نەبووە بۆ ژیان بەتایبەتی بۆ کورد، بەڵام کوردستان بەهەموو دواکەوتوویی و نقوومبوون لە پەیوەندییە کۆن و دۆخی ژێردەستەیی کەچی بۆ کورد و شاعیری کورد مایەی دڵخوازییە. شوێنی دڵخواز لەگەڵ خۆیدا ئاماژەی عەشق و ئەڤینی لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە. من لەگۆشەجیاجیاکانی ئەم نووسینە بەگشتی ئاماژەم بە لایەنە داوە وەک ئاماژەی عەشق، بەڵام لێرە و لەم بەشە هەوڵ ئەدەم ڕۆشنایی بخەمە سەر لایەنی پێچەوانە و شوێنی بێزەوەر وەک ڕەتکردنەوەی تەواوی دراوەکانی شوێن. شوێن وەک ئاماژەی بێزەوەر بریتییە لە بینینی عەشقی شوێن لەئاستێکی تر و بەجۆرێکیتر کە مرۆڤ هەوڵ ئەدات ژیانی نۆرماڵی لەدەرەوەی ئەو شوێنانە بباتەسەر.یانی شوێنێک کەشایانی ژیانی مرۆڤ نەبێت. عەشقی شوێنی بچووک و گەورە لەهاوکێشەیەکی پێچەوانە خۆی دەردەخات کاتێک ئاماژەی ڕق و بێزاری(کراهیة) لە شوێن لە هەست و دڵی مرۆڤ دەگاتە چڵەپۆپە. ئەم شوێنەی کە شاعیر ژیانی خۆی دەکاتە قوربانی، لەئەنجامی بارودۆخی سیاسی یان ئابووری ئەم ئەڤینەی شوێن کاڵ دەبێتەوە و مرۆڤ دەگەێنێتە پلەیەک لە پەرچەکردار لەبەرامبەر ئەو دۆخە نالەبار و بێزارهێنەرە. کاڵبوونەوەی ئەڤینی شوێن و گۆڕانی بە ڕق و نەفرەت یان بەوشەیەکی تر ئاماژەی ڕق دەرهاویشتەیەکی سیاسی گەورە لەگەڵ خۆیدا دێنێتە دەرەوە ئەویش بەنەفرەتکردنی شوێنە و کۆچکردنە لەو شوێنە بەرەو شوێنێکی نادیار.

 

ئەمڕۆ دڵەکەم بیابانێکە 

تەنیا بە ئاوی کانیاوی کوێستان ئەبوژێتەوە 

سبەینێ لە سەر 

شۆستە و شەقامی شارێکی دوورا 

وەکو پاشایەك بێ یار و هاوڕێ 

بێ خاك و وڵات 

سەر ئەنێمە سەر پەرداخی ئاڵ و 

شیعری تەنیایی و لەدایکبوونی بۆ ئەخوێنمەوە 

نیوەشەویش هات ئەخزێمە نوێنی گەرم و تامەزرۆی 

سۆزانیەکی دەربەدەرەوە. (١٦)

ئەمە چییە وا لە شاعیرێک ئەکات لە جەرگەی خەبات و پێشمەرگایەتی و لەسەر لووتکەی زینۆی سوور لە ناوزەنگەوە نەفرەت لە شوێنی گەورە وکۆن (کوردستان) بکات و خەون بە باوەشی سۆزانییەکی شارێکی دوورەوە ببینێت؟. ئەی چی وای لە هەزاران هەزار کەس کرد بەلێشاو کۆچ بکەن و شوێن جێبێڵن و بڕۆن بەرەو داهاتوویەکی نادیار. ئەی چەند کەس لەو ڕێیەدا بوونە قوربانی و کەوتنە کەمینی جەندرمە یان بوونە خۆراکی دەریاکان؟ دەبێ چی وا لەمرۆڤ بکات ئازیزانی جێبهێڵێ و غوربەت هەڵبژێرێ جگە لە بێئومێد بوون لەژیان لەشوێنی کۆن. لە بیست ساڵی ڕابردوودا ئەم بێزاری و ڕق و نەفرەتە لە شوێنی کۆن بەئەندازەیەک ڕوو لەسەر بوو تەنانەت بەلای هەندێکەوە جیابوونەوە لە شوێن و ڕۆیشتن بەرەو نادیار بەمانای دۆزینەوەی شوێنێکی نوێ(بەهەشت)ێکی سەوزی پڕ لە لەزەت و خۆشی بوو. بەڵام بۆ شاعیری لەمەڕ خۆمان کە بێماڵئاوایی سەرهەڵئەگرێ و خۆشەویستی شوێن(کوردستان)ی لەدڵ دایە و ئەڕوات.

