Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
ئایندەى كورد لەبەر رۆشنایى بریارى دادگاى باڵاى تاوانەكانى عێراق

ئایندەى كورد لەبەر رۆشنایى بریارى دادگاى باڵاى تاوانەكانى عێراق

Closed

 ئایندەى كورد لەبەر رۆشنایى بریارى دادگاى باڵاى تاوانەكانى عێراق
 عومەرمحەمەد

 تەوەرەكانى ئەم باسە
 
 گرنگى بریارەكە بۆ ئێستاو ئایندەى كورد :
 
 یەكەم : بۆ ئێستاى كورد:
 
 تێنگەیشتن لە گرنگى بریارەكە:
 
 دووەم سوودى بریارەكە بۆ ئایندە:
 
 كۆتایى:
 
 
 ئایندەى كورد لەبەر رۆشنایى بریارى دادگاى باڵاى تاوانەكانى عێراق
 
 عومەرمحەمەد

 پاش ئەوەى ڕۆژى 24ی حوزەیرانى 2007 دادگاى باڵاى تاونەكانى عێراق دوا بریارى خۆى لەبارەى دۆسێى ئەنفال خوێندەوەو سزاى یاسایى بەسەر 6 تاوانبارى سەرەكى دۆسێى ئەنفالدا سەپاند، هاوكات دۆسێكەشى بەتاوانى جینۆساید یەكلایى كردەوە، بێگومان ئەم بریارەى دادگا لەمێژووى عێراقدا، گرنگترین خاڵی وەرچەرخان بوو، چونكە ئەمە بۆ یەكەمین جارە لەمێژووى دروستبوونى دەوڵەتى عێاقدا نەك هەرسەركردایەتى دەوڵەت، تەنانەت ئەفسەرێكى پایەبڵندیش لەسەرتاوانێكى ئاسایى لەسەركورد لێپێچینەوەى لەگەڵ كرابىَو سزادرابێت، ئەم بریارەى دادگاى باڵاى تاوانەكانى عێراق، لەمەردۆسێى ئەنفال، هەربەتەنها پەنجەرەیەكى گەورە نیە بەسەر حەوشەوبانى عێراقییەكاندا بەڵكو دەستكەوتێكى گەوەرەشە، بۆ هەموو عێراقیەكان بەگشتىو كوردبەتایبەتى، گرنگى بریارەكە لەو پەیامەدایە، كە ئیدى سەروەختى ملهورى بەسەرچوو، ڕەنگە هەروا بەئاسانىو لەمیانەى وتارێكى ئاوادا نەتوانین تیشك بخەینە سەرهەموو دەستكەوتەكانى، بەڵكو ئەوە دەمێنێتەوە بۆ نەوەى داهاتوو كەواخوێندنەوەى هەمەلایەنى لەسەربكاتو وەكو جولەكەكان لەتاوانى هۆلۆكۆستدا بەدواى دەستكەوتەكانیەوە بن، بەداخەوە لە سۆنگەى خەمساردى سەركردایەتى سیاسى كوردەوە خوێندنەوەى بریارى دادگاكە بەقەد بردنەوەى كاسى جیهانى هەڵبژاردەى نیشتمانى عێراق بۆ تۆپىَ، شەقامى كوردى نەجوڵاند، هەڵبەت ئەم گرفتەهەرگیز لەوێوە سەرچاوە ناگرێت كەخەڵكى كوردستان بەتەنگ ئایندەى چارەنوسى سیاسى خۆیانەوە نین، بەقەد ئەوەى تێنەگەیشتنە لەگرنگى ئەو بریارەى دادگاو یەكلاكردنەوەیەى تاوانى جینۆساید دەرهەق بە بەشێكى گەلى كورد، یان ئاشنانەبوونە بە یاسا نیودەوڵەتیەكان سەبارەت بەو تاوانانەى لە كوردستان ئەنجامدراون، بەڵام ئەوەى بۆ رۆژگارى ئەمرۆ زۆرگرنگەو دەكرێت كارى جدى لەسەربكرێت هێشتنەوەى دۆسێكەیە بەكراوەیى كەوا دادگا، ناوی 423 تۆمەتباری تریشى لە دۆسێى تاوانى  ئەنفال ئاشكراكرد، كەهەموویان ئەفسەرو پلەدارى سوپاو ئەمنو موخابەراتى عێراقینو هەندێكیشیان ئەوجاشە كوردانە بوون كە لەسەروەختى پەلامارەكانى ئەنفالدا بەشدارى راستەوخۆو ناراستەوخۆى تاوانەكەیان كردبوو، بەو پێەى دادگا لەسەریان وەستاوەو ناوى ئاشكراكردوون ئەمرۆبێت یان سبەى دەبێت ئەو تۆمەتبارانە لەبەردەم ئەو دادگایە‌دا ئامادەبنو دادگایى بكرێن.
