Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
گوتاری فەلسەفی پۆست سێکۆلاریزم…

گوتاری فەلسەفی پۆست سێکۆلاریزم…

Closed
by November 9, 2013 فەلسەفە

 

 

 

 

 


                                  گوتاری فەلسەفی پۆست سێکۆلاریزم…

                  (یورگن هابرماز لەدیالۆگی عەلمانیەوە بۆ نەخشەیەکی نوێی دوای عەلمانیەت )

                                            ئیسماعیل حەمەئەمین 

 

تێگەیشتن لە سێکۆلاریزم  چ وەک سوستێم، چ و وەک چەمک، پڕێتی لەدیالۆگی ئالۆز و هەمەڕەنگ، بەجۆرێک کەزۆر جار هەڵە تێگەیشتن ڕوودەدات و لەزۆرجاریشدا ڕیزپەڕیەک دەبینرێت لەمومارەسەکردنی ئەم چەمکە، زۆر جار وەک ئایدۆلۆژی چین و توێژیکی تایبەت مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت. هەمەلایەنی و فرە ڕەهەندی ئەم چەمکە وەها دەکات کەئەم چەمکە وەک سوستێمی کار ، وەک مامەڵە لەگەڵ کۆمەڵگە لەپێناو بونیادنانی کۆمەڵێکی مەدەنی، لەنێویدا مرۆڤ ببێت بەهاوڵاتی نەک تەنها ئەندامێکی ڕووت و نابەشدار و ئاپاتی لەو کۆمەڵگەیەدا. بەمانای قسەکردن لەسەر سێکۆلاریزم و پۆست سیکۆلاریزم (دوای عەلمانیەت  ) مانای قسەکردنە لەسەر کۆمەڵگە لەپێناو کردنی  بەکۆمەڵگەی هاوڵاتی، لەبەرئەوە سێکۆلاریزم دەبێت بەردەوام قسەی لەسەر بکرێتەوە و بەردەوام پێداچونەوەی جیدی بۆ بکرێت. سێکۆلاریزم  چەمکێکە، سوستمێکە دەبێت بەردەوام لەپێداچوونەوەدا بێت و دووربخرێتەوە لەچەقبەستن، دەنا دیسانەوە دەبێت بەسوستمێکی دیسپۆت لەتەنیشت دیسپۆتی سیاسی و ئایدۆلۆژی و دیسپۆتی ئاینی هەژمار دەکرێت. 

بەگشتی چەمکی سێکۆلاریزم  و پۆست سێکۆلاریزم (پاش عەلمانی/ دواعەلمانی ) هەمیشە پڕ گرفت بووە، دیارە بەئاسانی دەتوانین لەم گرفتە تێبگەین، چونکە چەمکێکە پڕێتی لەئازادی بەخشین بەئەوی بەرامبەر، هەموو ئازادی لەخۆگرتنێک مانای ژیانە لەگەڵ جیاوازیدا، هەموو ژیانێکیش لەگەڵ جیاوازیدا مانای بوونی گرفتی جۆراو جۆرە، ئەمەش بەڕای من لایەنی ئیستاتیکی سێکۆلاریزمە، بەوەی کراوەیە بەرامبەر جیاوازیەکان، هەمەڕەنگە و لەسەر دیموکراسی و دیالۆگ ڕاوەستاوە. دیالۆگی ئەقڵانی  لەدەوڵەتی سێکۆلاردا هەمیشە بەردەوامی هەیە، بەجۆرێک دەوڵەتی دەستور عەلمانی خاوەنی هەموو کرانەوەیەکە بەسەر دونیای خۆی و دەرەوەی خۆیدا، خاوەنی کراوەنەیە بەرامبەر هەموو جیاوازیەکدا، لێرەوە بەئاسانی دەتوانین لەوە تێبگەین کەعەلمانیەت (سێکۆلاریزم) ئەو بوارە ئازادە دەخوڵقێنێت بۆ دیالۆگ، بۆ گونجاندنی بەهاکان لەنێو ئەم سوستیمەدا، بۆکردنەوەی ژووری نوێ بۆ نەریت و کلتور و بیروڕا جیاوازەکان، بۆ ژیاندنەوەیەکی دیکەی دیباتە لەنێو کۆمەڵگەدا. بەگشتی سێکۆلاریزم تەنها مانای جیاکردنەوەی ئاین نییە لەدەوڵەت بەو ئاڕاستە ڕووت و موجەڕدەی باسدەکرێت، بەڵکو مانای کردنەوەی گفتوگۆی گەورەیە لەمەڕ ئەم پەیوەندیەکانی نێوان ئاین و کۆمەڵە جیاواز و گروپەکانی نێو کۆمەڵگە لەنێو یەکتریدا  و کۆی کۆمەڵگە بەگشتی لەدیالۆگ و ڕەنگدانەوەن لەسەر بنەمای کاری هاوبەش و ڕیزگرتنی هاوکۆیی و گونجاندنی جیاوازیەکان لەڕێگەیەکی ناوەڕاستی ئەقڵانیدا، بەجۆرێک کەبنەماکانی دیموکراسی و کۆمەڵی مەدەنی بپارێزێرت، سێکۆلایزم هەمیشەبەبێ گفتۆگۆ کراوەکانی نێو خۆی، توانای بەردەوامی نییە، بەپێچەوانەی هەندێک بیروڕا کەپێیانوایە سیکۆلاریزاسێۆن یان (لایسیزاسێۆن) دەرگاکان بەسەر ئایننەکان دادەخات و ئاین فڕێدەداتە دەرەوەی کایە چالاکیەکانی کۆمەڵگە، من پێموایە ئەم ڕایە تەواو توشی گرفت دەبێت، چونکە  ئەوە لەنێو دەوڵەتی سیکۆلاردایە، کە بەردەوام گفتوگۆ دەکرێت لەسەر ڕۆڵی گەڕانەوەی نۆرمەکان، جچای نۆرمە ئاینەکان بێت، یان کۆمەڵایتیەکان، یان نەرتە نوییەکانە  بۆ نێو تۆڕی کۆمەڵایەتی و مامەڵەکردنی ئەقڵانی لەگەڵیدا ، عەلمانیەکان  لەڕووی پراکتیکیەوە قسەلەسەر ئەمە مەسەلانە دەکەن، ئەوە دەوڵەتی دەستور عەلمانیە گفتوگۆ لەگەڵ  جیاوازیەکاندا  دەکات، نەک دەوڵە خاوەن دەستور دیسپۆتە ئینی و دیکاتۆرەکان.  بێگومان ئەم گفتوگۆیە لەگەڵ ئاین  نەدوورکەوتنەوەیە لەسیکۆلاریزاسێۆن و نەدوورکەتنەوەشە لەگرنگی ڕۆڵی ئاین لەبواری نۆرم باڵاکانی کۆمەڵگە مۆدێرنەکان  بەگشتی، ئەمە گەڕانەوەی ئەو کایە ڕۆحانیانەیە  کەلەدرزتێبوونی ژیانی مۆدێرن و ئیگۆئیستی و خۆپەرسستی و هەڵکشانی بازاڕی گلۆباڵ و دووبارە کۆلۆنیزەکردنی دونیای ڕۆژهەڵات و ڕووخانی بۆرسەکان و لێکهەڵوەشاندەوەی ئەوەی ناوی کۆمەڵایەتی و سۆسیالە لەدونیای مۆدێرندا، سەریهەڵداوە. هەموو ئەمانە و دروستبوونەوەی چینەکان و دوورکەتنەوەی مەترسیدار لەنێوان چینەکاندا لەهەناوی ڕۆژئاوادا، وەهادەکات گەڕانەوەی ئاین و نۆرمەکانی هەم بەمەترسی تێبگەین و  هەم بەگرنگ و واقیعی حاڵ، بۆ ئەم مەبەستە پۆست سیکۆلاریزم هەوڵدەدات پەیوەندی نێوان نۆرم و بەها ئیتنیەکان و سوستێمی سیکۆلار ڕێکبخاتەوە.       

ڕووداوەکانی ئەم ساڵانەی دوایی وەهای کرد، ئاین جارێکی دیکە، بەهێزێکەوە  بگەڕێتەوە نێو دونیای سیاسەت و بیەوێت و نۆرم و بەهاکانی خۆی لەنێو ئەم کۆنێتکستە سێکۆلارەدا پەرە پێبدات، یاخود دژایەتی بکات، بەوەی پارتی سیاسی ئاینی و پەیدا دەبن و دەیانەوێت لەڕێگەی دیموکراسیەوە نۆرمەکانی خۆیان، یاسا وجیهانبنینی خۆیان پەرەپێدەبدەن، بەجۆرێک کەئەم پارتە ئاینخوازانە دیموکراسیەت بەکاردێنن و بۆ دیسپۆتێکی ئاینی و نۆرمەکانی سیکۆلاریزم و دیموکراسی بەبەرگێکی ئاینی کاوێژدەکەنەوە، لێرەدا بەدیاریکراوی مەبەستم پارتە ئیسلامیەکانە، نمونەکانی دوای هاتنی ئیسلامیەکان لەدوای بەهاری عەرەبی بۆ سەر حوکم، نمونەی بەرچاون کەچۆن ئیخوانەکان لەمیسر هەوڵدەدەن دەستور و بڕگەکانی لەبەرژەوەندی خۆیان و مورشید فۆرمولە بکەنەوە، لەتونس هەروەها قەیرانی گەورەیان خستۆتە نێو دەزگاکانی دەوڵەتەوە، پێش بەهاری عەرەبیش سوستێمی حوکم لەو وڵاتە عەرەبیانەدا سوستێمی پۆست کاپیتالی بووە و بەسوستمێکی عەلمانی بەخەڵکی فرۆشراوەتەوە، ئەمەش وەها دەکات لەوە تێبگەین، کەچەندە ئەرکی هێزەکانی خەوبینەر بەکۆمەڵێکی مەدەنی و بیناکردنی دەوڵەتی داپەروەرانەی سێکۆلار لەسەر بنەمای داپەروەری کۆمەڵایەتی ، کۆمانیکاتیڤی نێوان هەموو ئاین و  پێکهاتە ئیتنی و ئاین و یاسا سروشتیەکان و دیموکراسیەت، قورس و گران دەبێت.  ئەم ئەرکە تادێت لەگەڵ پەرەسەندنی ئەم هێزە ئاینیانە گرانتر و ئالۆزتر دەبێت و  گەڕان بەدووی ڕێگە چارەدا گفتوگۆیەکی دوورودرێژی دەوێت. 

 

گرفتە نوێیەکانی  مۆدێرنە و عەلمانیەت

لەدوای یازدەی سێپتمبەرەوە لەڕۆژئاوادا پارتە کۆنزەرڤاتیڤ و نیو کۆنزەرڤاتیڤەکان و تەنانەت نیولیبرالەکانیش، ئەوانەی پاشخانی کریستیان هەبوو، ژووری نوێیان بۆ ململانێی ئاینی دۆزیەوە، جەنگی ڕاستەقینەی بەرژەوەندی و گۆڕینی تەرازووی هێز لەدونیادا بەپێی بازاڕی گڵۆباڵ، لەزۆر سووچ و پەنادا بەرگێکی ئاینی لەخۆگرت، لەزۆر جاردا پارتە ئیسلامیەکان ئەم جەنگەیان بەجەنگی خاچپەرستەکان دەشوبهاند، لەئەمریکادا نیو کۆنزەرڤاتیڤەکان ئەم جەنگەیان  بەپاراستنی نۆرمەکانی کریست بانگەشە  دەکرد. بەگشتی چ لەڕۆژهەڵاتدا و چ لەڕۆژئاوادا تەوژمە ئاینەکان لەژێر تایتڵی ئەم جەنگە ترسناکەدا ئەم دێباتەیان  زیندوو دەکردەوە. ئەمە جگە لەوەی مۆدێرنە خۆی لەئیشکالیەتی شێوازی ژیان لەژێر چەتری ئەقڵانیەتیدا دەیناڵاند، من پێموایە درزێکی گەورە هەیە لەنێو خودی ئەقڵانیەتدا، لەنێو مۆدرێنەدا کەڕۆژ بەڕۆژ فراوانترو ترسناکتر دەبێت، ئەم پرۆژەیە بەئیشکالیەتی گەورەوە لەدایکبووە، بەئازاریکی گەورە و لەهەموو ویستگەیەکدا فەرامۆشیەکی گەورە لەڕۆحیدا هەبووە وەهای کردووە جگە لەجەنگەکان و کۆلۆنیال و پۆست کۆلۆنیالی لەم درزەوە هاتوونەتە دەرێ ، بەڵکو بەدیویکی دیکەدا کایە گەورە ڕۆحانیەکانی مرۆڤ و بەدهەستی (هەستمردوویی ) لەکۆمەڵگەکاندا چەسپاندووە، بەجۆرێک، کەهەموو نۆرمە کلاسیەکانی وەک ئاین و جڤاتە کۆمەڵایەتیەکان لەناو چوون و ئەوەی ماوەتەوە خراوەتە بەردەم بازاڕێکی دڵڕەق کەنیو لیبرالیزم و نیو کۆنزەڤاتیزم بەڕێوەی دەبەن،  هەمووی لەژێر چەتری ئەقڵانیەتی موجەڕەد و ماتماتیکی و ئینسترومێنتاڵ (ئامڕازگەرایی ) ڕوودەدەن.  هەموو ئەمانە   وەها دەکات کەمرۆڤەکان بپرسن ئایا گەڕانەوە بۆ مەسەلە ڕۆحانیەکان، بۆ سۆڵیدارێتی ئاینی،  بۆ نۆرمە ئەخلاقیەکانی ئاین باشتر نییە!، وەک لەو هەموو تێکشکاندنی تۆڕی کۆمەڵایەتی و داڕمانە سایکۆلۆژیەی مرۆڤ لەژێر ناوی لیبرالیەت و ئیندیڤیدوالیەت (تاکڕەوی) پێوەی دەناڵێت، ئەمە و زۆر کێشەی کۆمەڵایەتی نێو هەناوی ژیانی مۆدێرنە، بۆ نمونە گەڕانی کۆچبەرەکان بۆ شوناسی ئاینی خۆیان وەک کاردانەوەیەک لەبەرامبەر خراپی سوستێمی ڕاتیسێۆنالی (ئەقڵانی ) لەبەهەند وەرنەگرتنی نۆرمە ئاینی و شوناسیەکانی کۆچبەران، و سیاسەتی هەڵەی لەنێوان (توانەوە Assimilation) و هاوتابوون (Integration ) لەگەڵ کۆمەڵگەی ڕۆژئاوادا،ئەم دیابەتەیەی  جارێکی دیکە سەرهەڵدەداتەوە، بۆ نمونە گەڕەلاوژەی گەڕەکە کۆچبەر نشینەکانی باریس لەساڵی  ٢٠٠٢ ، شۆکیکی گەورە بوو بۆ دەوڵەتی فەڕەنسا ، وەهای کرد کەجارێکی دیکە لەگەڵ سۆسیۆلۆگ و ئیسلام ناسەکان دانیشێت و قسەبکەنەوە لەسەر سوستێمی عەلمانی خۆی (لایستێ)، بەجۆرێک کەهاوسنگەیەکان لەنێو کۆمەڵگەی فەڕەنسیایدا بپارێزێت. 