بێ ماڵئاویی دوور ئەکەومەوە 

منی بێ یار و بێ هاوڕێ و وڵات 

سەری خەواڵووم هەڵئەگرم ئەڕۆم وڵاتە و وڵات 

ئەزانم هەرگیز خۆشەویستی تۆم بیر ناچێتەوە 

بەڵام دڵنیام نایەمەوە لات(١٧)

ئەم سەرهەڵگرتن و نەگەڕانەوەیە لەدڵ شکانی شاعیرەوە سەرچاوەی گرتووە. شاعیر کاتێک گوڵی ئومێدەکانی بەخەبات و پێشمەرگایەتی دەوەرێ. ئەویش ئەلتەرناتیڤێکی دی نادۆزێتەوە جگە لە هەڵاتن و سەرهەڵگرتن. بەڵام ئەم هەڵاتن و سەرهەڵگرتنە هەر لە کوردستان و  خەبات و پێشمەرگایەتی بەدەرناکەوێ. شاعیر هەر لەناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی رابردووەوە نەک هەر بەشێک لە شوێن بەڵکو تەواوی شوێنی وەک ڕەگەزی ژیان رەت کردۆتەوە و بروای بەژیان نەماوە.

کاتێ بێداریش بوومەوە

عیسام بینی چڵێ ئاگری بۆ هێنام

هەواڵی زەوی لێپرسیم

وتم زەوی؟

یا سێدارە و زیندان و ئەتۆم و دڵە نەگریسەکان

کاکە عیسا

دەستم بگرە و بمگەیەنە ((حزووری خوا))

من لەو زەوییە بێزارم

من نامەوێ جارێکی تر بۆ سەر زەوی بگەڕێمەوە.(١٨)

شوێنی گەورە (گۆی زەوی) بەهەموو جوانی و دڵڕفێنییەکانیەوە شوێنی بێزاری و قێزلێبونەوەیە. شوێنێکە جێگای ژیانی تیا نابێتەوە. مرۆڤ هەموو جوانییەکانی شوێنی ناشرین کردووە و دەستکاری سەرجەم بەهاکانی ژیان کراوە. لێرە شوێنی دڵخواز (گۆی زەوی) کە مرۆڤ بەهیچ شێوەیەک ئامادە نییە دەستبەرداری بێت، بەڵام شاعیر بەپێچەوانەی یاسای بوون ئەو شوێنە دەداتە بە نەفرەت.

 

                         شوێنێ کۆن – شوێنی نوێ

کاریگەری گۆڕینی شوێن وەک دەرئەنجامی هەلومەرجێکی سیاسی ئابووری و کۆمەڵایەتی دیاریکراو لای شاعیر نابێتە هۆی گۆڕانی ئینتمای شاعیر بۆ شوێن، چونکە یادەوەرییە تازەکان ناتوانن جێ بە یادەوەرییە کۆنەکان لێژ بکەن. ئەم یادەوەرییە نوێیانە بەزەحمەت جێی خۆیان لەپانتایی خەیاڵی شاعیر دەکەنەوە. شوێنی تازە پێناسە و ناسنامەی شوێن لای شاعیر بەجێگیری دەهێڵێتەوە، بەڵام ئەوەندە سوودەی بۆ شاعیر هەیە کە ئازادە و دەتوانێ لەدوای بەڕەسمی ناسینی شوێنی نوێ ئیتر دەتوانی بڕوا و بێت. شوێنی کۆن ئاماژەی شوناسە و شوێنی نوێ ئیش لەسەر تێکشکاندنی ئەو شوناسە دەکات. یان بەزمانێکی تر شاعیر لەشوێنی نوێ یاخییە و بەجەستە لەشوێنی نوێیە و بەهۆش و یادیش لەشوێنی کۆن دەژێت.

