دیمانه له‌گه‌ڵ ناڵه حه‌سه‌ن
ناڵە حەسەن :
مرۆڤ لە تاراوگەدا وەك ڕەشەبا وایە , جارجارە دەردەكەوێ و وون دەبێ
. ……سازدانی : ڕابەر فاریق و سۆران عەزیز
– بەشی یەكەم -…..
چەند مانگێك پێش ئێستە ( ناڵە حەسەن ) ی شاعیر گەڕایەوە كوردستان , جگە لەوەی چەند دیدارێكی لەگەڵدا كراو كۆڕێكی شیعری بۆ سازدرا , كۆمەڵێك لە شیعرەكانیشی كۆكردنەوە و لە دوو توێی كتێبێكدا بە نێوی ( نیگایەك بەسە بۆ مردن ) بە چاپی گەیاندن , دوای گەڕانەوەشی بۆ مەنفا ئێمە حەزمانكرد كۆمەڵێك پرسیاری ئاراستە بكەین , سەبارەت بەو كتێبە و هەندێ پرسی تری گرنگ و پەیوەست بە شیعر . هەندێك لەو پرسیارانەی كەوا لەلای ئێمە گەڵالەَ ببوون ئەمانەن : شاعیری ڕاستەقینە بۆ ئەوەی زمانێكی مەجازی و تایبەت و جیاواز و باوگاویكراو بە خەیاڵ و مەعریفە و موزیكی یەكڕیتمی بخوڵقێنێت , دەكرێت هاوڕەهەندی هیچ ئایدیۆلۆژیایەك بێت و بە كۆمەكی ئایدیۆلۆژیا و واقعی ئەبستراكت , ( بەهەركلۆجێك بێت ) بتوانن تۆوی گۆڕانكاری لە تێڕوانینی شاعیردا بچێنن ؟ خاڵە هاوبەشەكانی نێوان زمانی دەق و زمانی گوتن چین ؟ بۆ ئەوەی پردێك بدۆزینەوە بۆ تەئویلكردن لە نێوان زمان و دەق , بۆ نێو دنیای واقع و حەقیقەت , لەوێشەوە بۆ نێو دنیای خەیاڵ و فەنتازیا , پێویستە چیبكەین ؟ چەند پرسیارێكی تری پەیوەست بە نێوەڕۆكی كتێبەكەیی و پرسگەلی تر , ( ناڵە حەسەن ) بەم شێوەیە وەڵامی داینەوە .
كوردستان ڕاپۆرت : جگە لەوەی بەردەوام گرنگیت بە سیمبوول داوە هاوزەمان وێنەشت فەرامۆش نەكردووە , لە هەموو شیعرەكانیشت دا هەماهەنگیەك هەیە لە نێوان زمانی ئاسایی و خوازا . پێت وایە تەنها شتێك كە گرنكی زۆرت پێنەداوە موزیكی دێرەكان بێت . ئایا ئەم هۆكارە بۆچی دەگەڕێتەوە ؟ ئایا ڕۆژانە كاتێكی دیاریكراوت هەیە بۆ موزیك ؟ پێتوایە نەبوونی ڕیتمێكی هاوبەش لە نێوان دێربەدێری شیعرێكدا دەبێتە هۆی كەوتنەوەی بۆشایی ؟ ئایا ئەلتەرناتیفێك هەیە لە شوێنی ( موزیك ) دابندرێت ؟