هۆکاریکی دیکە کەئەم گفتوگۆیە،  لەدوای  سەرهەڵدانی گڵۆباڵیزمە، کەلەگەڵیدا تیرۆرێکی ئیسلامەوی توندڕەوی لەگەڵ خۆیدا خستە گەشەسەندنەوە، لەم  مەرجە نوێیانەدا  قسەکردن لەسەر عەلمانیەت وەک مۆدێل و ئاین وەک مۆدێلی حوکمکردن هاتە ئاراوە، ئەم گفتوگۆیە لەزەمەنی خەفەبوونی دەوڵەتی خەلافەتی عوسمانیەوە نوستبوو، ئیسلامی سیاسی توندڕەو گوژمێکی دیکەی دا بەقسەکردن لەسەر ئەم مۆدێلە ئیسلامەویە، لەگەڵ کشانەوەی سۆڤیەت و لەدوای زەمەنێک کەتاڵیبان بەسەر هێزە ئیسلامیەکانی دیکەی ئەفغانستاندا سەردەکەون، مۆدێڵی دەڵەوتی ئیسلامی لەڕێگەی تەقاندنەوەی پەیکەری بودا و کوشتنی ژن لەیاریگاکاندا، ئەقڵیەتی ڕۆژهەڵاناسی ڕۆژئاوایی ، تێربوو بەخەمە کۆلۆنیالیەکان و پڕبوو لە دووبارە کۆلۆنیالیزەکردن (Re- Kolonialisierung ) بەوێنەی نێگەتیڤ لەسەر ئیسلام و ئاین زاخاودا، لەگەڵیشیدا عەلمانیەت لەگەڵ ئەم بیرکردنەوەیەدا هاوتادەکرا، بەوەی لەدژی ئیسلام کاردەکات!، ئیدی ڕۆشنبیری سێکۆلاریزەکردن کەوتە بەردەم کێشەوە ، دیارە لەسەریکی دیکەوە نیولیبرالیزمی ئەمریکایی بانگەشەی بۆ شەڕی کولتورەکان دەکرد و چەمکی کولتوری تەواو لەگەڵ ئایندا هاوتادەکرد، بەجۆرێک،  لەم تێزە هەڵەیەی  (سامۆیل هێنگتۆدا) هەستدەکەین ئەوە کلتورنین لەگەل یەکتردا جەنگ دەکەن ، بەڵکو ئەوە ئاینەکانن، دیارە کلتورەکانیش یەکتری تەوو دەکەن نەک لەزۆرانبازیدابن لەگەل یەکتریدا..ئەم تەوژمە لیبرالیزمە بازاڕییە، تێکەڵی ڕووداوەکان بوون، ئیدی لەڕۆژئاوا لەدوای یازدەی سێپتمبەرەوە پارتە سیاسی خاوەن تەوژمە ئاینیەکان  لەگەڵ ئیسلامی سیاسی کەوتنە جەنگەوە، بەجۆرێک کەچێتر قسە نەمێنێتەوە بۆ ڕۆشنبیری سێکۆلار لەکۆمەڵگەکانی خۆیاندا.  دیارە لەم زۆرانبازیەوە دەبێت ئەم کێشانە لەکایە فەلسەفی و فیکریەکەوە جارێکی دیکە تاوتوێ بکرێتەوە، ئەم مۆدێلە جارێکی دیکە موتوربەبکرێتەوە بەڕەهەندی نوێ و لینکی نوێ. دیارە نۆرمەکانی ئاین و دەوڵەتی  سێکۆلار جاریکی دیکە بکەونە بەردەم گفتوگۆ، کەدەتوانین بەگفتوگۆی (پۆست سێکۆلاریزا بوون) پێشنیاری بکەین.  فراونکردنی بوارەکانی ئازادی  لەنێو خودی دەوڵەتی دەستور سێکۆلاردا ئامانجێکی ئەم گفتوگۆ گرنگەیە. بێگومان ئەمە فراوانکردنی سنورەکانی کۆمەڵ سیکۆلارە و پەڕینەوەیەتی بۆ نێو کایە ڕۆحانیەکان ودواندنی وەک خۆی ،نەک وەک ئەوەی سێکۆلاری دۆگماتیک دەیەوێت.  لەنێو ئەم کۆمەڵگانەدا باس لەوە دەکرێت، کەچیتر نابێت  دەوڵەتی عەلمانی  تەنها بەیاساو  دەستور بیچەسپێنین، بەڵکو هاوکۆیەکی گشتی بدۆزرێتەوە و لەنێو ئەم کڵێشەیەدا نۆرمەکان و دونیای هەبوو پێکەوە هەڵسوڕێن و گفتوگۆ بکەن لەگەل یەکتردا، لێرەوە (یورگن هابەرماز) فەیلەسوفی دیاری قوتابخانەی ڕەخنەیی فرانکفۆرت،  مۆدێلی (پۆست سیکۆلار ) وەک نەخشە ڕێگەیەک . 


دیالۆگی   هابرماز و پاپی ڕۆما (باندیکی شازدە)

 قسەکردن لەسەر سوستێمی (پۆست سیکۆلار) PostSäkular  یان (پاش عەلمانی) گفتوگۆیەکە درێژەی هەیە.  لەم گفتوگۆیەوە دەتوانین وەک سەرەتایەک باس لەم چەمکە بکەین و گرفتەکانی نێوان ئاین یان باوەڕو  و زانست و مەعرفە بکەین. دەرگایەک واڵابکەین لەسەر مامەڵەی سێکۆلاریزم لەگەڵ بەهاکانی نێو کۆمەڵ و گفتوگۆکانی ئاین لەگەڵ ئەمجۆرە مۆدێلەدا. بۆ ئەم شرۆڤەکردنە دەگەڕێینەوە بۆ فەیلەسوفی دیاری ئەڵمانی (یورگن هابرماز ) کەژیانێکی دوورودرێژی  لەگەڵ  ئەم چەمکەدا بەسەربردووە ویەکێکە لەفەیلەسوفە گرنگەکانی قوتابخانەی فرانکفۆرت، کەتاوەکو ئێستا لەژیاندا مابێت و هەمیشە کاری لەسەر مۆدێلی سێکۆلار کردووە،  ئەم چەمکەی لەنێو مۆدێلی دەوڵەتی دەستوری و داپەروریدا شرۆڤە کردووە، ئەم گفتوگۆیە  لەنێوان بەهاکانی  ئاین  و باڵادەستی عەلمانی دەکۆڵێتەوە و قسەی لەسەردەکات. هابرماز  گوتارێک   دەخوینێتەوە ، کەپێداچوونەوەیەکی گرنگە بە چەمکی سیکۆلاریزم و پڕۆژەی سێکۆلاریزاسیۆن لەنێو دەوڵەتی یاسادا. ئەم گوتارە لەبۆنەیەکدا نوسراوە و خوێنرایەوە، کە (ئەکادیمای کاسیولیکی بایەرن ) لە ڕێکەوتی  نۆزدەی یانواری ٢٠٠٤  هابرمازو  پاپی ڕۆما (ئەوسا ) یۆزیف ڕایتسنگە Josef Ratzinger) کە بە(بانەدیکی شازدە) ناسراوە، بانگهێشت کرابوون. ڕاتسینگەی پاپی ئەوسای ڕۆم ئەڵمانە و پێکەوە، دووپیاوی ئەڵمانی یەکێکیان نوێنەری مۆدێلی سێکۆلار و بیرمەندیکی گرنگە  و دووهەمیان نوێنەری کەنیسەی ڕۆمایە و پاپی کەنیسەی ڕۆمایە. ئەم دوو پیاوە، دووڕەمزن ، دوو ئایکۆنن بۆ دوو جیهانبینی جیاواز، هابرماز عەلمانیەت و ڕاتسینگە دەسەڵاتی ئاینی.  لەوڕۆژەدا، لە نۆزدەی یانواری ٢٠٠٤ هەریەک لەم دووپیاوە بەمەبەستی دیالۆگ لەسەر چەمکی عەلمانیەت و گرفتەکانی لەنێو دەوڵەتی یاسادا گوتارێک دەخوێننەوە، تێدا هێڵە گشتیەکانی دونیابینی خۆیان بۆ یەکتری و بۆجیهانی فیکر ڕووندەکەنەوە. هابرماز گوتارەکەی لەژێر ناونیشانی (بنەما پێش سیاسیەکانی دەوڵەتی دەستوری و دیموکراتی )

Vorpolitsche Grundlagen des demokratischen Rechtstaates?  

 گوتارەکەی ڕاتسینگە  لەژێر ناوی (چی جیهان بەیەکگرتوویی دەهێڵتەوە، بنەما پێش  سیاسیەکانی دەوڵەتی ئازاد) 

Was die Welt zusammenhält. Vorpolitsche moralische Grundlagen eines freiheitlichen Staates  

لەدوای  ساڵێک هەردوو گوتارەکە  لەلایەن سێنتەری لێکۆڵینەوەی سیاسی حکومەتی ئەڵمانی فیدرالی  لەدووتوێی کتێبێکدا لەساڵی ٢٠٠٥  لەژێر ناونیشانی (دیالەکتیکی سیکۆلاریزەکردن، دەربارەی ئەقڵانیەت و ئاین( بڵاوکرایەوە.

بۆزیاتر زانیاری بڕوانە : 

1. Jürgen Habermas/Joseph Ratzinger, Dialektik der Säkularisierung. Über Vernunft und Religion, bpd 2005.

بێگومان  ئەم دووگوتارە گرنگی خۆیان لەوەدا دەبیننەوە، لەکاتێکدایە کەجیهانی ئێمە  پڕدەبێت لەجەنگ و ماڵ وێرانی و تەقینەوە و داگیرکردن و مامەڵەی بازاڕی گڵۆبال لەژێر ناوی (جەنگی کلتورو بەرگریکردن لەدیموکراسی و دەوڵەتی سیکۆلار) لەدژی هێزە ئاینیە سیاسیەکان. لەم درزتێبوونەوە گەورەیەوە، لەم دەلاقە ڕۆحیەی مۆدێرنەوە، ئەم دوو بیرمەندە  فەلسەفی و تیۆلۆگیە ، باس لە (مەرجە پێش  سیاسیەکانVorpolitische ) دەکەن بۆ ئەوەی پڕۆسەیەکی نوێ لەنێو خودی دەوڵەتی ماف و یاسادا هەڵبسوڕێت،  دیارە ئەمە نەخشە کێشانێکی فیکری و سکێچی خۆیانە بۆ دونیای نوێ و کێشەکانی نێوان دونیاو دین.  بەمانای پێشئەوەی سیاسەت گەمەی خۆی بکات، ئەم دووانە هەوڵدەدەن  بنەماکانی ئەم گەمەیە شرۆڤەبکەن.   گەر لای (یورگن هابەرماز) پێش مەرجە سیاسیەکانی دیموکراسیەتی  دەوڵەتی یاسا و دەستور گرنگ بێت، ئەوا  لای پاپی ڕۆما  کەنوینەری دەزگایەکی ڕۆحانی و ئاینی گەورەیە و  نوێنەری خودایە لەسەر زەوی  (پێش سیاسیە ئەخلاقیەکان Vorpolitsche moralische) گرنگە و جیهان لەپرۆژەیەکی ئەخلاقیدا شرۆڤەی دەکات. جیهانێکی ئەخلاقی  (Welt- etohs ) پرۆژەیەکە بەڕای پاپی ڕۆم، کەلەبەیەکەگیشتنی کولتورەکاندا لەغیابدایە، ئەوەی بریندارە لەم گەمەیەدا مۆڕاڵە،..لێرەوە هابرماز کەنوێنەرێکی ژمارە قورسی  سیکۆلاریزمە و دەوڵەتی دەستوری سێکۆلارە، بنەما (پێش مەرجە سیاسیەکان)، یان (بنەما پێش سیاسیەکانی) دەوڵەتی یاسای بەلاوە گرنگە،   بۆ  فروانکردنی بنەماکانی ئەم کڵێشە سێکۆلارە، و بۆ گرتنە خۆی پرسە گرنگەکانی ئاین و نۆرمەکان بۆ نێو ژیانی مۆدێرن، هابرماز هەموو ئەمانە لەچوارچێوەی  کۆمەڵگەی (پۆست سیکۆلایزم)  تاوتوێ   دەکات. ئەم دوو پیاوە لەدیالەکتێکی ئەقڵانیدا دونیابینیەکانی خۆیان نمایشدەکەن و قسەی لەسەر دەکەن.

 

دیموکراسیەت وەک کرۆکی سیکۆلار 

یورگن هابرماز لەگوتارەکەیدا (بنەما پێش سیاسیەکانی دەوڵەتی دەستوری و دیموکراتی ) پرسیاریکی زۆر گرنگ دەخاتە ڕوو، کە (بۆکنفۆردەBöckenförde )  لەشەستەکانی سەدەی بیست لەکتێبیکدا لەژێر ناونیشانی (دروستبوونی دەوڵەت وەک پڕۆسەیەکی سێکۆلاریزاسێۆن) خستویەتیە ڕوو، بەوەی  ئایا دەوڵەتی ئازادی سێکۆلار مەرجە نۆرمەتیڤەکانی، یان چاکتر وایە بڵێین مەرجە بەهاخوازیەکانی خۆی هیلاک ناکات و پەراوێزی ناخات ؟. بەمانای ئایا دەوڵەتی  سێکۆلار بەها هەبووەکانی خۆی، لەئاین و ئەخلاق و مۆڕاڵ هیلاک ناکات؟، چاکتر لەم پرسیارە تێبگەین کە هابرماز لە (بۆکنفۆردە) وەریگرتووە، ئەوەیە کەئایا بەها ئاینیەکان لەم پڕۆسەیەدا هیلاک ناکرێن ! . ئەم پرسیارە دەماگەیەنێتە بەردەم پرسیاریکی دیکەی گرنگ، ئایا سیاسەتی باڵادەستی عەلمانی بەم شێوەیە توانای بەردەوامی هەیە؟…

هابرماز هەر لەسەرەتاوە زۆر ئازایانە ئەو گرفتانە دەخاتە ڕوو کەدەوڵەتی سێکولار ڕووبەڕووی دەبێتەوە، چونکە نابێت ئەوە لەبیربکەین، کەدەوڵەتی ئاوەها  هەر لەخۆڕا ناتوانێت بەرەو پێشەوە بڕوات، گەر هاتوو پشت نەبەستێت بەسۆڵێدارێتی  هاوڵاتیانی. لەم خاڵەوە ئێمە بەرامبەر خودی دەزگای ئاینی دەبینەوە کەلەڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتیشدا، ڕۆڵی خۆیان دەبینن بۆ لەئامێزنانی مرۆڤەکان و (شێوازی ژیانیان)، دیارە ئاین لەم سوستێمە سێکۆلارەدا دەچێتە ئاستی تایبت و ژیانی کەسیەوە، نەک ببێت بەفۆرمیکی یاسایی و دەستوری، بەسەر ژیانی کەسیدا بسەپێنرێت. ڕاستە لەڕۆژئاوادا شێوازی پێکەوە ژیان (مۆدۆس ڤیڤێندی  Modus vevnidi) سێکۆلار  باڵادەستە و ئاین  دەست وەرناداتە  هەموو یاسا و ڕێسایەک، یاساکان لەسەر ڕێچکەی سروشتی  و لۆژیکی ئەقڵانی دادەڕێژرێن،  بەڵام  ئەمە وەهای کردووە کەلەغیابی نۆرمە ئاینیەکان لەخودی پرسی کۆمەڵدا، ئەم پرۆسەیە لەرزین و کەلێنی تێبکەوێت. 

(هابرماز) لەدوای ئەم گۆڕانکاریە نوێیانەی کەئەوروپا و دونیای گرتەوە، جاریکی دیکە بەچەمکی سێکۆلاردا  دەچێتەوە و  پێیوایە کەدەبێت ئەم پرۆسەی بەعەلمانیکردنە  وەک پرۆسەیەکی  (فێربوونیکی دوولایەنیە) تێبگەین  کە(ترادیسێۆنی ڕۆشنگەری و ئامۆژگاریەکانی ئاین بکەین بەکاردانەوەیەکی ئەزمونی ) 1.17    

لەم گۆشەنیگایەوە دەتوانین وەها لەم ڕستەیە تێبگەین، کە پرۆسەی عەلمانیبوون پرۆسەیەکی دوولایەنەیە، لەسەرێکەوە  پشت بەستنە بەنەریتەکانی ڕۆشنگەری (دادپەروەری ، یەکسانی ، برایەتی  و ئەقڵانیەت و ڕاسیۆنالیزەکردنی دونیا،  دەرچون لەژێر هەیمەنەی دەزگای ئاینیەکان). لەسەریکی دیکەوە گەڕانەوەیە بۆ بەها ڕۆحیە مرۆڤدۆستی وسۆلیدارتیەکانی نێو کایە ئاینییەکان. دیارە لای هابرماز  مۆدێلی هیگڵ نمونەیەکی جوانی مامەڵەی ئەقڵانیە لەگەڵ نۆرمە ئاینیەکان.   پێموایە  دەتوانین لە پەند و بەها مرۆڤدۆستیەکانی ئاین نێزیک بینەوە، بێگومان بۆ هیچ نا، تەنها بۆ ئەوەی دووئامانج بپێکین، 

 

یەکەمیان: لەپێناو پەراوێزنەخستنی هێز و تەوژمە ئاینەکانی نێو کۆمەڵگە، کەئەمەش کڕۆکی پرۆسەی سیکۆلاریزاسیۆنە، چونکە ئێمە ناتوانین مەزندەی عەلمانیبوون بکەین، بەبێئەوەی پڕۆسەی دیموکراسیەت لەهەرە شێوازە باڵا و ڕاقیەکەی پراکتیزە نەکەین. ئەوەی لێرەدا جێگەی پێکەنینە ڕایەک هەیە لەنێوەندی کوردیدا کەپێیوایە ئەم دەسەڵاتانەی تاوەکو ئێستا باڵادەست بوون لەناوچەکەدا، دەسەڵاتی عەلمانی بوون، دیارە ئەم ڕایە لەژێر ناوی بەشدارکردنی هێزە ئیسلامیەکاندا بانگەشە بۆ خۆی دەکات، بێگومان کەس لاری لەبەشداریکردنی ئەم هێزانە نییە، خودی سوستێمی سێکۆلاریزاسێۆن ئەم دیالۆگەی قبوڵە، بەڵام ئەم بانگەشەیە خۆی لەخۆیدا  لێدان و شێواندنی پڕۆسەی عەلمانیبوونە کەهێزە ئیسلامیەکان لێرەو لەوێ دەیڵێنەوە، کەبەداخەوە بەشیک لەڕۆشنبیرانمان  کەوتوونەتە هەمان  هەڵەوە، بەجۆرێک هەندێکیان  ڕژیمی سەدام و بەعسیان لێبووەتە عەلمانی!.

 

 دووهەمیان: بەهیومانیزەکردنی ئەقڵانیەت، کەمرۆڤێکی  (ڕۆح مردوو) و نابەشدار (ئاپاتی apathisch ) خوڵقاندووە، 

دیارە لێرەدا بەها ئایینەکان ڕۆڵێکی گرنگ دەبینین لەدروستکردنی تەبایی نێوان ئەندامانی کۆمەڵگە، بەها ئاینیەکان نەک بەمەبەستی سیاسی و بەرزکردنەوەی کێرڤی دەنگدەران بۆ ئیسلامی سیاسی، بەڵکو بەمەبەستی قوڵکردنەوەی گیانی بەزەیی و سۆز و ئاوڕدانەوە لەپیر و پەکەوتەو بەشداریکردنی هێزە ئاینیەکان لەڕووی کۆمەڵایەتیەوە بۆ فشار بۆسەر دەوڵەت بۆ زیادکردنی موچەی کەمئەندامان، بڕینەوەی پارە بۆ ژنی ماڵ، کردنەوەی خانەی پیران و بەرزکردنەوەی ڕۆحی سۆڵیدارێتی بۆ بەشداریکردنی کۆی ئەندامانی کۆمەڵگە لەم پڕۆسەیەدا، بەمامانی بەکۆمەڵایەتی و بەکلتورکردنی ئاین و بەکەسی کردنی ئاین بۆ کایە تایبەتەکان نەک سیاسیەکان، دیارە ئەمە جێگەی قبوڵە بەبێئەوەی لەڕێگەیەوە خەڵک بۆ هاندبەن یان لایەنیکی سەلەفی زەقبکەنەوە بەسەر لایەنیکی دیکە و لەخودی دیموکراسیەت بدەن، بێگومان هێزە ئاینیەکان لەکوردستاندا ئەوەندەی سەرقاڵن بەسزادانی کۆمەڵگە لەسەر بینینی جۆریک زنجیرە تەلفیزۆنیەکان و سانسۆرکردنی کتێبی شیعر و زۆریتر بەناوی ئەخلاقی گشتیەوە، ئەوەندە سەرقاڵی بەها باڵاکانی ئاین نین، کەدەبێتە هۆی دروستکردنی بەهاکانی خۆشەویستی و سۆڵیدارێتی لەکۆمەڵی کوردەواریدا. من پێموایە نیشاندانی بەها گەورەکانی ئاین لەو کارە گرنگانەدا خۆی بەرجەستە دەکات. بۆ نمونە لەڕۆژئاوادا کەنیسە گرنگیەکی لەڕادەبەدەر دەدات بە ( پەناهەندەکان، پەککەوتەکان، منداڵانی بێ دایک و باوک ، یەکگرتوویی خێزان، پیرەکان  و ئەلکحولی و حەشیشەکێشەکان ..هتد) بەبێئەوەی مەبەستی تەبشیریان هەبێت و بەکەسیک بڵێن وەرە ببە بەمەسیعی ئەوسا پشتگیریت دەکەم!، یەکگرتووی ئیسلامی وەک نمونە بۆ لەچکردنی ژنان و منداڵان لەکاتی گەمارۆی ئابووری پارەی دەدا، بەمانای ئەوەی لەچکی نەکردایە بێبەش دەبوو لەو یارمەتیە، لەبەرئەوە، ئێمە ناتوانین بڕوا بکەین بەو پشتیوانیەی ئیسلامیەکان و بەسۆڵیدارێتی و باڵاکردنی مرۆدۆستی لەقەڵەمبدەین.  

گرفتی دووهەم لەخودی مۆدێرنە خۆیدایەتی، بەوەی لەکۆمەڵگەی مۆدێرندا جۆرێک مرۆڤی ئەقڵانی دروستبووە، کەدەتوانین بە(ئەقڵانی ئامڕازگەرا) پیناسەی بکەین، مرۆڤێکە خاوەن ئەقڵانیەتێکی ماتماتیکیە، ئیگۆئیزمێکی (خۆپەرست) بێوێنەیە، وەهای کردووە،   کەدروستبوونی ئەم مرۆڤە لەپشت ڕووخانی بۆرسە و زۆر لەکارەساتەکانی ئەم دونیای گڵۆباڵەوەیە،  لەپشت ئەم فیگورە ترسناکەوەیە، کەکۆمەڵناسێکی گرنگی وەک (دارن دۆرف) لەکتێبێکیدا بەناوی (قەیرانەکانی دیموکراسی) بە (چینیکی گڵۆباڵ) وەسفیان دەکات، بۆ نمونە بەکلیکی ماوسێک بۆرسەیەک دەڕوخێنێت و دەشتوانێت لەپشت مۆنیتۆرەکانەوە ترسناکترین ڕاکێت ئاڕاستە بکات…ئەم مرۆڤە بەرهەمهاتووی مۆدێرنە و ئەقڵانیەتی بەرژەوەندخوازی و پراگماتیەتە، کەبێگومان نیو لیبرالیزی ئەمریکایی برەوەی پێدەدات، لەنێو بەهاکاندا ناژی، بەڵکو لەنێو سوودی ژیان و ڕاتسیونالیزەکردنی ژیاندا خۆی دەگونجێنێت، بەجۆرێک کەجیهان بەرەو یەکە نابەشدارەکان ئاڕاستەدەکات ، من پیموایە کەچیتر لەم سەدەیەدا مرۆڤەکان لەگەڵ یەکتریدا ناژین، بەڵکو لەتەنیشت یەکەوە دەژین. لەتەنیشت ئەوەوە بازاڕێکی بێبەزەیی دوور لەنۆرم و بەهاکان دونیا بەڕێوەدەبات. دیارە لێرەدا ئێمە باس لەگرفتی مۆدێرنە دەکەین، کەدوور لەبەهاکانی ئاین و ڕۆحانیەت و سۆزداری  ژیان بەسەر دەبات.  

لەم ئیشکالیەتەوە  عەلمانیبوون مەرجە دیموکراسیەکەی خۆی لەدەستدەدات، هەر وەک چۆن شانبەشانی ئەوەش ، هاوتەریب، سێکۆلاریزەبوون دەبێت بەئایدۆلۆژیەک  بۆ سڕینەوەی ئەویتر، نەک تەنها بەها باڵا ڕۆحانیەکانی گروپە کۆمەڵایەتیەکانی نێو کۆمەڵگە، بەڵکو سڕینەوەی شوناسە ئاینیەکان بەگشتی. ئەم گرفتە، گرفتی بەعەلمانیبوون یان سێکولاریزاسێۆن، وەهای کردووە کەهەندێک لە بیرمەندان دووبارە بەم چەمکەدا بچنەوە، کتێبێکی هاوڕێی نوسەر و سۆسیۆلۆگمان (د. عادل باخەوان ) بەناوی (کۆتایی عەلمانیەت) ئاماژە بەئەم دۆخە ترسناکە دەدات، لەو کتێبەدا باخەوان ئاماژە بە (داڤید مارتین)ی  سۆسیۆلۆگی بەریتانی دەکات، کەداوای سڕینەوەی وشەی سێکولاریزاسێۆن دەکات لەنێو فەرهەنگی زانستە کۆمەڵایەتیەکاندا. (پێتەر بێرگەر)  تێزیکی هەیە بەناوی (دێ ـ سێکۆلاریزاسێۆن)  مانای چوونە دەرەوە لەسێکۆلاریزاسێۆن  و پاشەکشێ دەکات لەتێزەکانی لەوەوبەری لەمەڕ سیکۆلایزاسێۆن، هەروەها ژنە کۆمەڵناسی بەریتانی  (گرەیس  دەیڤی) پێیوایە (ئەوروپای سێکۆلاریزەکراو زۆر دوورترە لەوەی کەببێت بەمۆدێلێک بۆ ئامادەیی ئاین لەنێو کۆمەڵگەکانی ئەم سەردەمەدا.. ) 2.19

 

بڕوانە: د.عادل باخەوان : کۆتایی عەلمانیەت، چاپخانەی ڕەنج ٢٠١٢   

 

   بەگشتی بۆ تێگەیشتن لەم گرفتە لەڕووە فیکری و فەلسەفەکەیەوە، هابەرماز  مۆدێلێک پێشنیاز دەکات لەنێوان ئەم دوو ئاڕاستەیەدا هاوتایەک و هاوسەنگیەک دروستبێت، ئاڕاستەیەک پڕنسیبەکانی ڕۆشنگەری و ئاڕاستەیەکی دیکە وانە و (پەندەکانی ئاین die religiöse Lehren) لەخۆی نێزیک بکاتەوە، ئەم دوو ئەزمونە لەکاردانەوەیەکی ئەزمونیدا (Reflexion)  لەسنورەکانی یەکتری نێزیک ببنەوە.  لەم گۆشەنیگایەوە ( ترادیسیۆن و  نەریتەکانی  ڕۆشنگەری و  بەها ئاینیەکان ) دەبن بە پرۆسێسی فێربوونی دوولایەنە، هەریەکەو کار لەئەویتر دەکات و کەلێنەکانی ئەویتر پڕدەکاتەوە. لەم بنەمایەی سەرەوە ئاماژەمان پێدا هابرماز پرسیارێک دەکات، بەوەی (بەئاوڕدانەوە لە کۆمەڵگەی پۆست سیکۆلار و لەدواجاردا ئەو پرسیارە دەکەم ، بەوەی کامە ڕوانینی مەعرفی و چاوەڕوانیە بەهاخوازەکانی دەوڵەتی لیبرالە، کەدەتوانێت هاوڵاتیە ئیماندار و بێ ئیمانەکان پێکەوە بگونجینێت ؟) 1.17

بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە هابرماز سەرەتا دێت و باس لەفۆرمی دەوڵەتی (کانت) دەکات کەپایەکانی ئەم دەوڵەتە لەسەر  ئەقڵانیەت دامەزراوە، هابرماز خۆی بەرگری لەم مۆدیلە دەکات ، دەڵێت:  ( من بەتایبەت بەرگری لەفۆرمی کۆماری کانتیزم دەکەم) ، دیارە ئیمە لەبەشیکی دیکەی ئەم نوسینە دێمەوە سەر ئەم مۆدێلە  ئیدیالستە ئەلمانیە کە(کانت و هیگڵ) ئەکتەری سەرەکین تێدا. 

 

بۆزیاتر بڕوانە بەئەڵمانی:  یورگن هابرماز، پەیوەندی بەئەویترەوە ، فرانکفۆرت ١٩٩٦ 

 3.Jürgen Habermas, Die Einbeziehung des Anderen, Frankfurt am Main1996 

 

  هەروەها هابرماز ئاماژە بەوەدەکات ( ئاوەها لە سیاسەتی لیبرالی تێدەگەین ، کەفۆرمێکە  لەسەر بنەما ناـ ئاینی 

Nichtreligiös    و دوای متیافیزیکیەکانی  Nachmetaphysich  دەوڵەتی دیموکراتی و داپەروەری دەستوری دامەزراوە) 1.18 

دەوڵەتی دەستوری داپەروەرانە  وەک مۆدێلی هەر مۆدێلێلکی تەقلیدی، پڕنسیبە ئەقڵانیەکان ڕەچاو دەکات، کەلەسەر بنەماکانی فەلسەفەی ترانسێندتاڵی کانت خۆی دامەزراندووە، نابێت ئەوە لەبیربکەین، کەئایدیالزمی ئەڵمانی لە کۆماری ڤایمار بەتیبەتی ڕەنگدەداتەوە،  ئیدیالزمی ئەلمانی لەکانتەوە دەستپێدەکات تادەگاتە هێگڵ، ئەم دوو بیرمەندە گرنگە  ڕۆڵێکی گرنگیان هەبوو لەدامەزراندنی ئەم سوستێمە ئەقڵانیەی دەوڵەتی ئەڵمانی و تیشکدانەوەی بۆ کۆی ئەوروپا هەبوو.   لەم مۆدیلەدا و لەدوایدا کە مۆدێرنە هەڵدەکشێتە سەرەوە، کڵێسا بەتەواوەتی نەکشاوەتە دواوە، ڕۆڵێکی ڕاوێژی ئەخلاقی هەیە، بەڵام ڕۆڵێکی جەبریەت بەخۆی ڕەوا نابینێت. لەقۆناغێکی پێشکەوتووی مۆدێرنەدا ڕۆڵی کەنیسە لەدەستێوەردانی ڕاستەوخۆ کشایە دواوە و سوستێمی سیکۆلار لەم مۆدێلەدا لەدیالۆگدایە، بەتایبەت لەگەڵ کایە ئاینیەکانی دیکەی نێو کۆمەڵگە. دیارە وەک ئاماژەم پێدا کڵێسا لەم دۆزەدا ونەکراوە، بەڵام لەپرسە گرنگەکانی مۆڕاڵ و پەیوەندی نێوان مرۆڤ و زانست قسەی خۆی هەیە، دەمێکە کڵێسا لەوە تێگەیشتووە کەفۆرمە جەبریەکانی ئاین ، سەپاندنی شیوازی ژیانی ئاینی  مرۆڤەکان لەبەها باڵاکانی ئاین دووردەخاتەوە، بوونی کڵێسا وەک دەزگایەکی سەربەخۆ دوور لەدوڵەت، وەهایکردووە کەهەمیشە پارێزگاری لەخۆی بکات، بەتایبەت لەپرسە گرنگەکانی بەمرۆڤەوە، کەچیتر یاسا و ڕێسا پرۆفانی (دونیایی)  برینە قوڵەکانی مرۆڤ سارێژ ناکات، پرسەکانی (مردن و ژیان و گۆڕینی کرۆمۆسۆم و پرسی پەناهەندە و مردن بەخواستی خۆت، پرسی پیر و مندالانی بێلانە و … هتد). ئەم پرسانەن کە کڵێسا لەکاتی خۆیاندا و دەستبەجێ بەتوندی بەرگریان لێدەکات، بەبێئەوەی هیچ ڕۆڵێکی تەبشیری و جەبری ببینێت.  

بەدیوێکی دیکەدا ئەم ڕۆڵە لەبەریەکەوتن و هەڵکشانی مۆدێرنە بۆ ئاستە ترسنەکانی فەرامۆشکردنی مرۆڤ  لەنێو هاوکێشەی دەستبەسەراگرتنی سامان و دووبارە کۆلۆنیالیزەکردنی دونیای سێهەم و ڕووخانی بۆرسەکان و قەیرانەکانی دیکە، هەموو ئەمانە وەهای کردووە، کەتەوژمە ئاینیەکان جارێکی دیکە عەلمانیەت بخەنەوە ژێر پرسیارەوە، بەوەی سیکۆلاریزاسێۆن بۆتە ئایدۆلۆژیایەک بۆ سڕینەوەی ئەویتری نامۆ بەو سوستێمە، بەمانای گەر پێش ئەوە بڕیارت نەدابێت عەلمانی بیت، ئەوا دەبێت لەپەراوێزەکاندا بژیت، بەدیوی ڕۆژهەڵاتناسی ڕۆژئاوایەوە سەیری بکەین، (بەڕای من)، عەلمانیەت بۆتە چەکێک  بۆ باڵاکردنی بەهاکانی (مرۆڤی سپی) ، بەسەر مرۆکانی دیکەدا، بۆ سڕینەوەی شوناسە ئاینەکان لەنێو کۆمەڵگەکاندا. ئەم مۆدێلە کەسەرچاوە فەلسەفیەکانی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەڤدە و هەژدە  پابەند دەبێتەوە بەقەیرانی مۆدێرنە خۆی و جارێکیتر دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە. 

هابەرماز هەمیشە جەخت لەوەدەکاتەوە کەبنەمای سەرەکی عەلمانیبوون دیموکراسیەتە، لەبەرئەوە پرسیار لەسەر پرۆسەی دیموکراسیەت دەکات و ئەو پرسیارە ئاڕاستەدەکات بەوەی:  بۆچی پڕۆسەی دیموکراتی  ئەزمونیکی شەرعی و دادپەروەریە ؟ بۆچی دیموکراسیەت و مافەکانی مرۆڤ لەپرۆسەی دەستوری عەلمانیدا هەمان سەرچاوەن و لەگەڵ یەکتردا تێکەڵ دەبن ؟   لەوەڵامدا ئاماژە بەوە دەدات، کەپڕۆسەی دیموکراسی ڕەهەندیکی  گوتارئامێزانەی میتۆدیانەی  (دیسکۆرسیڤی) هەیە، و پرۆسەیەکی ئیرادەگەریانەی ئازادە و لەسەر بنەمای ئەقڵانیەت  دامەزراوە. هەروەها ڕای وایە  بەدەزگایکردنی ئەم  پڕنسیبانە  ئەزمونی دیموکراسی دەخاتە بواری جیبەجێکردنی دادپەروەریەوە، ئازادیە بنەڕەتیەکان زامن دەکات. ئەم دەزگایە لەسەر بنەمای (کۆمەڵایتبوون) کاردەکات ، نەک لەسەر بنەمای (ماڵیکردن) . بەمانای دیموکراتیەت مانای شەرعیەتدانی ڕەها نییە  بەو زۆرینە ڕەهایەی دەزگای حکومی بەدەستەوە دەگرن، بەڵکو شەرعیەت مانایەکی کۆمۆنیکاتیڤی هەیە. لایەن و گروپەکان لەپڕۆسەیەکی کۆمەنیکاتیڤی و پەیوەندیداریدا دەمێننەوە، ئەم بەشداربوونە مانای ئەوە نییە کەتەوافقی بێت، بەڵکو لەسەر بنەمای دیالۆگی ئەقڵانی و ئەقڵانیەتی پڕاکتیکی دادەمەزرێت. بەمانایەکی دیکە، دیموکراتیەت مانای  ئەوە نییە هەمیشە شەرعیەت بۆ خۆت بەرهەمبهێنیت ، بەڵکو مانای بەشداریکردنی لایەنە پەراوێزخراوەکانی کۆمەڵ و گروپە جیاجیاکانی کۆمەڵگەیە لەپڕۆسەیەکی کۆمانیکتیڤاتیڤدا، کەمافی بەشداربوون لەچوارچێوەی دەستورو یاساکاندا زامن دەکات. 