بەیانییەک ئەچووم بۆ کار

ڕەوە باڵندەیەکی زۆر

وڵات وڵات هەڵفڕیبوون

بەرەو سوید

بینیم حەوشە و سەردیوار و باڵەخانە و 

درەختەکانی میگراشوون

هەموو پڕ بوون

لەپاساری و پەڕەسێلکە و سوێسکە و کۆتر

دەنگی گمەگم و زیقە و جریوەیان

دڵی هێنابوومە گریان

سێ سێ، دوو دوو

سەریان بەیەکەوە نابوو

هەموو بەسەرهاتی خۆیان

بۆ یەکتری باس ئەکرد چۆن

لەکەرکوکدا بێ هێلانە و

لەسلێمانی و هەولێریش بەئاوارە ناونووس دەکرێن

هاتوون بەڵکو، لێرە ئیقامە وەربگرن

ئەوسا بەئارەزووی خۆیان بڕۆن و بێن.(١٩)

مەنفا یان تاراوگە یان نیشتمانی دووەم، یان وەک من لەم نووسینەمدا ناوم ناوە شوێنی نوێ لەململانێ دایە لەگەڵ شوێنی کۆن. ئەم ململانێیە بێئەوەی هیچ یاسایەک بەرێوەی ببات بۆ شاعیر و نەوەی شاعیر دەرهاویشتەی جیاواز و ئەنجامی جیاوازی هەیە. بۆ شاعیر و نەوەکەی شوێنی کۆن شایانی بەراوردکردن نییە بەشوێنی نوێ. شوێنی نوێ هەرچییەک ببەخشێتە شاعیر وەک ئاسایش و خۆشگوزەرانی و بردنەسەری تواناکانی سەفەر و هاتووچۆ و ئایدیندتی نوێ، هەر لەپلەی دووم دەمێنێتەوە.

هەرچی شوێنی کۆنە چونکە شوێنی لەدایکبوونی خەونەکانی شاعیرە، سەرباری نالەباری ئەمنی و بەردەوامی تەقینەوە و بێ خزنەتگوزاری و داهاتووی نادیار کەچی لەپلەی یەکەمدایە و ئاماژەی ئینتما لەپلەیەکی باڵادایە. هەرچی نەوەی دووەمە ئینتمایان بەتەواوەتی بۆ زمان کلتوور و ئایدێندتی نوێ هەیە و خۆیان زیاتر بەهاوڵاتی شوێنی نوێ دەزانن و من نامەوێت لەم نووسینەمدا لا لەو مەسەلەیە بکەمەوە. 

خاڵێکی تر سەبارەت بەشوێن لەیادەوەری شیعرەکانی کاک سەلام ئەوەیە کە شوێن جێگای تاقیکردنەوی ئومێدە. لەمەشدا شاعیر لەگەڵ هەر دەربڕینێک کە گوزارشت بێ لە شوێنی کۆن و داهاتووی شوێنی کۆن، خەریکی دەسکەنەکردنی هیوا و ئومێدەکانییەتی کە چەند لەو شوێنە جێیان دەبێتەوە. ئەو ئاواتانەش گشتین و پەیوەستن بە کۆمەڵگەوە. لێرەوەیە لەگەڵ شەقار شەقار بوونی شوێن و هەر درزتێکەوتنێک لەجەستەی شوێن شاعیر، چاوی ئومێدەکانی کاڵتر دەبێ و خۆری هیوای زیاتر دەکەوێتە ئەودیو کەلەکانی ژیانەوە. ئەمەش تراژیدیایەکە کە شوێنی شاعیر دەرگیری بووە و بەشێک لەم تراژیدیایەش بەرۆکی یادەوەری شاعیری گرتووە.