– ناڵە حەسەن : بە پێی ئەم ئالوگۆڕانەی بەسەر زمانی شیعری و پێكهاتەی شیعری دا هاتووە , ئیمڕۆ زمان لە شیعردا لە پانتاییەكی فراوانتر و بە شێوەیەكی ڕەهاتر كاردەكات . پەیوەندی نێوان منی شاعیر لەگەڵ زمان پەیوەندییەكی توند و تۆڵتر و فرە ڕەهەند ترە . چارلس ئۆڵسن شاعیری مۆدێرنیست و هاوچەرخی ئەمریكی لە ساڵی 1950 لە نووسینێك دا بە ناوی ( Projective Verse ) یەكێتی بابەتی لە شیعردا ڕەتكردەوە و داوای سەربەخۆیی هەر كۆپلەیەك و دێرێكی كرد . ئەم نووسینەی ئۆڵسن لە ئاستێكی زۆر فراوان لەلایەن شاعیرانی ئەوكاتەی ئەمریكا پێشوازی لێكرا . ئەمە بۆ مانا دیارە بۆ موزیكیش هەروایە . وا پێویست دەكات بەم ڕەهاییە لە موزیكیش بڕوانین . موزیكی شیعر پەیوەندی بە ئاوێتەبوونی هارمۆنیای وشەكانەوە هەیە . دیارە وشەش بۆخۆی چەند دیوێكی هەیە منی شاعیر هەرجارەی مامەلە لەگەڵ دیوێكیان دەكات . وە هەریەك لە دیوەكانی وشە هەڵگری هارمۆنیایەكە , هارمۆنیاكەش تایبەت و دیاری كراو نیە بە پێی میزاج و چەشە و مەعریفەی خوێنەر دەگۆڕێت . هەندێ جار هارمۆنیای وشەكان تێكەڵاو و ئاوێتەی یەكتری دەبن لە دێرێكدا یان لە كۆپلەیەكدا میلۆدێكی دیاریكراو پێكدەهێنن . هەندێ جاریش هارمۆنیاكان ئاوێتەی یەكتری نابن و لە میلۆدی جیا و سەربەخۆ دەمێننەوە . ئەم تێكەڵنەبوون و ئاوێتە نەبوونەی هارمۆنیای وشەكان ئەمە كەوتنەوەی بۆشایی نیە بەڵكو ئەمە هەڵوەشاندنەوەی پێكهاتەی یەك ڕیتمیە یان ڕیتمێكی تایبەت و دیاریكراوە لە شیعردا بۆ بەرهەمهێنانەوەی چەندین ڕیتمی جۆراوجۆر و جیاواز . وە هەندێ جار هارمۆنیا و میلۆدی وشەكان دەكەونە فەزایەكی نادیارەوە , خوێنەر لە ئاكامی بەدواداگەڕان پێیان دەگات و دەیاندۆزێتەوە . دیارە من بۆخۆم چۆن عاشقی شیعرم تا ئەندازەیەكی زۆریش عاشقی میوزیكم وە زۆریش گوێ لە موزیك دەگرم . من پێموایە زۆریش گرنگیم بە موزیكی شیعر داوە . ڕەنگە جیاوازییەكان لێرەوە بێت چ ڕوانینێك و دیدگایەكمان هەیە بۆَ موزیكی شیعری و زمانی شیعری . وە من هیچ ئەلتەرناتیفێكم پێنیە لە شوێن موزیكی شیعری . لەلای من میوزیكی شیعری ڕۆحی وشە و ڕۆحی زمان و خەیاڵ پێكدەهێنن لە شیعردا .
– كوردستان ڕاپۆرت : زمانێكی سادە نەك ( ساكار ) بەكار دەهێنیت بۆ نووسینی شیعر , لەپاڵ ئەمەدا زۆر جار ڕووبەڕووی وشەی فەلسەفی یاخود واتای قوڕس دەبینەوە لە بەرامبەر شیعرەكانت . پێتوایە ئەم تێڕوانینەت هەڵگری جۆرێك لە پارادۆكسی بن .