بەگشتی بۆئەوەی لەم چەمکە نێزیک بینەوە دەبێت وەک هابرماز ئاماژەی پێدەدات بگەینە بەردەم ( کونی  دەربازبوون  Schlupfloch)، یان شوینیکی هێمن بۆ مۆڕاڵ و پڕنسیبە پێش سیاسیەکان، وەک ئەخلاق و خودە مۆڕاڵیەکان.  لێرەوە خودێکی مۆڕاڵی دەتوانێت بگەڕیتەوە بۆ ئاین و گفتوگۆکانی دیکە لەنێو کۆی ئەندامانی کۆمەڵگەدا،  لەگەڵیاندا لەو کونی دەربازبوونەدا جیگەیان دەبێتەوە. ڕوونتر بچینە سەر ئەم تێزە ئەوەیە کەدیموکراسیەت تەنها شەرعیەت لەزۆرینەی سنوقەکانی دەنگدانەوە وەرناگرێت، بەڵکو هەموو  بەها کۆمنیکاتیڤ و پەیوندیدارەکانی خۆی دەخاتە گەڕ بۆئەوەی بەشداریکرن لەکۆمەڵگەدا فراوان بێت. گفتوگۆکان لەسەر مۆڕاڵ و ئازادیەکانی تاکە کەس و بەهاکان  شوینی خۆیان لەم کونی دەربازبوونە دەدۆزنەوە. هابرماز ئاماژە بەوەدەکات، کەلە  کۆماری ڤایمارەوە تاوەکو دیموکراتیەتی تازە  لەئەڵمانیادا  (بێگومان جگە لەناسیونال سۆسیالزم) ئەم کونی دەربازبوونە جیگەیەک بووە بۆ پرسەکانی مۆڕآڵ و ئەخلاقی گشتی، کە بێگومان ئاین و پەوروەدەو بەها و نوییەکان و ئازادیە نوییەکان(بۆ نمونە کلتوری جەستەی ئازاد) گفتوگۆی خۆیان تێدا کردووە. ئەمەش مانای (مەرجیکی پێش سیاسیە) بۆئەوەی سیاسەت بتوانێت خۆی لەسەر بینا بکات، بەمانای پێشئەوەی دیموکراتیەت دەزگاکانی خۆی بخاتە گەڕ، دەگڕێتەوە بۆ ئەو گفتوگۆ گەورەیەی لەپێش سیاسیدا هەڵدەسوڕاوە، دیارە بەشێوەیەکی کۆمنیکاتیڤی و پەیوەندیداری ئەم گفتوگۆیە ئیدارە دەکات و لەدوایدا لەگوتاریکی تایبەتدا کاری پێدەکات. مەرجە پێش سیاسیەکان وەها دەکەن کە سوستێمی دیموکراسی بەرەدەوام خۆی تازەبکاتەوە، لەم خاڵەوە ، لەم کڕۆکە دیسکۆرسیڤانەوە (گوتارئامێزانە) گوتاری عەلمانی گەشە بەخۆی دەدات، مەرجە پێش سیاسیەکان گرنگن بۆ ئەوەی لەنێو دۆگمابووندا نەخنکین، دیالۆگی عەلمانی ئەو مەرجە پێش سیاسیە دەگرێتە خۆی و پیکەوە لەگەڵ بەها نوییەکاندا هاوکۆیی و هاوبەشی خۆی دەدۆزێتەوە.         

 

کاتێک پەتەکە  دەپچڕێت 

هابرماز لەم گوتارەیدا (بنەما پێش سیاسیەکانی دەوڵەتی دەستوری و دیموکراتی ) وشەی (باند Band der)کەمانی پەت دەگرێتەوە، یان لەناوەڕۆکدا وابەستە و گرێدانی ئەم بەئەویتر دەگرێتەوە،  هابرماز لەم نوسینەیدا   بەکاردێنێت و زۆر ناگەڕێتەوە سەری، بەڵام من پێموایە گرنگیەکی خۆی هەیە بۆ تێگەیشتن لەکۆی گروپ و ئەندامەکانی نێو کۆمەڵگە، بەوەی  ڕایەڵێک هەیە کەهەمووان پێکەوە گرێدەدات بەجیاوازی بیروڕاو بۆچونمانەوە،  ئەم وشەیە مانای (پەت ) دەگرێتەوە یان  باندێک کەچەند کەسیک پێکەوە دەبەستێەوە، وەک باندێکی موزیکی و شانۆیی و هتد…بەگشتی بۆ تێگەیشتن لەباند دەبێت لەوە نێزیکبینەوە، کەباند ئەو پابەندبوونیە کەئەم بەئەویتر دەبەستێتەوە، لێرەوە ئەم باندە ئەو بەشداربوونە گرنگەیە کۆی گروپە ئاینی و ئینتینەکانیان و ڕەنگە جیاوازەکان بەسوستێمی دەوڵەتی دەستوریەوە  وابەستە دەکات. 

بۆ تێگەیشتن لەم چەمکە دەبێت سەرەتا باس لەوە بکەین، نابێت ئازادیە کەسیەکان  سنووری یاسای گشتی تێبپەڕێنێت، لێرەوە ئازادی سوبێکتیڤی لەبەردەم کۆی گشتی کۆمەڵدا خۆی سنوردار دەکات، لەهەمانکاتیشدا وەها چاوەڕواندەکرێت لەخود، لەسوبێکت  مولتەزیم بێت بەرامبەر یاساکانی ئازادی، کەدەستوری دیموکراسی دایڕشتوە.  ئەم تێزە وەهامان لێدەکات بگەڕێینەوە بۆ سەرچاوە سەرەتاییەکان کە بەمەرجە(پێش سیاسی) پێناسەمان کردن، بەوەی دەبێت پاڵنەرێک هەبێت کەئەم پابەندبوونە بەیاساکانی گشتیەوە مومکین بکات،  هابرماز لەمبارەیەوە پێیوایە کە (شوێنای هاوڵاتی لەکۆمەڵی مەدەنیدا، بەشێوەیەکی خۆویست و نەرمی لەسەرچاوە پێش سیاسیەکانەوە  سەرچاوە هەڵدەگرێت) .1.22

بەمانای دەبێت ئیمە بۆ دیاریکردنی شوێنای هاوڵاتی هەموو سەرچاوە پێش سیاسیەکان دیایبکەین و بگەڕێینەوە بۆی ، دەنا پرۆسەی دیموکراسی لەخودی خۆیدا دەکەوێت قەیرانەوە. ئێمە دەتوانین مەزندەی دەوڵەتێکی یاسا بکەین، بەڵام مەرج نییە دەوڵەتی یاسا هەمیشە دیموکراتی بێت، ، هابرماز لەزۆر شویندا باس لە(کۆماری ڤایمار) دەکات کە (بسمارک) دیارترین ناوی ئەم کۆمارە بووە، ئەم کۆمارە کاریگەری (هێگڵ)ی لەسەر بوو، ئەویش لەسەر ئەو ئەقڵانیەتە کانتیە(کانت) کاریدەکرد کەمۆدیلی دەوڵەتی مۆدێرن پیویستێتی، بەڵام نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت کەئەم مۆدێلە لەجەنگی جیهانی یەکەمەوە دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە،  بەمامانی کۆی دیموکراسیەتی ئەقڵانی هێگڵیانی دەکەوێتە بەردەم پرسیارەوە، لێرەوە ناتوانین بڵێن بەتەنها هەڵبژاردن و دەستوری دیموکراسی دەتوانێت پرسیاری ئازادیە کەسیەکان زامن بکات. هابرماز دیسانەوە دەگەڕیتەوە بۆ پرسیارێکی  بوکنفۆردە    Böckenfördeبەوەی (تاچ ڕادەیەرک دەوڵەتیکیئ فرە میللەت گەرەنتی  ئازادیەکان دەکات، بەمەرجێک  هەریەکە خاوەنی  پەتێکت تایبەت بەخۆیان ، بن  یان هەر یەکەو باندیکی ئازاد بێت؟)1.22  

بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە دەبێت بگەڕینەوە بۆ ئەو قەناعەتە قوڵەی هابرماز کە بە تێۆرەی (کۆمنیکاسیۆن/ پەیوەندیداری) هەیەتی ..  لێرەدا  دەتوانین بەکورتی باسی ئەم تێورەیە بکەین، بەوەی کە لەسەر چەند بنەمایەکی جێگیر وەستاوە. دیارە  دەتوانین باس لەوە بکەین وەک سەرەتایەک ، وەک نمونەیەک بۆ خوێنەری ئازیزمان ، بەوەی دەبێت ئەم پەیوەندرایە، پەیوەندیەکی گوتارئامێزانە (دیسکۆرسیڤ ) بیت. بۆئەوەی لەم چەمکەش نێزیکبینەوە، دەتوانین نمونەیەک لەئەدەبیاتی هابرماز بینینەوە، کەئەویش نمونەی (گفتوگۆی پەرژینی باخچە) یە. بۆنمونە کاتیک لەنیوان دووکەسدا، لەنێوان دوو دراوسێدا گفتوگۆ لەسەرپەرژینی باخچەیەک دروست دەبێت، ئیمە لەبەردەم دوو گریمانەداین، یەکەمیان ئەوەیە هەردوو قسەکار و گفتوگۆکارەکە لەگەڵ یەکتردا دەکەونە قسەوە، کەئەمش هابرماز بەدەربڕینی گوتراو ( eine verbale Äußerung) وەسفیدەکات، کەقسەکردنە لەگەل یەکتردا هەروەها بەشیکی دیکە کەڕۆڵی گرنگ دەبێنێت لە پرۆسەی کۆمنیکاتیڤی نێوان دوو کەس کە زمانی دەربڕینی جەستە و ئاماژەکانێتی  die nicht -verbale Äußerung   , کەواتە لەدووهەمدا دەربڕینەکانی دەم وچاو  تەوقەکردن ، ڕووگرژی یان بزە یان زۆر ئاماژەی دیکە هێڵەکانی ئەم گفتوگۆیە دیاریدەکات، هێلەکانی کۆمۆنیکاتسێۆن دیاریدەکات.. کەواتە خوێنەری ئازیزمان پەیوەندی و ڕایەل و پەتەکانی نێوان مرۆڤەکان پابەندە بەکایەکەی زمانەوانی و کۆمۆنیکاتیڤی نێوان کەسەکان، لێرەوە دەبێت خەیاڵی ئێمە بۆ بازنەیەکی فراونتر بڕوات، کەتێدا گروپەکان لەسەر مەسەلە گرنگەکانی کۆمەڵگە و نۆرم و بەهاکان و ئەخلاق و مۆڕالەکان قسەبکەن، کۆنمنیکاتسێۆن هەبێت لەگەڵ یەکتریدا و گەمەکە یاسای خۆی هەیە.  دەبێت بەشداربوی گفتوگۆ لەهەموو ئەو پرنسیبانە کاربکەن، کەپابەندن بەشیوازی گفتوگۆوە. بابێینەوە سەر نمونەی گفتوگۆی باخچە و کاتێک هەردوو بەشداربوو یان چەند بەشداربوویەک بڕوا بەیەکتری دەکەن و هەوڵدەدەن کێشەکە چارەسەر بکەن، هابراماز ئەم گفتوگۆیە ناو دەنێت  (مامەڵەیەکی کۆمۆنیکاتیڤیeine kommunikative Handlung   ( بەڵام کاتیک کەبڕوابوون بەیەکتری و بەهەقیقەت گووتن و دەربڕینی ئەویتر لاواز دەبێت، کاتێک ئەم گفتوگۆیە پڕ دەبێت لەگومان و ترس و دڵەڕاوکێ، ئەوا بۆ چارەسەری ئەمن کێشەیە دەبێت هەوڵبدەین مەرجەکانی گفتوگۆ پێکبهێنین ، کەئەمەش خودی پڕۆسەی دیموکراسیە، بەوەی  ئەم گفتوگۆیە یاساکانی  Geltungsansprüche die (چوار پڕنسیبەکە / چوار داواکاری ڕەوا ) بێت و هەوڵبدەین بینای ئەم چوارداواکاریە بکەین . پێشئەوەی بچینە گفتوەگۆوە.  دیارە ئیمە بە چوار پڕنسیبەکەی گوتاری کۆمنیکاتیڤ ناوی دەبەین، ئەم چوار داواکاریە کاتێک ئامادە دەبن و دەبێت بەپێویستیەک ، ئەوە مانای ئەوەیە گرفت هەیە لەمامەڵەی کۆمنیکاتیڤی، لێرەوە گوتاریکی کۆمنیکاتیڤی دەستپێدەکات و ئیدی دەبێت لەم دیسکۆرسەدا، لەم گوتارەدا بیر لەم چوار داواکاریە بکەینەوە،کەپیکهاتووون  لەم چوار پڕنسیبەی خوارەوە  

یەکەم: هەقیقەت  Wahrheit die بەمانای ئێمە داوای شتێکی ئۆبیکتیڤ و واقیعی دەکەین  لەبەرامبەرەکەمان.

دووهەم : داواکری ماقوڵیەت و ووردبینی Richtigkeit bzw. Angemessenheit   die مانای  گونجاوی ئەویتر لەکۆنتێکستێکی بەهاخوازیدا. دەبێت بەشداربووی بەرامبەر لەگفتوگۆدا قسە و نمایشەکانی بەپێوەرەکانی هەقیقەت و کۆمەڵ و بەها ئەقڵانیەکان ڕاستەقینە و وورد  بن.

سیهەم: میسداقیەت   die Wahrhaftigkeitلایەنەکانی گفتوگۆ ڕاستگۆبن و خاوەنی میسداقیەت بن . 

چوارەمیان :تێگەیشتن  Verständlichkeit die دەبێت شەفاف و وەها بێت کەهەموو لایەنەکان لەیەکتری تێبگەن، ئەمەش وەها دەکات کەمامەڵەی نێوان ئەمانە کۆمنیکاتیڤ بێت . 

 

بەگشتی لەم چوار پڕنسیبەوە فێردەبین، کە گفتوگۆی باخچەکە دەبێت خاوەنی ئەم چوار مەرجە بێت ، بەغیابی راستگۆیی یان ناواقیعیەت یان ووردبینی و تیگەیشتن ، هەموو گفتوگۆیەک کێشەی تێدەکەویت .

 بۆ زیاتر زیانیار بەئەڵمانی بڕوانە: هابرماز ، تێۆرەی مامەڵەی کۆمنیکاتیڤی ، سورکامپ 1982، ل45

4  Jürgen Habermas, Theorie des kommunikativen Handelns B1,Shurkamp Verlag 1982 , S45.

 

 لێرەوە دەبێت باش لەو پەتە تیبگەین کە تێۆرەی کۆمنیکاتیڤی هابرمازی  من و تۆ و ئەو و ئەویتر و ئەوانیتر پێکەوە گرێدەدات، ئەم مۆدیلە گوتارێکی کۆمۆنیکاتیڤە، تێدا هەموو جڤاتە کۆمەڵایەتی و گروپەکان بۆئەوەی کۆی کێشە هەڵسواراوەکان چارەسەر بکەن، دەتوانن فەزایەکی کراوە بۆ خۆیان بخوڵقینن،. لێرەوە  ئەو پەتەی چەمکی ئازادی بەخۆی و ئەوانیترەوە گرێدەدا، ئەو پەتەیە کەلەنێوان ئازادیە گشتیەکان و ئازادیەکانی چوارچێوەی سیاسەت و نۆرمەکان دەکاتە گوتاریکی کۆمنیکاتیڤی. پەتەکە گرێماندەدات پێکەوە لەمامەلەیەکی دیسکۆرسییڤی گونجاودا.  لەم کۆنتێکستەدا من لەو پەتە تێدەگەم کە من و ئەوانیتر ڕایەڵدەکات پێکەوە، بەبێئەوەی ئازادیە ئیندیڤیدوالیەکانی خۆم لەدەستبدەم. ئەم ڕایەڵە لای هابرماز دەگەڕیتەوە بۆ سەرچاوە پێس سیاسیەکانی، بۆ شیوازی ژیانی مرۆڤەکان، بۆ مۆدۆس ڤیڤێندی ، بۆ بیڕوراکانیان، بۆ نۆرم و بەها ئەخلاقی و مۆڕاڵە گشتیەکانی جڤاتەکان، بۆ ئاینەکانیان و کەشیگەراییەکانی ئاین و ڕێڕەوە تایبەتەکان لەکۆمەڵدا.. بەگشتی مەرجە پێش سیاسیەکان بۆ تێگەیشتن لەبنیاتنانی سوستێمی سێکۆلار کاریکی گرنگە، بەبێ گەڕانەوە بۆ سەرچاوە پێش سیاسیەکان ، تەنانەت پێش سیاسیە مۆڕاڵیەکان، (کەلەدەرفەتێکدا لەگفتوگۆی ڕاتسینگە دێینەوە سەری )، دامەزراندندی کۆمەڵێکی سێکۆلار و پۆست سێکۆلار کاریکی ئەستەم دەبێت. 