لەم وڵاتی ڤایکینگەدا

زستان وەرزی کارکردن و نیگەرانی و

بەفر و تاریکی و سەرمایە

زۆربەی ماڵان نیگەرانێ ، دوانی تیایە. (٢٠) 

 

شاعیر پێداگرە لەسەر وەدیهاتنی خەونەکانی و تاقیکردنەوەکانی ئومێد لە شوێنی کۆن، هەرچەندە شوێنی نوێ زەمینەسازی گونجاوی سازکردووە تا ئومێدەکانی شاعیر باڵا بکەن. بەڵام چونکە ئینتمای شاعیر بۆ شوێنی نوێ نییە. بۆیە دەبینین جۆرە بێزارییەک وەک تەنکە تەمێک سەر ڕووی یادەوەرییەکانی شاعیر دادەپۆشێت.

ئاماژەیەکی تر لەئاماژەکانی شوێن کەوەک دەرئەنجامێک دەردەکەوێت و خۆی لەژیانی مرۆڤەکان هەڵدەسوێ نامۆییە. ئەم نامۆییە “کەمانای لەدەستچوونی دەسەڵات و گۆشەگیرییە و توورەیی و ڕق هەستان و پچڕان و تێکشکانە لەواقیعی ژیان “(٢١) ئەویش بەهۆی “گواستنەوەی تەواوی مافەکانی ژیانی تاکەکەسێ بۆ کەسێ یاخود جێگایەکی تر.”(٢٢) لەوەش واوەتر شوێنی نوێ شوێنی نا سەنتەر و پەراوێزخراوە و شاعیر بەرەو ڕارایی و گومڕایی دەبات. ئەو پەیوەندییەی نێوان شاعیر و شوێنی نوێ کە ئەبێ بەشێوەیەکەی نۆرماڵ و ئاسایی دیارکەوێ پێچەوانە ئەبێتەوە و، شاعیر لەو حاڵەتەدا هەوڵ ئەدات خۆی لەشوێنی نوێ دەرباز بکات. پرۆسەی دەربازبوونیش یان سەفەرکردنی پێچەوانەیە کەپێشتر هەریەک لە شیرکۆ بێکەس و شێرزاد حەسەن ئەزموونیان کرد و لەسوید و فینلەندەوە گەڕانەوە کوردستان وەک دەرئەنجامی نەبوونی دڵنیایی نووسەران لەشوێنی نوێیان. شوێنی نوێ نابێتە هۆی فەراهەمکردنی ئەو دڵنیاییە وەک بەشێک لە کەش و فەزا کەداهێنانی تیا ئەنجام بدەن. بۆیە دەچن بەدوای نیشتمان یان شوێنێکی تر دەگەڕێن تا ئەو دڵنیاییە بەدەست بێنن. بەر لەوانیش هێنری جەیمس و ت س ئیلیۆت لە ئینگلتەرا و ستیوارت میریل و فرانسیس فیڵ گریفین لە فەرەنسا لەبەر نەبوونی ئینتمایان بۆ نیشتمانیان یان شوێنەکانیان وڵاتەکانیان جێهێشتووە.(٢٣) وە یاخود هەوڵدانە بۆ سەندنەوەی مافی ژیان لە خۆ، وەک هەر سێ هەوڵەکەی کاک سەلام محەمەد کە بۆ خۆکوشتن دابووی.  

لەم کورتە نووسینەمدا لەسەر ئاماژەکانی چەمکی شوێن لەیادەوەری کاک سەلام محەمەدی شاعیردا ئەگەمە ئەو خاڵەی کە بڵێم چەمکی شوێنی کۆن چ وەک ئاماژەی بوون و هەروەها چ وەک ئاماژەی عەشق سینتڕاڵی کار و چەقی بیرکردنەوەی شاعیرە. شوێنی کۆن و (شوێنی گەورە بچووک) شوێنێکی واقیعی و ناسراو و گشتی و دیارە و جێگایەکە بۆ لەدایکبوونی خەونەکان و تاقیکردنەوەکانی ئومێد و شوناسی شاعیرە. شاعیریش وەک مرۆڤێکی ئاسایی کارتێکراوی پاڵەپەستۆی هەلومەرجی سیاسی لەسەر نوێڵی عەشقی شوێن بەهەردوو جەمسەرەکەیەوە دڵخواز و بێزەوەر لەهاتوچۆدایە. هەروەها ڕوحی شاعیریش باڵندەیەکە و دەیەوێی لەشوێنی نوێوە بفڕێت بۆ شوێنی کۆن، بۆ ئەو جێگایەی کە خەونەکانی شاعیری تیا لەدایک بووە و ئومێدەکانی تیا تاقیکردۆتەوە.