– ناڵە حەسەن : من لەم ساڵانەی دوایی بۆ نووسینی شیعر زیاتر زمانێكی ئیرۆتیكیم بەكارهێناوە و گرنگیم بە بابەت و بەها ئیرۆتیەكان داوە . وە ئیشكردن لە سەر خەون و غەریزە و هەستە نەستیەكانی مرۆڤ , ئەمە خۆی لە خۆی دا بابەتگەلێكی سایكۆلۆگیستی و فەلسەفین . ئیشكردنیش لە نێو ئەم ڕووبەرانە بە زمانێكی ئیرۆتیكی و تا ئاستێك جیاواز لە دوێنێ پێویستی تاڕادەیەك بە سادەیی و شەفافیەت هەیە . هۆكارەكەش , ڕەنگە بەشێكی ئەوە بێت , بۆ ئەوەی خوێنەران بە لەزەتی زیاترەوە لە كاتی خوێندنەوەی شیعرەكانم دا لە ڕامان و بەدواگەڕانەكانیان بەردەوام بن . هەر لێرەوەش پارادۆكسەكە مانا پەیدا دەكات . بەڵام بەدەر لەمانە من لە پڕۆسەی نووسینی شیعریمدا گرنگی زۆرم بە چەمكی پارادۆكسی داوە . لە نێو شیعرەكانی مندا دەستەواژەی پارادۆكسی زۆر بەرچاو دەكەوێت . نزیكەی 10 ساڵ لەمەوبەر نووسەرێكی بەرێز لە خوێندنەوەیەك بۆ شیعرەكانم نووسیبووی ( ناڵە حەسەن دەیەوێ لە ڕێگەی پارادۆكسەوە خۆی بە خوێنەران بناسێنێ ) . وە ئەمانەش هەمووی لە حالەتی نەستیەوە ڕوودەدەن ڕەنگە من دەسەلاتێكی ئەوتۆم بەسەریانەوە نەبێت . بەڵام هەرچۆنێك بێت سادەیی و شەفافیەت لە دەربڕیندا ئەوە بە مانای پێكهێنانی بەربەست ناگەیەنێت لە بەردەم قووڵبوونەوە بۆ نێو پێگە نادیارەكانی خەیاڵ و فەنتازیا .
– كوردستان ڕاپۆرت : لە دوا كتێبی شیعریت دا ( نیگایەك بەسە بۆ مردن ) كە پێكهاتووە لە سیازدە شیعر لە چواریان دا وشەی مەرگ دەبیندرێ .. ئەمە جگە لەوەی وشەیەكی ئەدرێسی كتێبەكەشت " مردن " ە . جیا لەوانە لە كتێبەكانی تریشتدا هەست بە ئامادەگی چەمكی مەرگ دەكرێت . ئایا هۆكاری ئەم چەمكە چیە لە شیعرەكانتدا , چۆن لە مەرگ دەدوێیت ؟
– ناڵە حەسەن : چەمكی مەرگ لە نێو شیعرەكانی مندا , هەڵگری حالەتە سایكۆلۆژییەكانی ناخ و غەریزەكانی منی شاعیرە . بە مانایەكی تر چەمكی مەرگ ڕەنگەكانی ناخ و دیوی ناوەوەی منە یان كۆد و نۆتەكانی زمانی كەسێكی ترە لە مندا . من لە نێو شیعرەكانم دا بە دوای خودە ونەكانی خۆمدا دەگەڕێم ئەو خودەی كە هەمیشە بەدوایدا گەڕاوم و نەمدۆزیوەتەوە . ڕەنگە لە ئاكامی ئەو بەدواداگەڕانەم وە لە نێو گەڕانەكانیشم هەوڵەكانم بێهودە ماونەتەوە . بۆیە هەمیشە وا هەستم كردووە كەوا من ( زیندوویەكی مردووم ) . پەیوەندی ناخ و خودی من لەگەڵ چەمكی مەرگ پەیوەندیەكی سوریالیستانەیە , كە ئێستا زۆر زیاتر ناخ و خەیاڵ و هەستە نەستیەكانمی داگرتووە . وە لەلایەكی تر چەمكی مەرگ لە نێو شیعرەكان و بینینەكانی مندا : ئەو مانا و كردارە بایۆلۆژی و فیزیكیە ناگەیەنێت . كە جەستە و پێكهاتەكان لە هەناسەدان بكەون ئیتر تەواو مردن