لەبەرئەوە هابرماز ڕای وەهایە ( لەگەڵ ڕەهاکردنی  پەیوەندیە کۆمنیکاتیڤە ئازادەکان دەتوانرێت هاوڵاتیان مۆبیلاریزە بکرێن بۆ بەشداربون لەهەموو ئەو تێما وململانێیانەی، کەکۆی کۆمەڵگە دەگرێتەوە..1.23 )  لێرەوە  دەگەینە ئەو چەمکەی کەهابرماز دەیەوێت بیگاتێ، ئەویش (پەتە ونبووەکەیە ) ئەو پەتە ونبووە بەڕای هابرماز (پرۆسەی دیموکراتیەت خۆیەتی)..

ئەم پەتە ونبووە لەمامەڵەی دەستوریدا، لەگەڵ ڕابوردوو ، لەگەڵ یادەوەری مێژوویی ،  لە (هۆلۆکۆست) داخۆی دەدۆزیتەوە، کاتێک سیاسەت لەڕێگەی دەستور و یاساوە دەبێتەوە هۆی ئەوەی هۆشمەندیەکی گشتی بجوڵێنێت، هۆشمەندیەک کە گرەنتی ئەوە بکات نەوەیەک جارێکی دیکە نەگەڕیتەوە بۆ هۆلۆکۆست، بۆ ڕەگەزپەرستی و میلتاریستی ، بۆ دیسپۆتی ئاینی و ئایدۆلۆژی. ئەم کۆگیریەی سیاسەت بەهەموو ڕەنگە جیاوازەکانیانەوە بەجێگیرکردنی ئیدانەی ناسیونال سۆسییالزم، پڕۆسەی ڕەخنە لەخۆگرتنی میللەتێک بۆ میژووی خۆی ، ڕەخنە لەنەوەی ڕابووردوو کەدەنگیان بەخسی بەنازیەکان و هیتلەر هاتە سەر حوکم، ڕەخنەیەکی  ئازایانە بەوەی  هەموو کۆمەڵگەی ئەڵمانی لێبسراوە بەرامبەر  بە هۆلۆکۆست، بەناڕاستەخۆ  تاوانی هەمووانی تێدا بووە.  زیندووکردنەوەی (هەستکردن بەتاوان) و (کاکردن لەڕابوردوودا) بەتەعبیری (ئادۆڕنۆ) ، هەروەها لەڕووی سیاسیەوە داوای لێبوردن بەڕەسمی لەمیللەتانی دیکە لەمەڕ هەموو داگیرکردن و تاوانیک دەرئەنجامیانداوە، پرۆسەیەکی بنیاتنانەوەی سوستێمی دیموکراسی بوو، دەتوانم بڵێم پرۆسەی دۆزینەوەی پەتە ونبووەکە بوو لەو قۆناغەدا، من پیموایە لەهەموو قۆناغێک پەتیکی ونبوو هەیە کەدەبێت پرۆسەی دیموکراسی بیدۆزێتەوە.   

من لێرەدا هەڵوێستەیەکی بچوک دەکەم، و نابێت ئەوەمان لەبیربچێت کە (تیۆدۆر ئادۆڕنۆ) بیرمەندی گەورەی تێۆریی قوتابخانەی فرانکفۆرت بوو،  ڕستە بەناوبانگەکەی گووت بەوەی (شیعر نوسین لەدوای هۆلۆکۆست مەحاڵە)، ئەمە جگە لەدەستەواژەەی کارکردن لەڕابووردوودا، فەلسەفیانە کاری لەسەرکراو لەڕوی سیاسیەوە کاریکی زۆرتری دەویست، تاوەکو هەموو ئەم تێزانە بینە نێو دونیای هۆشمەندی کۆمەڵایەتیەوە،  دیارە نابێت ئەو دیمەنەمان لەبیر بچێت کە سەرۆک وەزیرانی سۆسیال دیموکراتی ئەڵمانیا (ڤیلی برانت) دەچێت بۆ پۆڵۆنیا و لەبەردەم مۆنۆمێنیتی قوربانیانی نازیەکان لەحەوتی دێسمبەری ١٩٧٠ لە(وارشۆ)  دێتە سەچۆک و بەناوی میللەتی ئەڵمانەوە داوای لێبورد لەپۆلۆڵۆنیەکان دەکات . کۆی قوتابخانەی فرانکفۆرت لەدوای جەنگی جیهانی دووهەم و دوای گەڕانەوەیان لە مەنفاکان، کاری زۆریان کرد تاوەکو کاریگەربن لەسەر سیاسەت بۆ کارکردن لەسەر ڕابووردوو، کاری ئەوان بنیاتنانەوەی فەلسەفی و فیکری کۆمەڵگەی ئەڵمانی بوو، بەدروستکردنەوەی هۆشمەندیەکی نوێ، ڕەخنەگرتن لەڕابوردوو، لەشمەکخۆری، لەدیاردە خراپەکانی مۆدێرنە، ڕەخنە و شرۆڤەکردنی هەموو ئەو سووچە خراپانەی کە جەنگی جیهانی دووهەم  لەدوای خۆیەوە لەهۆشمەندی گشتیدا بەنیشتوویی هێشتبوویەوە، ئاوەها دەبوایە  پەتە ونبووەکە  بدۆزرایەتەوە .

 لەم خاڵەوە پەتەکە لای هابرماز تەنها ئەو ڕووە سوسۆلۆگیەی نییە، کەپرۆسەی دیمواکراتی بەخۆیەوە گرێدەدات، دیارە تەنها ئەو ناتەواویە نییە کەمۆدێرنە لەخودی خۆێدا بەرهەمی هێناوە، بەڵکو لایەنە مەعرفیەکەیەتی.  نابێت ئێمە لەم خاڵەدا ئەوە لەبیربکەین، مۆدێرنە لای بیرمەندیکی وەک هابرماز پرۆژەیەکی ناتەواوە، پرۆدێکتێکە، پرۆژەیەکە هێشتا کاری لەسەردەکرێت و ئەقڵانیەتی پراکتیکی و دیالۆگی کۆمنیکاتیڤی، ئەو پرۆژەیە بەرەو ئاستێکی باڵایی دەبات.  لایەنی مەعرفی  (Kognitiv) پەتە پچراوەکە، ئاوڕدانەوەیە لەو (پەتە ونبووە) کەدیموکراتیەت خۆیەتی، لەم خاڵەوە پەتە پچڕاوەکە ئەو مەعرفە ونبووەیە کە پرۆسەی دیموکراتی سیکۆلاریزاسێۆن بەدوویدا دەگەڕیت و لەزۆر کاتدا لێی وندەبێت.  بێگومان وەک ئاماژەمان پێدا سیکۆلاریزم بەبێ دیموکراتیەت بوونی نییە، مەرجی سەختی سەرەکی سیکۆلاریزم دیموکراسیەتە، بۆیە هەر قسەکردنێک لەسەر سیکۆلاریزم دەمنابەتەوە بۆسەر کۆڵانە ڕۆشنەکانی دیموکراتیەت.  هابرماز لەو بڕوایەدایە کەئەو درزە گەورەیەی کۆمەڵگەی  مۆدێرن لەشسکتی کۆمەڵایەتی و تەماشاکردنی پرۆسەی ڕۆشنگەری وەک پرۆژەیەکی تەواو، کامڵ، وەهای کردووە کەکایە کولتوریەکان،  ئیندیڤیدوالەکان، بوارە کەسیەکان، مۆڕاڵیەکان، گروپە  کۆچبەریەکان، بوارە ئاینییەکان، کایە  سێکسوالیەکان بکەونە قەیرانەوە، ئەقڵانیەت لەپاکێتیکی تەواوەوە گرفتی دەستپێدەکات ، کاتێک هەستدەکات ئیدی ڕۆشنگەری گەیشتۆتە ئامانجی خۆی، مۆدێرنە بۆتە جیهانیکی تەواو وکامڵ بوو! لەم خاڵەوە، لەڕەخنەی ئەقڵانی تیژەوە بۆ کایەکانی دیکەی کۆمەڵگە لەنۆرم و ئاین و سێکسوالیەت و کایە تایبەتیەکان، دەکەوێتە هەڵەی گەورەوە، وەها دەکات کایەکانی دیکە فەرامۆش بکرێن، یان لەهۆشمەندی گشتیدا چیدی گرنگی پێنەدرێت، ئەم ڕەخنە ئەقڵانیە لەدوای کانت و هێگڵەوە، (خود ئەزمونیەکانی) خۆی لەدەرەوەی کایە میتافیزیکی و ڕۆحانیەکان بینادەکات، بێگومان گەر دونیای مۆدێرن خۆی سەرجەم لەدەرەوەی میتافیزیکیا کارنەکات.   فۆرمۆلوکەکردنی سێکۆلاریزاسێۆن، بەجۆرێک کە عەلەمانیەت دەبێت بەئایدۆلۆژیا و سوستماتیک، پشت دەبەستێت بەتیژبونەوەی ڕەخنەی ئەقڵانی لەکایە ئاینیەکان، لەسەریکی دیکەوە لەڕێگەی هەڵکشانی ئەو هێزە ئابووریانەی کەچیتر ناگەڕێنەوە بۆ (هەبوونە پێش سیاسیەکان)، بۆ ئەکتەکانی هیومانزم، نۆرمە هیومانیەکانی ئاین و نۆرمەکانی نێو کۆمەڵگە. ئەمە وەها دەکات کەکۆمەڵگە ببێت بەکۆمەڵ و گروپ و تاکڕەوی بچوک بچوک و دوای ئارزوومەندی خۆیان بکەون. کایە ئاینیەکان لەم قەیرانەدا هەوڵدەدەن لەپەراوێزبوونەوە بێنەوە نێو کایە ئامادەکاریەکانەوە، لەم خاڵەشەوە تاکێک دروست بێت کەدوورە لەهەموو سۆڵیداریتی و وابەستەبوون بەجیهانەوە، مادامەکی ناگەڕیتەوە بۆ بنەما پێش سیاسی و مۆڕاڵیەکان، کەواتە دەگەڕیتەوە بۆ نێو هێزە ناوەکیەکانی نێو خۆی، ئەمە وەها دەکات کەکۆمەڵگە دابەشبێت بەسەر ئارەزوومەندەیەکان لەتەنیشت یەکەوە، نەک لەگەل یەکتردا. لەتەنیشت یەکترەوە هەریەکەو بۆ نێو هێزەکانی نێو خۆی و نۆرمەکانی ناو خۆی دەگەڕیتەوە، بەمشێوەیە چ هێزە کۆمەلایەتیەکان، چ کۆچبەرەکان، چ هێزەکریستانیەکان و هێزەکانی دیکە بەرەو دابەشبوون دەڕۆن لەنێو دەوڵەتی سێکۆلاردا. وەها دەکات کەگروپەی گەنج کولتوریکی دیکە بۆخۆی دروستبکات، وەک (سوب کلتوریکیSubkultur) پێچەوانە بە ئاڕاستە مەدەنیەکان، لەفەڕەنسادا، جەنگی پەراوێزەکان، جەنگی کلتوری گێتۆ فەرامۆشکراوەکان، لەگەڵ دەوڵەتدا لەخاڵێکدا تەقینەوە، لەئەڵمانیادا مەترسی گەورە هەیە، کە کۆچبەر و چینە دابەزیوە تێکشکاوە کۆمەلایەتیەکان، ووردە ووردە لەناوچەی تایبەت بەخۆیاندا نیشتەجێبن، کەدەتوانین بە خانوەکانی سۆسیال ناویان بەرین ، مەترسی ئەوە هەیە بەرەو بە(گێتۆ) هەنگاو بنێن، بەمانای بەرەو گەڕەکی پڕکێشەی کۆمەڵایەتی. لەبەرامبەر ئەمەدا پرسی ئاین وەها دەکات کەکۆچبەران بەتایبەت بگەڕێنەوە بۆ نێو نۆرمە پێشینیەکانی خۆیان، مادامەکی نۆرمی تازە باوەشی بۆ نەکردوونەتەوە. لەبەرئەوەی دەوڵەتی عەلمانی پەیڕەوی سیاسەتی توانەوە Assimilation دەکات لەکلتوری ڕۆژئاوادا، نەک خۆگونجاندن هاوتابوون Integration و هاوژیانی . 

لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوەش دەتوانین وەها لەم تێزەی هابرماز تێبگەین، کە پەتە ونبووەکەی  مەعرفەی سیکۆلاریزمە وەهای کردووە ئیسلامی سیاسی لەئەکتێکی ئاینیەوە ببێت بەئەکتێکی سیاسی قورس، ببێت بەتیرۆرێک کە هاوکێشەکان قڵپدەکاتەوە بەسەر عەلمانیەت خۆیدا. لەڕوی سوسیۆلۆگیەوە، ئەم پرۆسەیە بەرهەمهێنانەوەی نادیموکراتیەتە لەنێو خودی دیموکراسیدا، بەڕای من، پەتە ئەمە ونبووەکەی عەلمانیەتە، کەدەبێت لەهەموو شوێنێکدا ئاماژەی پێبدەین.. 

دیارە هابرماز جەختت لەو بازاڕانە دەکاتەوە، کە دیموکراسی نین، کولتورێک بینادەکەن کەدیتە نێو کایە تایبەتەکانەوە ، جۆریک جەبریەتی ناڕاستەوخۆ لەسەر شێوازی ژیان دروست دەکات.  لێرەوە ڕۆحی بەشداربوون لە ئیرادەی گشتی و بڕیاری سیاسی و بەشداربوون لاواز دەکەن، بێگومان گەر هاتوو هۆکاری مردنی نەبن، ئەوا لەژێر سێبەری ئەم بازاڕانەدا چیتر کۆمەلگە بە مامەڵە کۆمنیکاتیڤەدا تێناپەڕیت بۆ بیناکردنی بڕیاڕە گرنگەکان لەسەر ژیانی خۆی،  چیتر ناگەڕێتەوە بۆ سەرچاوە مۆڕاڵی و مەرجە پێش سیاسیەکانی خۆی.  ئەم بازاڕە نادیموکراتانە ناعەدالەتی کۆمەڵایەتی و پریڤاتکردن و تاکڕەوکردنی مرۆڤیان برەو پێداوە،  نەک لەپێناو دۆزینەوەی تاکڕەوی مرۆڤ خۆی، بەڵکو وەک خۆگونجاندنی لەمۆدێلێکی مرۆڤی مۆدێرندا، کە کڵێشەی ژیانی پابەندە بەپێشبڕکێی ژیان لەگەڵ پارەدا، ئەمە وەهای کردووە کە پەتەکە بپچڕێت و درزێکی گەورە لەنێوان کایەئازادیەکانی کۆمەڵگەدا دروستبێت.  

 

پۆست سیکۆلار ، کۆمەلگەی دوای عەلمانیبوون..

لەگوتاری سێکۆلاریزاسێۆندا هابرماز وەک پیشەی خۆی هێرش دەکاتە سەر (پۆست مۆدێرنەکان) و پێیوایە کەئەم دیاردانە دەرئەنجامی قەیرانی مامەڵەی کۆمنیکاتیڤی و دیالۆگی ئەقڵانی نێوان نۆرمەکان و یاساکانی دەوڵەتی سێکۆلارە و ئەمەش بەدروستکردنەوەی گوتاریکی پۆست  سیکۆلارر  Post- Säkular، یان قسەکردن لەسەر کۆمەڵگەیەکی پۆست سێکولار چارەسەر دەبێت. کۆمەڵگەیەکی پۆست سێکۆلار، تێدا جارێکی دیکە سێکۆلاریزاسێۆن (بەعەلمانیکردن) بەتێز و بەشداری هێزە نوییەکان، بەگفتوگۆی نوێ لەسەر مۆڕاڵ و میتافیزیک، دووبارە فراون دەبێتەوە. لەکۆمەڵگەی پۆست سێکۆلار (دوای عەلمانی/ پۆست عەلمانی)   جارێکی دیکە ئەم دیالۆگە لەسەر ئاستێکی نوێ درێژەی دەبێت. لەڕووی مەعرفیەوە ئەوە ڕەخنەی ئەقڵانیەتە لەئاین و نۆرمەکان، بەو تیژبڕیەی خۆیەوە وەهای کردووە، کە ئاین و پرسەکانی کۆمەڵگە بکەونە قەیرانەوە، وا هەستبکەن کەفەرامۆشکراون.  هابرماز دەربارەی ئەم کێشانەی نێو کۆمەڵگەی مۆدێرن  لەگەڵ ئەو ڕایەی پۆست مۆدێرنەکان یەکناگرێتەوە کەپێیان وەهایە، هەر لەسەرەتاوە پرۆژەی مۆدێرنە پڕۆژەیەکی فاشیل و شکستە خواردوو بووە، هابرماز هێرشیکی گەورە دەەکاتە سەریان و دەڵێت: (پۆست مۆدێرنەکان ئەو قەیرانانە لەدیدیکی ڕەخنەی ئەقڵانیەوە  تێناگەن، کە دەرئەنجامی هەڵبژاردنیکی خراپ و هیلاکی مومکینی مۆدێرنەی ڕۆژئاوایە، و پابەندە بە قەیرانەکانی ئەقڵانیەوە. بەڵکو وەک دەرئەنجامیکی لۆجیکی پرۆگرامی مۆدێرنە خۆی تیدەگەن، وەک  خود ـ هەڵوەشاندنەوەی شتروکتوری  ڕۆحی خودی مۆدێرنە  و کۆمەڵگەی ئەقڵانی پیناسەی دەکەن .. ) 1.27