 

 

                                                                        نووسینی : عەبدوڵا سڵێمان(مەشخەڵ)

                                                                        کانوونی دووەمی ٢٠١٣

                                                                          کەنەدا

 

ژێدەرەکان :

1- شوێن لە ڕۆمانی شاری مۆسیقارە سپییەکان مستەفا ساڵح مستەفا  گۆڤاری کاروان ژمارە ٢٢٠ی ساڵی ٢٠٠٠ لاپەڕە ٧.

2- شوێن لەئەزموونی شیعری شێرکۆ بێکەسدا مەحموود نەجمەدین گۆڤاری گزنگ ژمارە ٨٨ی لاپەڕە ٧٤.

3- دیوانی سەلام محەمەد بەڕێوەبەرێتی چاپ و بڵاوکردنەوەی سلێمانی چاپی یەکەم ٢٠٠٩ لاپەڕە ١٧٨-١٧٩.

4- The Use of Place in Writing and Literature  

Milford A. Jeremiah

Language Arts Journal of Michigan

Volume 16   2000  Page 23

 

5- شوێن و مانەوە نەجات حەمید ئەحمەد گۆڤاری نەوشەفەق ژمارە ٥٢ لاپەڕە ٤٦.

6- شوێن لە ڕۆمانی شاری مۆسیقارە سپییەکان مستەفا ساڵح مستەفا  گۆڤاری کاروان ژمارە ٢٢٠ی ساڵی ٢٠٠٠.

7- The Role of Place in Literature

Leonard Lutwack

First Edition

New York 1984 Page 37

8- دیوانی سەلام محەمەد بەڕێوەبەرێتی چاپ و بڵاوکردنەوەی سلێمانی ٢٠٠٩ چاپی یەکەم لاپەڕە ١٦١.

9- هەمان سەرچاوەی پێشوو لاپەڕە ٧٥.

10- هەمان سەرچاوەی پێشوو لاپەڕە ٤٧ .

11- هەمان سەرچاوەی پێشوو لاپەڕە ١٦.

12- هەمان سەرچاوەی پێشوو لاپەڕە ١٥٩- ١٦٠.

13- شیعرێکی بڵاونەکراوەی سەلام محەمەد کە خۆی تایبەت بۆی ناردم.

14- دیوانی سەلام محەمەد بەڕێوەبەرێتی چاپ و بڵاوکردنەوەی سلێمانی چاپی یەکەم  ٢٠٠٩ لاپەڕە ١٩٤.

15- دوو ڕوخساری یەک پێغەمبەر سەلام محەمەد گۆڤاری ڕامان ژمارە ١٥٣ ساڵی.

16- هەڵۆ سوورەکانی قەندیل سەلام محەمەد لەبڵاوکراوەکانی یەکێتی نووسەرانی کوردستان – شاخ ژمارە ٦ لاپەڕە ٣٥ و ٣٦.

17- هەمان سەرچاوەی پێشوو لاپەڕە ٣٦.

18- دیوانی سەلام محەمەد بەڕێوەبەرێتی چاپ و بڵاوکردنەوەی سلێمانی چاپی یەکەم ٢٠٠٩ لاپەڕە ١٠١.

19- هەمان سەرچاوەی پێشوو لاپەڕە ١٦٢.

20- شیعرێکی سەلام محەمەد لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبووکەوە وەرگیراوە.

21- شێوە و ناوەڕۆک ئومێد ئاشنا دەزگای جاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس چاپی یەکەم هەولێر ٢٠٠٧ لاپەڕە ٥.

22- هەمان سەرچاوەی پێشوو لاپەڕە ٥.

23- التجربة الخلاقة ئآلیف البروفسور س.م.بورا  ترجمة سلافة الحجاوي  دار الشٶن الثقافیة العامة ص ٣٥.

 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.