و كۆتاییان بە بوونیان هات . بەڵكو مەرگ بۆ من بەمانای : گەڕانەوە بۆ نێو وەرزەكانی یادەوەری و هەناسەدانەوە لە نێو باخچەكانی ئەبەدیەت . بە مانای : گۆرانی گوتن و سەما كردن و بینین و یاخی بوونی بە تەنیایی . چەند ساڵێك لەمەوبەر لە شیعری " گۆرانیەكانی بەیاتریس " نووسیومە ( تەنیایی : گۆشەیەكە لە مردن ) بەڵام ئیمڕۆ بۆ من ( مردن : گۆشەیەكە لە تەنیایی ) هەروەك بە پێی لێكدانەوەكانی فرۆید ئیرۆس بەمانای بڕی تامەزرۆیی و شەیدایی بۆ سێكس , ئەم تامەزرۆیی و شەیداییە بە هەوڵدانێك بۆ مانەوە ناو دەبات . بە مانای ئیرۆس لە بەرامبەر چەمكی مەرگ بە مانای هاوارێك بۆ ژیان . بەڵام لە نێو شیعرەكانی من لە نێو خودی چەمكی مەرگدا ئەم هاوارە ئیرۆسیە دەبیندرێ . لە ئاكامدا دەكرێ بڵێم چەمكی مەرگ لە نێو ڕوئیاكانی مندا بە مانای : هاوارێكی ئیرۆسیانە بۆ ژیان و بۆ جوانی , بەڵام لە نێو گۆشەكانی تەنیاییدا .
– كوردستان ڕاپۆرت : لە هەموو ڕویەكەوە جیاوازییەكی زۆر بەدی دەكرێت لە نێوان ئەو شیعرانەی لە نیشتمان نوسیوتن و ئەوانەشی لە مەنفا نوسیوتن .. پێت وایە هۆكاری گۆڕانكارییەكە پەیوەست بێت بە " شوێن " ەوە ؟ یاخود ئەوە سەفەر و ئاشنابوونە بە كەلتوورگەلیتر ؟
– ناڵە حەسەن : مەنفا وای لێكردووم هەمیشە فرمێسك بە چاوی خەون و خولیاكانمەوە ببیندرێ . وایلێكردووم لە نێو خەون و خەیاڵەكانی شیعریم گومانەكانم زیاتر بن , گومان لە بوونم لە ئایندەم تەنانەت لە یادەوەرییەكانیشم . وایلێكردووم لە نێو خەون و خەیاڵە شیعرییەكانم ماندووتر بە دوای پرسیاردا بگەڕێم .. وای لێكردووم لەزەت لە مردنەكانی خۆم ببینم . دابڕان و تەنیایی زۆر شتیان فێركردم , كیشوەری گەڕان و ڕوانینەكانمیان فراوانتر كرد . باوەڕم بە زۆر شت هێنا كە پێشتر باوەڕم پێیان نەبوو . ئەمانە هەموو كۆمەكیان كردم بۆ فراوان بوونی مەعریفەی منی شاعیر و تێگەیشتنێكی تر لە داهێنان و زمانی نووسین . بێگومان سەفەر و ئاشنا بوون بە مەعریفە و كەلتوورگەلێكی تر ئەمانەش كاریگەری خۆیان هەیە وەك ئەو كاریگەرییانەی لە سەرەوە باسم كردوون . وە تا ئەو جێگایەی بە " شوێن " یش دەگەڕێتەوە . لێرەوە شوێن كاریگەری بەسەرمەوە هەبووەو هەیە كە بێشكەی یادەوەرییەكانمە دابڕانیشم لە كوچەو كۆڵان و گەڕەك و شار و نیشتیمانی یادەوەرییەكانم ئەمەش وای لێكردووم ببم بە جەستەیەكی پڕ لە برین و ببم بە ئۆقیانووسێكی پڕاوپڕ لە شەپۆڵی بێ ئۆقرە . ئەم كاریگەری و گەڕان و گومان و مردن و وونبوونانەی كە باسم كردوون لە نێو شیعرەكانم ڕەنگیان داوەتەوە و بێ ویستی خۆم پەلكەزێڕینەی ئاسمانی شیعریكانمیان ڕەنگ كردووە . هەر ئەمانەشن سەرچاوەی جیاوازییەكان .