ئەم هەڵوێستەی (پۆست مۆدێرنەکان) کەبڕوایان وەهایە، پرۆژەی مۆدێرنە لەخودی خۆیدا فاکتەری هەڵوەشاندنەوەی خۆی هەڵگرتووە، شتروکتور وبنەماکانی خۆهەڵوەشاندنەوە لەگەڵ پرۆژەکەدا پێگەیاندووە، ئەم پرۆژەیە هەر لەسەرەتای ڕۆشنگەریەوە دەچێتە نێو کۆڵانی داخراوی ئەقڵانیەتی ئامڕازگەرا و لەدەرئەنجامی پڕاگماتیەت و زاڵبونی سوودمەندی بەسەر کایە ڕۆحیەکاندا، مانا گەورەکانی مرۆڤ، پڕنسیبە بانگەشە بۆ کراوەکانی ڕۆشنگەری وندەکات و ڕۆشنگەری تەنها نمایشێکە و هیچیتر. ئەمە وەها دەکات کەلەوە تێبگەین پرۆژەی ڕۆشنگەری هەر لەسەرەتاوە هەڵگری ئەو ڕۆحە سینیزمە (گاڵتەجاڕیە) بووە  بۆ دەرەوەی خۆی،  ئەقڵانیەت لەم ئەکتە گاڵتەجاڕیەدا، لەم پرۆسەی خود هەڵوەشاندەنەدا،  دەبێتە ئایدۆلۆژیەکی سەخت و خودی مۆدێرنە لەجەنگەکانەوە دێتە دەرێ و لەدووبارە کۆلۆنیالەوە سەردەردەهێنیتە دەرەوە. ئیدی مۆدێرنە لای پۆست مۆدێرنەکان هەر لەبنەڕەتەوە بەهەڵە لەدایکبووە و منداڵیەکی خراپی هەبووە…  بێگومان پێچەوانەی ئەم ڕایە هابرماز بەئامڕازەتێۆریەکانی خۆی  لەدژی (دێریدا و سڵۆتێردایک و تەنانەت نیتچە و فۆکۆ) دەوەستێتەوە، من پێموایە وەک  وەک میراتگرێکی هێگڵیانی (هێگڵ) و ئایدیالزمی ئەڵمانی، بەرگری لەسوستێم و مۆدێلی ئەقڵانیەت دەکات، هابرماز بڕوایەکی قوڵی هەیە بەوەی ئەوەی ونە، پرۆسەی ناتەواوی مۆدێرنەیە، نەک مۆدێرنە خۆی. ئەم هەڵوێستەی پۆست مۆدێرنەکان، لای هابرماز ئەو ئەزمونی کڵێسای کاسیولیکی بیردێنێتەوە کەتاوەکو شەستەکانی سەدەی بیست بەرامبەر هیومانیزم و ڕۆشنگەری و ئازادی سیاسی گومانیان هەبوو، زۆریان ویست تاوەکو لەگەڵ نۆرمە نوئیەکانی مۆدێرنە و نەریت و کلتوری نوێدازۆر قورس ڕاهاتن. هابرامز لەمبارەیەوە دەڵێت (بەمشێوەیە مۆدیرنەیەکی شەرمن و پەشیمان  دەتوانێت لەئەزمونەوە،  ڕێڕەوەکان بۆ دامەزراوە ئاینی دیاری بکات، بۆ قوتار بون لەکۆڵانی داخراو، یارمەتی بدات.)1.27 . لەگەشتی هابرماز بۆ ئێران بەرامبەر ئەو پرسیارە دەبێتەوە( کە ئایاناکرێت لەڕوانگەی کلتوری بەراوردکاری و کۆمەڵناسی ئاینیەوە، سێکۆلاریزمی ئەوروپایی ڕێگەی نوێ بۆخۆی بکاتەوە و بەخۆیدا بچێتەوە …) 1.28

بەڕای هابرماز دەبێت بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە لەڕوانگەیەکی مەعرفیەوە بگەڕێنەوە بۆ ئەزمونەکانی مۆدێرنە و سێکۆلاریزاسێۆن. نابێت تەنها دەرئەنجامە سیاسی و سوسیۆلۆگیەکان ببنین، و کێشە فەلسەفیەکانی فەرامۆش بکەین . نابێت ڕەخنەی ئەقڵانی تادواهەناسە و لوتکە بەرامبەر سەرچاوە (پێش سیاسی ومۆڕاڵیەکان) و نۆرمەکانی ئاین و کلتورەکان تیژبکەینەوە. بەڵکو دەبێت ڕێگەی مامەڵەی کۆمنیکاتیڤی بگرینە بەر، کەئەزمونی مۆدێرنەو ڕۆشنگەری فۆرمۆلەی هەموو ئەو پرسیارە جیدیانەیە، کەدەبێت بکرێن. لێرەوە ڕادیکالیزەکردنی ڕەخنەی ئەقڵانی بۆتە هۆی خود ئەزمونێک    Selbstreflexion    کەدەچێتە نێو سەرچاوە میتافیزیکی و پرسە ئاینی و تێۆلۆگیەکانەوە، لەدواجاردا ئەم گەڕانە (لەدوای خود ئەزمونی  هێگڵیەوە فەلسەفە بەدوویدا دەگەڕێت.. ) 1.27 ئیدی پرسیاری گرنگ لەکاتی پچڕانی پەتەکەدا پرسیاریکی مەعریفیە، گەڕانەوەیە بۆ خودی گوتاری فەلسەفی خۆی، کاتێک بەدووی سەرچاوە میتافیزیکیەکانیدا دەگەڕێت، وەک چۆن کانت و هێگڵ لەمۆدێلی خۆیاندا دیالۆگیان لەگەڵدا کردووە، هەمان ڕایەڵە وسەرەدەزوو دوای ئەو میراتیە هێگڵیە دەبێتەوە، کەفەلسەفە بەدوویدا دەگەڕێت ..

 

گوتاری فەلسەفی پۆست سێکۆلاریزم 

(پابەندکردنی گوتاری فەلسەفی لەڕێگەی ئەقڵانیەت و باوەڕ Offenbarung هەمیشە فیگورێکی بیر لێکراوەیە کەدووبارە دەگەڕێتەوە ..) 1.29 لەم دەستەواژەوەی هابارمازەوە هەوڵدەدەین  لەوە تێبگەین کەگوتاری ئەقڵانیەت دەگەڕێتەوە بۆ سەرچاوە پێش سیاسی و مۆڕاڵیەکانی خۆی ، کەلەخودی خۆیدا گەڕانەوەیە بۆ مەشقکردنی ڕۆحی لەنێو کایەتایبەتیەکاندا. ئەوەی (پەتە ونبووەکە) یە لەمێژووی ئەقڵانیەت، فەرامۆشکردنی کایە تایبەتیەکانە کەلەژێر ناوی ئیندیڤیدوالیزم (تاکڕەوی) ونیکردووە، ئەو کایە ڕۆحی و هەستەگەورەیەیە، کەمرۆڤ بەکۆی گەردوونەوە پابەند کردووە، مرۆڤی مۆدێرن لەژێر کاریگەری ئیندوسترالیبوون (بەکارگەریبوون / بەفاریکەبوون) بچوک و بچوکتر بۆتەوە، چیدی مرۆڤ لەنێو جیهاندا نەماوە وەک (هایدگەر) ئاماژەی پێدەدا، چیتر مرۆڤ کێشەی ئەو دونیای دەرەوەی خۆی نییە، کێشەی ئەو سەرسامبوون نییە بەژیان و خەلیقەت و سروشت و جوڵەی ناوەکی خۆی وەک مرۆڤ، مرۆڤی مۆدێرن سەربازیکە دەبێت زوو بخەوێت، زۆر زووهەستێت بۆ کارەکەی و لەکۆتایی هەفتەدا سێکسی باشی هەبێت و لەپیریشدا بەرامبەر خانەیەکی پیرانی ڕێک و پێکدا بێتەوە، بێگومان  بەپێی مووچەکەی، مۆدیرنە و پرۆسەی ئەقڵانیەت کەبنەما سەرەکیەکانی سیکۆلاریزاسێۆنە ،لەم درزە گەورەیەوە گرفتی گەورەی تێکەوتووە ، کەهابارماز بەپرۆژەیەکی ناکامڵی تێدەگات، نەک لەدایکبونیکی سەقەت و ئیفلیج وەک پۆست مۆدێرنەکان تیۆریزەی دەکەن .

لێرەوە من لەبەردەم خوێنەری ئازیزم هەڵوێستیەکی بچوک دەکەم بۆ بەردەم  ئەو تێزەی (پێتەر سڵۆتێردایک) وەک فەیلەسوفێکی پۆست مۆدێرن، (بێگومان سلۆتێردایک خۆی پێخۆش نییە بەپۆست مۆدێرن پێناسە بکرێت)،  کەڕەخنەی جیدی هەیە لەسەر مۆدێرنە، ئەو پێیوایە تاکڕەویەک پەیدابووە لەنێو مۆدێرنەدا، کەهەڵگری (هۆشمەندیەکی هەڵەی ڕۆشنگەری Aufgeklärtes falsches Bewusstsein)  ئەم هۆشمەندیە هەڵەیە وەهای کردووە، کەوەها تێبگات کەئیدی ئەو (خودێکی ڕۆشنگەرە) ، لەوبڕوایەوە هەموو پێوەرەکانی ئەم ئیندیڤیدوالە لەمامەڵەوەیە نەک مەعریفە، کەئەمەش دیاردەیەکی گڵۆباڵە، بەمانای ئەم سوبێکتە، ئەم خودە تاکڕەوە ، ئیندیڤیدوالە کەلەنێو هەناوی مۆدێرنەدا لەدایکبووە، وەک سڵۆتێردایک ئاماژەی پێدەدات  (لێدانێکە لەنەریتی ڕۆشنگەری خۆی ) 5.38 

بروانە بەئەلمانی:  سلۆتێردایک: ڕەخنەی ئەقڵانیەتی گاڵتەجاڕی،  سورکامپ ل٣٨ 

 

ئەم خودە وەها هەستدەکات کەلەنێو دونیای گڵۆباڵدا خۆی خودێکە بەجانتایەکی پڕ ڕۆشنگەریەوە، لەو هۆشمەندیەوە ئەم خودە بەرەو ئەوە دەڕوات، کەچیتر لەمەعریفەوە ئاوڕ لەڕۆشنگەری نەداتەوە، بەڵکو لەنێو مامەڵەدا نقوومبێت، ئەم خودە ، ئەم سوبێکتیە، مامەڵەکارە نەک بیرکەرەوە، ئەم فیگورە سیاسەت و بازاڕەکان دوور لەپڕنسیبەکانی ڕۆشنگەری هەڵدەسوڕێنێت و بەناوی ڕۆشنگەریشەوە کاردەکات، ئەمە وەها دەکات کارەساتەکان بەو پێوەرە و دەرئەنجامە ئەقلانیە سەیرانە پێوانە بکات کەڕاتسیونالزمی ماتماتیکی پێوانەی دەکات، بۆ نمونە لەسەر ئاستی سیاسی قسەبکەین ، مادامەکی لەعێراقدا سونە و شیعە هەیە، کەواتە بامامەڵەیان لەگەڵدا بکەین، نەک بگەڕێین بەنێو هێزە زیندووە میانڕەوە کراوەکاندا، ئەوە کات فەوتاندنە لەدیدی ئەم ئەقڵانیەتە باڵادەستەوە،لەدیدی ئەقڵانیەتی ئامڕازگەرا و سوودخوازەوە، باشتر وایە بڵێم لەدیدی ئەقڵانیەتی پراگماتیکی، ئەوکات بەفیڕۆدانە بۆ دۆزینەوەی هیزە دیموکراسەکان ناگونجێت. کات نییە بۆ ئەقڵانیەتی سوودخوازکە هەوڵی دیموکراسیزەکردنی کۆمەڵ و گروپەکان بدات، نەخێر ئەو تەنها ، مامەڵە دەکات لەچوارچێوەی بەرنامەی بچووکدا، دیموکراسیەت لەگەڵ دۆزی دووبارە کۆلۆنیالکردن لەدەرەوەی خۆی لەیەک  فایلدا دەفرۆشێتەوە. بەگشتی ئەم ئەقڵانیەتە ئامڕازگەرایە، سێکۆلاریزم لەچەمکیکی فرە ڕەهەندەوە دەکاتە ئایدۆلۆژیایەک بۆ فەرامۆشکردن و پەراوێزکردنی  هێزە زیندووی و کلتوریەکانی بێگانە بەخۆی، ئەمەش وەهای کردووە کە هێزە ئاینیەکان بەچاویکی پڕ گومان و داخراویەوە،  لەعەلمانیەت تێبگەن، بەهەڕەشەی تێبگەن بۆ سەر کایە ئاینیەکانی خۆیان.  ئەم هێزە ئەقڵانیە ئامڕازگەرا ئامانجخوازە، توانای هیچ گفتوگۆیەکی جیدی نییە لەگەڵ کایە ڕۆحیەکان،  مەرجە مۆڕاڵی و پێش سیاسیەکانی پڕۆسەی سێکۆلاریسزیۆنی فەرامۆشکردووە.   

 ئاوڕدانەوەی ئەم مۆدێلە ئەقڵانیە  وەک گوتمان، ئاوڕدانەوەیەکی  مەعرفی نییە بۆ کۆی پڕۆسێسەکە، مادامەکی خۆیان پەیوەندیەکان ئاوەها بەرەو دەرئەنجامەکان دەڕۆن، لەسەر ئاستی تاک و ئیندیڤیدوالی  ڕۆژئاوایی مۆدێلێک دروستبووە کەوەها تێدەگات گەیستووە بەڕۆشنگەری ، مامەلە دەکات لەگەل ژیانی خۆی لەسەر ئاستی ئەو تاکڕەیەی کەخۆی هەیەتی بەناوی ئازادی بواری تایبەتەوە، قسەیەکی (گۆتفرید بێن )   هەیە کەلەنێو خودی ڕۆسنگەریەوە لەدایکبووە  دەڵێت : (گێل بەو کارت هەبێت ئەمەیە خۆشبەختی)5.40  ، بەمانای گرنگ مامەڵەیە، کارە ، زیرەکی هۆشمەندی مرۆڤدۆستی دەچێتە دواوەوە. دیارە ئەمە ئەقڵیەتی کۆمپانیایە کەدەبێت گوێڕایەڵیەکی ئێجگار سەیر لەڕۆحتدا بێت بۆئەوەی بتوانیت تا خانەنشینی بەرەدوام بیت، وەک بەختەوەرێک تاتەمەنی شەست و حەوت ساڵی بچیتە بەردەم خانەی پیرانی ئەقڵانیەت. (هەڵگەڕانەوەی ئەم دەستەواژەیە ناوەڕۆکیکی دیکەمان نیشاندەدات: کەزیرەک بیت و کارەکەت ئەنجامبدەیت ـ ئەوە هۆشمەندیەکی نەگبەتئ مۆدێرنیزەکراوە لەفۆرمی ڕۆشنگەریدا…40 5.) .. 

ئەوەی لەم دیڕانە تێیدەگەین ئەوەیە، کە)هۆشمەندیەکی  غەمبار) خۆی لەخۆیدا هۆشمەندیەکی مۆدێرنیزەکراوە، مادامەکی بەزیرەکی دەگەڕێیتەوە بۆ کارەکەت، نەک بەگێڵێتیەوە دەیکەیت..لەڕووی سۆسیۆلۆژیەوە، ئەم قسەیە دەچێتە زۆر خانەی پڕاکتیکی، بەڵام لێرەدا ئەوەی مەبەستمانە ئاماژەیە بەو قەیرانە قوڵەی ئەقڵانیەتی ڕۆشنگەری کەلەگەڵ خۆیدا ئەقڵانیەتێکی سینزمی، گاڵتەجاڕی، بەپڕنسیبە مەعرفیەکانی خۆی پێکهیناوە.

لێرەوە هەوڵدەدەم ئەم تێزە پۆست مۆدێرنە بەبەرگریکاری گەورە لەمۆدێرنە (یورگن هابرماز ) گرێبدەمەوە، کەئەویش لەڕەخنەی توندی هەیەلەمۆدێرنە، لەگەڕانیدا بەدووی پەتەونبووەکەی دیموکراسیدا لەنێو خودی پرۆسەی مۆدێرنەدا، باس لەهەمان گرفت دەکات کەئەویش لەنێو مۆدێلی سوستێمی سیاسیدایە، نەک کایە پریڤات و کەسیەکان، هابرماز لەوبڕوایەدایە کەئەوە (فیگوری بیرکەرەوەیە Denkfigur) کەهەمیشە دەگەڕێتەوە بۆ نێو هۆشمەندی سیاسی و مۆدێلی سیاسەت، ئەو ونبوونە گەورەیە، کایە ڕۆحانی و مەعرفی و باوەڕداریەیە ، کەدەبێت گوتاری ئەقڵانی مامەڵەی لەگەڵدا بکات. وەک ئاماژەمان پێدا نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت کەمۆدێلی  ئەقڵانی (کانتی و هێگڵی) لای هابرماز مۆدێلیک بووە زۆر باش گەڕاوەتەوە بۆ سەرچاوە (پێش سیاسی و مۆڕاڵیەکان) و گفتوگۆی لەگەڵدا کردووە، لەگەڵ پەرەسەندنی مۆدێڕنە و جەنگەکان و دروستبوونی کۆمەڵگەی پیشەسازی قورس،م ئەم مۆدێلە بەسەر ئەقڵانیەتە ئامڕازگەڕاو و ئامانجدارەکەی (ئامانجگەرا ) نیشتۆتەوە وجیهان، گۆی زەوی توڕهەلدەدات وەک لەوەی گۆی زەوی ، گڵۆبۆس، بخاتە سەرشانی و خەمی مانەوەی بێت، لێرەوە کارەساتە ژنیگەیی و جەنگەکان و ڕووخانی بۆڕسەکان و بێکاری و نابووت بونو خەمۆکی ڕوودەدات.. بەڕای هابرماز  درزی ئەم گوتارە ڕاتسیۆنالە (ئەقڵانیە) یە بەخودی ئوقڵانیەت خۆی چارەسەر دەکرێت. بەڵام پۆست مۆدێرنەکانی وەک  (دێردا، لێۆتارد، فۆکۆ، سلۆتێردایک ، ژیژاک) بڕوایان وەهایە چیرۆکی مۆدێرنە لەسەرەتاوە هەڵگری ئەم پارادۆکس و دژبەیەکیە بووە ومنداڵیەکی پڕ کێشەی دەروونی هەبووە… ئەم مرۆڤە بەمیکانزمەکراوە، ئەم مرۆڤە ڕۆح مردووە، بەرهەمهینەری ڕاتسێۆنالیەت و ئەقڵانیەتی ماتماتیکیە، لەگەڵیدا بەرهەمینەری ئیفلاسی گەورەو و هەستمردوویی و جەنگەکانە. لەم درزە گەورەیەی ئەقڵانیەتەوە، لەم چاڵە سەختەی مۆدێرنەوە ئەم مرۆڤە بەرهەمهاتووە، کەبەناوی ئیندڤیدوالیەتەوە، بەناوی کایەی تایبەت و ژیانی تایبەتەوە وەک  (ئادۆڕۆنۆ) ئاماژەی پێدەکات  (هەموو شتێک بۆگەندەکات کەناوی ئیدندیڤیدوالیەتە..) .

هابرماز پییوایە، کە پێویستە ئەقڵانیەت وەک فیگورێکی بیرلێکراوە بگەڕێتەوە بۆ نیو خۆی ،  ئەم مۆدیلە  پێشنیازکراوی هابرمازە لەم دەستەواژەیەیدا بەرجەستە دەبێت ، بەوەی  (گۆڕانێک لەئەقڵانیەتدا ڕووبدات لەڕێگەی خودی ئەقڵانیەت خۆیەوە .. 1.29.).  ئەم مۆدێلە ئەقڵانیە پێویستە لەڕێگەی ئەقڵانیتەوە بگەڕێتەوە بۆ نێو خۆی، ڕێگەیەکە هەر وەها بەئاسانی ڕوونادات تاوەکو وەک فیگوریکی هەمیشە بیرلێکراوە، نەگەڕێینەوە بۆ سەرەتا تیۆلۆگیەکان (ئاینیەکان)، بەمانای گەر هاتوو ئەقڵانیەت بەردەوام بێت لەسەر ئەوەی لەخودی ئەقڵانیەتەوە لەئاین و بنەما مۆڕاڵیەکانی بڕوانێت، ئەوا سنوریک دەبەزێنێت کەئەویترە و خۆی نییە.   هابارماز ئاماژە بەوەدەکات کە (بەبێ مەبەستە سەرەتایەکانی تیۆلۆگی، لەم ڕێگەیەدا ئەقڵانیەت لەنێو خودی خۆیدا سنورێکی دەبەزینێت بۆ ئاڕاستەیەکی دیکە .. 1.29 .)

بەمەش ئێمە لەڕووی فەلسەفیەوە بەهەنگاوی قورس لەم تێزەی هابرماز تێدەگەین، کەبەزمانیکی قورس و ڕاتسیۆناڵ دەنوسێت ، بەجۆریک کەڕۆحە کلاسیەکانی زمانی ئەڵمانی تێدا ڕەنگدەداتەوە، بەهەر حاڵ، ئەوەی لای ئەم بیرمەندە پەتە ونبوە مەعریفیەکەیە، بەبڕوای من ،ئەو مەشقە ڕۆحیە سەیرەیە، کەدەبێت ئەقڵانیەت دیالۆگی لەگەڵدا بکات، بەبێ گەڕانەوە بۆ ئەو سەرەتا ئاینی و تێولۆگیانە، ئەقڵانیەت ئاڕاستەیەکی گۆشەگیر و ترسناک وەردەگرێت!. گومانکردن لەپڕۆژە مێژوویەکان، فراونبوونی هۆشمەندی لەسەر ئاستی بەکارگەبوون، جەبریەتی سۆڵیدارێتی لەفۆرمی باج و پاکێتی ئامادەکاریدا، بێگومان بێ بەشداری ئیرادەگەرایانە و شەقبردنی کایە رۆحیەکان و تەنیا کەوتنەوەی مرۆڤ ، دەبن بە خواوەندانەی کە کۆمەڵ و جڤات و تاکەکان بەیەکتری نامۆ دەکات. ئەم شەبەقە گەورەیە لەئەقڵانیەتدا، فەرامۆشکردنی کایە تایبەتیەکانی مۆرڤە دوور لەمۆدێلی هەبوو، وەها دەکات کەجارێکی دیکە لەڕێگەی ئەقڵانیەوە ئەقڵانیەت ئەقڵانی بکەینەوە، ئەمەش  لای هابرماز لەدوای مۆدێلی کانتی و هێگلیەوە ئەم مۆدیلە قەیرانی  تێدەکەوێت.  

بۆ ئەوەی زیاتر لەم تێزە تێبگەین (هابرماز) لەم گوتارەیدا(بنەما پێش سیاسیەکانی دەوڵەتی دەستوری و دیموکراتی )) دەگەڕیتەوە بۆ نموزەجی هێگڵی و کانتی و مامەڵەی ئەقڵانیەتی ئەوان لەگەڵ مۆڕاڵ و نەریتە ئاینی و سەرچاوە (پێش سیاسیەکانی ) مۆدێلی دەوڵەتی و سیاسی، لەمبارەیەوە دەڵێت (لەلای هێگڵ و کانت بەشێوەیەکی دیکە سنوردانانێکی گراماتیکی نەبوو لەگەڵ داواکاریە فەلسەفیەکان، بەوەی فەلسەفە خۆی لەمەڕ سەرچاوە ئاینی و نەریتەکان  و لەڕێگەی دەزگا کۆمەڵاتیەکانەوە بڕیاربدات، کامە سەرچاوەی ئاینی ڕاستەو کامەش هەڵەیە! ..ل30 ) 

لێرەوە هابرماز باس لەوەدەکات کەپێویستە ڕێز بگرین    Respektلەسەرچاوە ئایینەکان، بەمانای دەبێت ئەقڵانیەت ، سێکۆلار  بەڕێزێکی بێ پایانەوە لەئاین بڕوانێت، نەک هەر ئەوە، بەڵکو لەدوای ئەم ئەزمونانەی دوای یازدەی سێپتمبەر و هەڵکشانی بزواتە ئاینیەکان دەبێت ڕیزپەڕ و تەجاوزی  ڕیز بکەین، بۆ فێربوون لەئاین. لەمبارەیەوە دەڵێت:   (بەڵام تەنها ڕێزگرتن هەموو شتێک نییە، فەلسەفە هۆکاری گرنگی بەدەستەوەیە بۆ ئەوەی لەبەرامبەر ئاین وئیماندا شوێنایەکی فێربوون و فێرکاری وەربگرێت  1.30) .. 

پەتە ونبووە مەعرفیەکە بەپرۆسەیەکدا تێدەپەڕێت، کەپرۆسەی فێربوونی ئەقڵانیەتە  لەبەرامبەر ئاین و بڕوادا، سێکۆلاریزم و کۆمەڵگەی پۆست سێکولار دەبێت ئامادە بێت لەئاینەوە  زۆر ڕەهەندی و دووری تازە فێرتبێت، دیارە ئەمەش لای هابارماز  بەڕای من گەڕانەوەیەکە بۆ  مۆدێلی هێگڵی و کانتی . 


سێکۆلاریزم وەک پڕۆسەیەکی فێربوون لەیەکتری 

لەبەرامبەر ناوەڕۆکە ئیتیکیەکان  و لەدوای بیرکردنەوەی (دوامیتافیزیکی) کەخاسیەتی دیاری ئەقڵی مۆدێرنەیە،  مرۆڤ بەرامبەر خۆی دەبێتەوە، وەک بونەوەرێکی تەنیا، لەوانەیە مردنی خواوەند ئەو دەستەواژە نیتچەویە ترسناکە بێت، کەبانگەشەی تەنیابونی مرۆڤ بکات لەسەر زەوی، مرۆڤ لەم ئەکتەدا بەتەنیا بەنێو جەنگەڵستانی ژیاندا ڕێدەکات، هیچ هێزیکی میتافیزیکی یان ڕۆحانی نییە پشتی پێ ببەستێت، ئەم مرۆڤە خاوەن (هۆشمەندیە غەمبارە) لەنێو شمەکخۆری و پەلەکردن بۆ سەرکەوتن، بۆ گەیشتن و گەیشتن و گەیشتن هەناسەی توندە. دونیاو گەردوون و ماناکانی جوانی لەبیرکردووە، چێژەکانی کاتین بۆ ئەم مرۆڤە پەلەیە، ئەم مرۆڤە تێکەڵەیەکە لەسێکسی ڕووت و حەزێک بۆ وەدەستێهنای جەستە، لەهەموو مانا گەورەکانی میتافیزیکیا وندەکات، هەموو ماناکانی بوون، لێرەبوون ، ئەشق ، چێژ، خەڵق، خۆشەویستی ، پێکەنین، خواوەند، بەهاکان  و هۆکاری بوون، قوڵبوونەوە، گریان، سۆڵیداریتی ، هاوسۆزی و هاوخەمی، ژینگەپارێزی ، سروشت دۆستی، ئاژەڵدۆستی  ..هتد . لەغیابی ئەو هەستە باڵامرۆیانەدا، مرۆڤ بەداڕماوی دەمێنیتەوە، بێئەوەی هەستبکات کەداڕماوە، لەبێ هەستیدا دەژی ، بێئەوەی هەستبکات کەهەستمردووە، لەو وەهمەدا دەژی کەئیدی ئەو ڕۆشنگەرە و ڕۆشنگەرەکانیش بەختەوەرن بەدونیائ ئەقڵ، ئەقڵیش پێدەڵێت دەبێت بگات و بگات، ئەم ئەقڵانیەتە ماتماتیکیە هەموو، قازانجخوازە،  بەها میتافیزیکیەکانی خۆی لەدەستدەدات.

 ئەم بیرکردنەوە (دوامیتافیزیکیە) کڵێشەیەکی لەبیرکردنەوە دروستکردووە بۆ مرۆڤێک،  بێئەوەی بۆ ساتەوەختێکیش بیربکاتەوە لەخۆی وەک (بوونێک لەنێو جیهانداin die Welt sein) بەتەعیبیری هایدگەر. لێرەوە مۆدێلی کانتی و پاشان مۆدێلی هێگڵی، ئەو مۆدێلە میتافیزیکیە/ ئەقڵانیە سوستماتیکەیە،  کە(هابرماز) پێی سەرسامە. لەم مۆدێلەدا لەهاوکێشە ئەقڵانیەکانەوە مرۆڤ دەگاتە خواوەند، بێئەوەی مەرجە میتافیزیکەیەکان بکەونە نێو پڕۆسەی جەبری ئەقڵانیەتەوە، وەک ئاماژەیەکی سەرپێی، هێگڵ لە(فیمینۆلۆژیای ڕۆحداPhänomenologie des Geistes) ئاماژە بەوە دەکات کەڕۆح خۆی ئەقڵە، ئەقڵیش لە ئەبسلوتیەتی خۆیدا (Abslut)خۆیدا، لەتەواوکاری خۆیدا، لەدوابازنەی تەواودا، ڕۆحیکی تەواوە کەلەدوای ئەو هیچیتر نایەت،. لێرەەوە لەبینای ئەقڵدا قۆناغێکی دیکەی کامڵ هەیە، کەڕۆحی گەورەیە و لەهاوکێشەی فینۆمۆلۆژیا ڕۆحی هیگڵدا ئەو هاوکێشەیە لەئەقڵەوە هەڵدەکشێت بەرەو باڵایی. لەم خاڵەوە فینیومۆلۆژیا هیگڵ گەیشتنە بەژیانێکی تەواو و ڕۆح لەدواوێستگەکانیدا..بەگشتی ئەم مامەڵە دیالەکتیکیە لەنێوان ئەقڵ و گەیشتن بەو ئیدیایەی کە (هەقیقەت هەموویەتی، نەک بەشێک) گفتوگۆی کراوەیە لەمەڕ کایەڕۆحانیەکان. بەمشیوەیە مۆدێلی هیگڵی مامەڵە لەگەڵ بیرۆکەی ئاین و خواوەندا دەکات. دیارە ئەم هاوکێشە ئەقڵانیە بۆ گەیشتن بە باڵایی ڕۆحی ڕەتکردنەوەی تێکستی ئاینی کریستومی نەبوو، لەپێناو ئەوەی بچێتە ژێر ڕکێفی ئەقڵانیەتی موجەڕەدەوە، ئەم پراکتیزەکردنە لەلایەن هێگڵ و کانتەوە، بەئەقڵانیکردنی نۆرمەکانی ئاین بوو لەکۆنتێکستێکی فەلسەفیدا، بێئەوەی ببێت  بەجەبرێک بۆ ڕەتکردنەوەی ئاین لەخودی خۆیدا.

 بەڕای هابرماز ئەوەی لە(هێگڵ) فێری دەبین ئەوەیە، کەدەشێت فیکری فەلسەفی لەئاینەوە بەپرۆسەیەکی فێربووندا تێپەڕێت تادەگاتە دۆزینەوەی کۆمبیناسیۆن و هاوکۆیەکی جێگیر، تێدا هەردوولایەن بتوانن لەگەڵ نۆرم و پڕنسیبەکانی یەکتریدا بگونجین، دیارە نابێت لێرەدا بکەوینە ئەو هەڵەیەوە، بەوەی  پشتگیری هابرماز بۆ ئەم پرۆسەی فێربوونە، تەنها لەبەر ئەوەیە کە ڕەگەزە ( بەکاربەرەکانی Funktional)  بۆپرۆسەی دیموکراسی گرنگە، نەخێر، بەڵکو ( لەبەر ئەو  هۆکارە جەوهەری وناوەڕۆک ئامێزانەیەتی، بێگومان  بەیادی ئەو پڕۆسە فێربوونە سەرکەوتووە هێگڵیە… 1.31). بەمشیوەیە دەبینین کەناوەڕۆکە کریستانیەکە، ئاینیەکە، جارێکی دیکە هاتۆتەوە نێو فەلسەفەوە، بەتایبەت لای هیگڵ جارێکی دیکە تەعبیری لەخۆی کردووە، ئیدی لەدایکبوونی ناوەڕۆکە ئاینیەکان لەنێو فەلسەفەدا، وەک لەدایکبوونەوەی  میتافیزیکی گریکی وەهایە لەنێو ڕۆحی ئایندا، ئاوەها نۆرم وبەهاکان جارێکی دیکە لەنێو پڕۆسەی فێربوون و فێربوونی بەرامبەردا فۆرمی نوێ وناوەڕۆکی نوێبووەی نۆێ وەردەگرن. 

 

نەخشەی پۆست سیکۆلاری هابرماز 

ڕاستە هەموو چەمکەکانی وەک (ئاتۆنۆمی) (سۆڵیداڕیتی) (نوێبوونەوە) (هۆشمەندی نوێ) و (نێوەکیەت،  قووڵبونەوە Verinnerlichung)یان (بەرجەستەبوون) و (ئیندیڤیدوالیەت / تاکڕەوی) هەموو ئەمانە لەساتەوەختێکدا جێگە بەبەها و نۆرمە ئاینیەکان لێژدەکەن، بەڵام وەک (هابرماز) لەو مۆدێلە مەعریفەیە هێگڵیەدا پێشنیازی دەکات، ئەم ناوەڕۆکانە جارێکی دیکە دەچنەوە نێو دیالۆگی ئاینی ولەسێکۆلایزمدا ڕەنگدەدەنەوە، لەمۆدێلی کۆمەڵگەی دواعەلمانی (پۆست سیکۆلاردا)  ئەم مۆدێلە زیاتر بەرجەستە دەبێت، بێگومان تەنها لەبەر ئەوەیە، کەسێکۆلار، عەلمانیەت خۆی هیلاک بووە بەناتەواوەیەکانی مۆدێرنە وئاینیش نایەوێت چیدی لەلێوار و پەراوێزەکاندا بمێنێتەوە..هابرماز ڕای وەهایە کە(وەرگێڕانی وێنەکانی خواوەند و نۆرمەکانی بۆ ڕیزگرتن کەرامەتی مرۆڤ ، ئەم وەرگێڕانە فریادڕەسە، سنوری نێوان جڤاتە ئاینیەکان دەبەزێنێت ودەپەڕێتەوە  بۆ ناوەڕۆکە ئاینییەکان، چەمک و ومووچە کریستیانیەکان دەباتە نێو جەماوەریکی فراونەوە کەلەبڕاودارێکەوە دەپەڕێتەوە بۆ بێ بڕواکان …1.32) ..

 تێگەیشتن لەم مۆدێلەی (هابرماز) لەکۆنتێکستی  (کۆمەلگەی پۆست سێکۆلار / دوای عەلمانی ) پێناسەی دەکات، تێگەیشتنی فەلسەفی و لەهەمان کاتیشدا سۆسیۆلۆگیە، بەوەی عەلمانیەت خۆی لەخۆیدا نەبێت بەئایدۆلۆژیایەک، بەجۆرێک وەک لەمێژووی ئێستادا بوونی هەیە، کایە ڕۆحانی وئاینیەکان چونەتە پەراوێزەوە، ئەمە هێزێکی بەرگری بەخشیووە بەئاین بۆئەوەی بەئەکتێکی سیاسیەوە بێتە نێو گۆڕەپانەوە، هەموو ئەمانە دوورکەتنەوەیە لەیەکتری ، لەدیالۆگی عەلمانی، دوورکەتنەوە بووە لەپڕۆسەی لەیەکتری فێربوون، دوورکەتنەوە بووە لەپڕۆسەی دیموکراتی خۆی. ئەمە وەهای کردووە کەبازاڕ بەدەست ئەو هێزە ئەقڵانیە پراگماتیە سوودخۆرانە بێت، کەئەقڵانیەتی ئامڕازگەرا بەڕێوەیان دەبەن، ئیدی هۆشمەندی بەنۆرمەکان و سۆڵێداریتی کۆمەلایەتی دەچنە پەراوێزەوە. من پیموایە ئەمە هەڕەشەی گەورەیە لەسەر ئەروروپا کەئەم مۆدێلە نیو لیبرالیە پەلاماریداوە، کۆمەڵگە بۆتە شانۆیەک بۆ بازاڕە گڵۆباڵەکان کە پۆست کاپیتالستی دڕندە بەڕێوەی دەبات. قەیرانی ئۆیرۆ (یۆرۆ) هیچیتر نییە، جگەلەو هێرشەی کەئەوروپا لەکولتوری مەزنی دەوڵەتی کۆمەلایەتیەوە، کەسۆسیال دیموکرات و چەپ و سەوزەکان ئەکتەری بونیاتنەری بوون، ببێتە بازاڕێکی پڕ کێبڕکی، تێدا مرۆڤە کەمدەرات و بازرگانە بچوک و هاوڵاتی بچوک و چین و توێژە لاوازەکان دەکەونە پەراوێزەوە. مۆدیلی کۆمەڵگەی پۆست سێکۆلار کە(هابرماز) پێشنیازی دەکات، مانای گەڕانەوەی ئەو هۆشمەندیە گەورەیە بەژیان لەنێو کۆمەڵگەدا لەنێو گوتارێکی عەلمانیدا، بەجۆرێک کە (کایە ئاینیەکان) و کایەکانی دیکەی نێو کۆمەڵگەش بەشداربن لەم دروستبوونەوەیەدا.   کەواتە وەک هابرماز لەم گوتارەیدا ئاماژەی بۆ دەکات کە (لە هۆشمەندیەکی ئاشکراو کراوەی کۆمەڵگەی پۆست سیکۆلاردا، ڕوانگە نۆرماتیڤ و بەهاکان زیاتر خۆیان  ئاوێنەیی دەکەنەوە، بەجۆریک کەسیاسەت مامەڵەی گونجاو بکات لەگەڵ هاوڵاتیە ئیمانداران و نائاینییەکان، بێگومان لەڕێگەی ئەو زانینیەی کە _ هۆشمەندی گشتی مۆدێرنیزەبکات _ ئاین بۆ ماوەیەک دوابخات، هەورەها لەئەقڵیەتی دونیایی تێبگات و بەئەزمونەوە پەرچەکرادی هەبێت لەگەڵیاندا و بیانگۆڕێت 1.32  )

 مەبەسستی هابرماز لەم چەند دێڕە ئالۆزە فەلسەفیە ئەوەیە، کە کۆمەڵگەی پۆست سێکۆلار لەمامەڵەیدا لەگەڵ ئاین ودونیاییەکاندا، هەم ڕیگەی تێگەیشتن دەگرێتە بەر کەئاین دەتوانێت بۆ ماوەیەک واز لەجەبریەتی خۆی بهینێت، بەوەی شیوازیک ژیان بەسەر کۆی کۆمەڵدا بسەپەێنێت. هەروەها لەدونیابینی دونیایەکان باش تێدەگات و هەوڵدەدات ئەوانیش لەڕێگەی کاردانەوەیەکی بەئەزمونەوە مامەڵەی لەگەڵدا بکات، پێکڕا لەگوتاریکی سێکۆلاریدا کار لەیەکەکتری بکەن و تێگەیشتنیان هەبێت بۆ یەکیتری. بێگومان لەپڕۆسەیەکی هاوتای فێربوون لەیەکتری. فیربوون لەم کۆنتێکستە هابرمازیەدا مانای ، نێزبوونەوەیە لەمانا هیومانیە باڵاکانی ئاین، کەچەمکی بەزەیی و هاوکاری کۆمەڵایەتی و زوهدیەت و دوورکەوتنەوە لەماتریاڵیەت و خۆتەرخانکردن بۆ مرۆڤ لەپیناوی گەیشتن بەفەزیلەتە مرۆیی و خوداییەکان دەکاتە ئامانجی خۆی.  لەبەرامبەر ئەودا ئەو تێگەیشتنە قوڵەی چەمکەکانی ڕۆشنگەری لە(برایەتی و یەکسانی بیروباوەەڕو و ئازادی ئاین و بۆچوونەکەکان و ئازادی سیکسوالی و نۆرمە دونیایی نۆیتراڵە سروشتیەکان) لەکۆنتێکسێکدا کە گوتارئامێز و کۆمۆنیکاتیڤ بێت لەگەڵ یەکتردا ..

بەمشێوەیە (کۆمەلگەی پۆست سیکۆلار) بەردەوام لەپڕۆسەیەکی فێربووندایە لەگەڵ ئایندا، بیگومان گوتاری پۆست سێکولار کڵێشەیەکی مەعرفیە، کەسیاسەت لەفێربوونەوە سەرچاوە هەڵدەگرێت و ڕەچاوی هەموو شەبەنگە جیاوازەکانی نێو کۆمەڵگەدەکات و تەجاوزی هەموو کەلێنە گەورەکانی سێکۆلارزم دەکات، کەلەتەنگژەکانی مۆدێرنەوە دزەی کردووە بۆ نێوخۆی. ئاوەها  لەمۆدیلی( پۆست سێکۆلار)دا مەرجە پێش سیاسی و مۆڕاڵیەکان ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە بۆ دروستکردنی مۆدێلی سیاسی و داڕستنی دەستوری و ڕەچاکردنی بەها ئاینیەکان لەنێو گوتاریکی ئەقڵانی و سێکۆلاردا .

 

ڕێگە کراوەکان بۆ پۆست سێکۆلاریزم

وەک لەهەموو بەشەکانی ئەم نوسینەدا ئاماژەمان پێدا، ڕێگەکانی سیکۆلاریزم لەبەردەم چەندەها کۆسپی دیموکراسیدا دۆگمای تێکەتووە، ئەقڵی ڕۆشنگەری وەک پڕۆژەیەک لەزۆر پێچە مێژووویەکان لەدژی ڕۆشنگەری خۆی کاری کردووە، من پێموایە گەر هاتوو، وەک هابرماز دەڵێت ئەم پرۆژەیە ناتەواوە، یان وەک (پۆست مۆدێرنەکان) دەڵێن : ئەم پڕۆژەیە لەسەرەتاوە بەچیرۆکی زل دەستیپێکردووە و لەکۆتایدا لەکەناری غەریزەو ڕەمەکیەتی پارە و دەسەڵاتی بازاڕو ئەقڵانیەتی ئیدارەکردنی جەنگ و ملمنلانیەکان گیرسابێتەوە! بەمەش هەموو مژدەکانی ڕۆشنگەری لە کڵێشیەکی ئەقڵانیەتی گاڵتەجاڕدا خۆی نمایش بکات وەک فەیلوسوفیکی وەک (سڵۆتێردایک) ئاماژەی پێدەدا! ئەوا بەهەر لایەکدا دەڕۆین ئەوە دەزانین کەئەم سی کوچکەیە (سێکۆلاریزم . دیموکراسی،  مۆدێرنە ) لەیەک ڕیز و کۆنتێکست و ژیاندا یەکتری تەواودەکەن و قەیرانی دیموکراسی هەمیشە دۆزی سیکۆلاری خستۆتە باری دۆگماو بەئایدۆلۆژبوونەوە. قەیرانی مۆدێرنە پابەندە بەهەردوو ڕەگەزە سەرەکیەکەی کە سیکۆلار و دیموکراسیە، سێکۆلاریش بوونی نییە بەبێ مەرجە دیموکراسیەکەی. بەپێچەوانەی ئەم تێزە کاتێک هێزە ئاینیەکان لەڕێگەی فۆرمیکی دەسەڵاتەوە، ئیدی بەهەڵبژاردن بێنە سەر حوکم یان بەهەر هۆکارێک، دیموکراسیەت و ئازادی کۆی کایەکانی نێو کۆمەڵ، دەبێتە مەرجی هەڵوەشاندنەوەی. جەبریەتی شێوازی ژیان داسەپاندن بەسەر شیوازی کۆمەڵگەدا. کەواتە هیچ فۆرمێکی ئاینی گەر لەچوارچێوەی یاسای سروشتیدا خۆی نەگونجێنێت ،توانای بەدیموکراسیبوونی نییە. لەبەرئەوە من لەگەڵ هابارماز یەکدەگرمەوە کەئاین خۆی لەخۆیدا (وێنەیەکی جیهان Weltbild) نمایشدەکات، ئاین لەنۆرمە باڵاکەیەوە دەتوانرێت جارێکی دیکە لەگەڵ یاسا سروشتیەکان موتوربە بکرێتەوە، دەبێت ئاین بەئاسانی واز لە(ڕۆڵی مۆنۆپۆڵیزەکرنی ) هەموو کایەکان بێنێت و دیالۆگ بکات لەگەڵ تێرم و چەمکەکانی وەک (جیاوازی، ئازادی ، ئیندیڤیدوالیەت، دیموکراسی..هتد). بەمانای دەبێت هەموو هێزیکی ئاینی (کڵێسا یان مزگەوت . پارتی ئاینی) لەچوارچێوەی یاسای سروشتی دیالۆگ بکات، بەمانای ئەوە نۆیترالیە پیماندەڵێت: کەدەبێت مرۆڤەکان بەهۆی ئاینی جیاوازیانەوە فەرامۆشنەکرێن، ئەوە دیموکراسیە کەناهێڵێت شێوازیکی ژیان ببێت بەتەنها گوتاری زاڵی سیاسی و یاسایی لەکۆمەڵگەیەکدا. 

ئەم ڕیگەچارەیە وەها دەکات کە(چاوەڕوانیە نۆرماتیڤەکان) لەدەوڵەتی دەستور و یاسادا، چاوەڕوانیەکی پۆزەتیڤ بێت. نابێت ئەوە لەبیربکەین کەکڵێسا لەڕۆژئاوا ئەو ڕۆڵە ڕۆحیەی خۆی لەڕیگەی سیاسەت و سەپاندنی شیوازی ژیانی ئاینی بەدەست نەهیناوە، بەڵکو لەڕێگەی ئەو ڕۆڵە ناڕاستەخۆ ڕۆحیەی کەڕاوێژە بەکۆمەڵ لەکاتی پێویستدا، بۆنمونە مەسەلەی دەستکاریکردنی جیناتی مرۆڤ بۆ لەدایکبوونی ئەو منداڵەی دەتەوێت لەسەر کاتلۆگێکی تایبەت بێت، (بەهێز، ڕەنگی چاوی تایبەت و باڵاو زۆرسیفەتی باش) لەکرۆمۆسۆمەکەیدا موتوربە بکەن، کڵێسا لەئەڵمانیا و ئەوروپا ، گفتوگۆیەکی زۆر گەورەیان کرد لەمەڕ دەستکاریکردنی بایالۆژی مرۆڤ، نەک هەر لەڕووی ئەوەی نابێت دەستکاری کاری خواوەند بکرێت، بەڵکو لەڕووی قوڵکردنەوەی ئەو ئازارەی کەلەنێو چین و توێژەکانی کۆمەڵ بەرپایدەکات. ئەمەو پرسیاری پیرو خانەنشین و نەخۆشی ئایدزو زۆریتر لەچوارچێوەی دەزگاکانی سۆز و هاریکاری مرۆڤ کاری خۆی دەکات، بێئەوەی یاسا سروشتیەکان ڕەتبکاتەوە.  بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەر ئەم  دیالۆگە لەچوارچێوەی پاراستنی ئازادیەکان لەنێو کۆمەڵدا. بەردەوامە. 

هابرماز لەقسەکردنی لەمەڕ کۆمەڵگەی پۆست سێکۆلاردا، ئەو گفتوگۆیە لەگەل پاپاپی ڕۆم (یۆسیف ڕاتسینگە) دەهاروژێنێت، پێکەوە گفتو دەکەن لەسەر (مەرجە پێش سیاسیەکان ) و ڕاتسینگەش لەگوتار و نوسینەکەیدا باس (لەمەرجە مۆڕاڵیە پێش سیاسیەکان)ی  دەوڵەت و کۆمەڵگە دەکات. ئەم دیالۆگی عەلمانیەتە لای هابرماز مانای ئەوەیە (کەکلتوریکی لیبرال و ئازاد دەتوانێت چاوەڕێی ئەوە لە هاوڵاتیە عەلمانیەکانی بکات، کەخۆیان هیلاک بکەن و لەمانا گرنگەکانی ئایندا بەشداری بدۆزنەوە و وەریبگێڕنە سەر زمانێکی هاوبەش و کراوە  1.36) 

  ئەم بەشداریەی نێوان نۆرم و چاوەڕوانیە ئاینیەکان ڕوونادات، هەتاوەکو هەردوولا لەمامەڵەیەکی کۆمنیکاتیڤیدا لەگەڵ یەکتردا دیالۆگ نەکەن، لەکۆمەڵگەی پۆست سیکۆلاردا (جیهانبینی هێزی نۆیتراڵی دەوڵەتی ئازادی ئەخلاقی و ئیتیکی و ئازادی بەگشتی بۆ هەموو هاوڵاتیەک بەبێ جیاوازی زامندەکات…هاوڵاتیە سێکۆلارەکان  دەتوانن ڕۆڵی خۆیان وەک هاوڵاتی ببینین، بێئەوەی لەدژی بنەما سەرەکیەکانی وێنەی جیهانی ئاینی بوەستنەوە و مافی ئیمانداران ڕەتبکەنەوە …1.36 )  لەم مۆدێلەی هابرمازدا کەدیالۆگی ڕاستەقینەی عەلمانیە، مافی نۆرمە ئاینی و ئیمانداران لەهەموو کایەکان نەک تەنها پارێزراوە، بەڵکو لەچوارچێوەی فێربوونەوە، لەکڵێشەی دیالۆگی ئەقڵانیدا ڕەهەندی نوێ دەدۆزێتەوە بۆخۆی. من پێموایە نەک هەر ئەوە بەڵکو تێزە ئاینیەکان لەڕێگەی گوتاری سێکۆلاریزمەوە بەسەر ئاسۆگەی نوێدا دەکەون، چونکە تاوەکو ئێستا دڵی جیهانی بریندارە…

تەواو 

 

———————————–

سەرچاوەکان

 

١ . بەئەلمانی :  یورگن هابرماز ، یۆسیف ڕاتسینگە: دیالۆگی سێکۆلاریسزاسیۆن، دەربارەی ئەقڵانیەت و ئاین، سینتەری لێکۆڵینەوەی سیاسی ئەلمانیای فیدراڵ ، 2005

 

Jürgen Habermas/Joseph Ratzinger, Dialektik der Säkularisierung. Über Vernunft und  Religion, bpd 2005.

 

 

٢ . بڕوانە: د.عادل باخەوان : کۆتایی عەلمانیەت، چاپخانەی ڕەنج ٢٠١٢   

 

 

٣. بۆزیاتر بڕوانە بەئەڵمانی:  یورگن هابرماز، پەیوەندی بەئەویترەوە ، فرانکفۆرت ١٩٩٦ 

.Jürgen Habermas, Die Einbeziehung des Anderen, Frankfurt am Main1996 

 

٤.  زیاتر زیانیار بەئەڵمانی بڕوانە: هابرماز ، تێۆرەی مامەڵەی کۆمنیکاتیڤی ، سورکامپ 1982

  Jürgen Habermas, Theorie des kommunikativen Handelns B1,Shurkamp Verlag 1982 , S45.

 

٥. بروانە بەئەلمانی:  سلۆتێردایک: ڕەخنەی ئەقڵانیەتی گاڵتەجاڕی،  سورکامپ.

Peter Sloterdjik, Kritik der zynischen Vernuft, Suhrkamp 1983

 

 

 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.