 گرنگى بریارەكە بۆ ئێستاو ئایندەى كورد :
 یەكەم : بۆ ئێستاى كورد:
  گرنگى ئەو بریارە لەوەدایە كە دواى بریارى دادگاى شارى لاهاى لەوڵاتى هۆڵندا لەسەرجینۆسایدكردنى كورد، دادگایەكى ترلەناوخۆى وڵاتدا كە بەدادگاى باڵاى تاوانەكانى عێراق ناسراوە، دۆسێى جینۆسایدكردنى كورد دەهێنێتەوە پێشىَو لە رەوتى بەرەو پێشچوونى كارى دادوەرى خۆیدا لەتاوانبارانى دەپێچێتەوەو دۆسێى تاوانەكەش بە جینۆساید یەكلایى دەكاتەوەو راستىو دروستى ئەو ڕاپۆرتانەش  بۆدنیا دەسەلمێنێتەوە كە ریكخراوە جیاجیاكان چ لەسەروەختى پەلامارەكانو چ دواى ئەو دابوویانە نەتەوەیەكگرتووەكانوكۆمەڵگەى نیودەولەتى، بەتایبەتى راپۆرتە مەیدانىو زانستیەى هەردوو رێكخراوى (میدل ئیست ۆچو هیومان رایتس ۆچ)یش " رێكخراوى چاودێرى مافى مرۆڤىرۆژهەڵاتى سەربەنەتەوەیەكگرتووەكان، كە لەدواى راپەرینى بەهارى ساڵى 1991 لەبارەى جینۆسایدكردنى كوردەوە خستبوویانە بەردەمى دادگاى عەدلى نیودەوڵەتىو ئەنجومەنى ئاسایشى رێكخراوى نەتەوەیەكگرتووەكان، ئەمە جگەلەوەى ئەگەر ئەنفالو جینۆسایدكردنى كورد لەهەوەنتە لەلایەن شۆڤینیزمى عەرەبیەوە، یان لەلایەن دەولەتە زلهێزەكانەوە بۆ بەرژەوەندى خۆیان تەمومژێكى خرابێتە سەر ئەوا ئەو بریارانە هیچ بیانوییەك بۆ ئەوان ناهێڵنەوە، كەوا راپۆرتەكەى میدل ئیست ۆچ راستو رەوانەو رژێمى بەعسو دەولەتى عێراق تاوانى نائاساییان ئەنجامداوە، نەك هەر زیادەرۆیى تێدانەبوو بەڵكو بەزیادەوە تاوانى ئەنفالو جینۆساید لەكوردستان پیادەكراوەو لەسەر بنەماى ناسنامەى نەتەوەیى، گەلى كورد بەتایبەتى لەو ناوچانەى بریارى 4008ى نوسینەگەى رێكخستنى باكورى حزبى بەعس  گرتوونیەوە، نیشانو ئامانجى پاكتاوكردنى رەگەزى بوون، لایەنێكى ترى دەستكەوتى بریارەكە ئەوەیە ئەو تۆمەتبارانەى تادوێنى بەسەربەرزى دەسورانەوەو هەمان ئیمتیازى سەروەختى بەعسیان هەبوو، لەوە تێدەگەن ئەو بریارە سیاسیەى بەرەى كوردستانى لەسالى 1991 بۆیان دەرچوو ناتوانىَ تاسەرتاوانەكانیان لەئەستۆ لابەرىَ، ئەمە جگەلەوەى هەردوو حزبى دەسەڵاتدارى كوردستانیش دەهێنێتەوە سەرخۆیان، كە ئەوەى ئەوان بیرى لێدەكەنەوە، " پاراستنى تاوانباران" مەسەلەیەكى لاوەكى نیەو ئەوكەسانەى پەنایانداوە بەناوى لێبوردنەوە، تۆمەتبارى ئاسایى نین، بەڵكو تۆمەتبارن بەتاوانى نیودەوڵەتىو پێویستە سزاى نیودەوڵەتیش بدرێن، ئەمرۆبێت یان سبەى دەبێت لەوە تێبگەن، كەوا تۆمەتبارانى ئەنفالو تاوانەكانى تریش لەتواناى هیچ دەوڵەتێكدانیەو چ جاى دوحزبى لۆكاڵى ناوخۆى عێراق، هیچ كەسولایەنێك مافى ئەوەى نیە پەناى تاوانبارانو تۆمەتبارانى تاوانى جینۆساید بدات، بەڵكو بەپێى یاساى نیودەوڵەتى هەر وڵاتێك پەناى تاوانبارێكى جینۆساید بدات، وەكو ئەوەیە بەشدارى تاوانەكەى كردبێت، بێگومان ئەوانەشى ئێستا هەڵاتوون یان دەیانەوێت هەڵبێن، یان هەڵنەهاتوونو بەخەیاڵى خۆیان یەكێك لەم دووحزبانە دەسەڵاتى پاراستنیانى هەیە، بێئاگان لەگەورەیى تاوانەكەیانو لەیاساكانى تاوانى نیودەولەتىو سزاكانى شارەزا نین، بۆیە هەرگیز ناتوانن تا سەرلەدادگا رزگاریان بێت.
 ئەوتاوانەى كەئەوكەسانەى پێ تۆمەتبارن لە دۆسێى ئەنفالدا، تایبەتمەند نیە بە دادگاى وڵاتێك، بەڵكو تاوانەكە نیونەتەوەییەو لەهەركوێیەك بەدیاربكەون دەكەونە بەرلێپرسینەوەى یاسایىو ئەگەر بواربۆ گەراندنەوەشیان نەبێت ئەوا لەشوێنى نیشتە جیبوونیان دادگایان بۆسازدەكرێت بەتایبەتى ئەوانەى ئیقامەى سیاسى وڵاتانى خۆرئاوایان هەیە، بێگومان ئەوانەى تریش تاسەر ناتوانن لەپۆلیسى نیودەولەتى(ئەنتەرپۆل) رزگاریان بێت. تۆمەتى ئەوان بریتیە لەتاوانى كۆمەڵكوژى، تاوانى جەنگ، تاوانى دژى مرۆڤایەتى كە لە بەندەكانى 11و12و13ى یاساى ژمارە 10ى عێراقیدا هاتوون، ئەو تاوانانە تەنها تایبەت نین بە كورد بەڵكو بەپێى ناوەرۆكى یاساكە دژ بەهموو زیندەگىو بەهەموو مرۆڤایەتین،  ئەمە جگەلەوەى دادگای باڵای تاوانە‌كانى عێراق سەربەخۆیەو ناتوانێت پێچەوانەى دادگاى عەدەلى نیودەولەتى بریار لەسزاو بەرائەتى تاوانبارانى جینۆسایدەوە بدات، راستە دادگاكە لەلایەن كۆمەڵەى نیشتمانى عێراق‌و ئەنجومەنى سەركردایەتى دەوڵەتى تازە دامەزراوى عێراقەوە سازدراوە  هەر وەكو لەماددەی‌ یەكەمى یاساكە‌دا هاتووە، ئەو دادگایە سەربەخۆیى تەواوى هەیەو ناچێتە ژێرهیچ فشارێكى دەسەڵاتى ناوخۆییەوەو لەبەر ڕۆشنایى هەمان بەندى یاساكەدا هاتووە: (دەسەڵاتى لێپێچینەوەو سزادانى هەموو كەسێكى تۆمەتبارو گومانلێكراوى هەیە جاعێراقى بێت یان ناعێراقى ، ئەگەربێتو لەناوخۆى عێراقدا نیشتەجێ بێت)   ئەوەى گرنگە لەدەسەڵاتى ئەو دادگایەدا ئەوەیە لێبوردنە سیاسیە‌كەى بەرە‌ى كوردستانى هەڵدەوەشێنیتەوە: ئەمەش لەبڕگەى یەكەمى بەندى شەشەمى یاساى دادگای باڵای تاوانە‌كانى عێراقدا بەم شێوەیە روونكراوەتەوە: " هە‌ر لێبوردنێك لەپێش جێبەجێكردنى ئەو یاسایەوە‌ دە‌رچووبێت بۆ تۆمەتبارانو گومانلێكراوانى تاوانە‌كانى ئەنفالو كۆى ئەو تاوانانەى دەچنەخانەى ماددەكانى (11 ،12 ،13 ، 14 )ى یاساكەوە پوچەڵ دەكرێنەوە.
 تاوانبارانى جینۆساید نابوردرێن : بەپێى برگەى دووی ماددەى 27ی یاساى سزادانى عێراق، هەرتۆمەتبارێك لەلایەن ئەو داگایەوە‌ سزاى بەسەردا سەپێنرابىَ، هیچ دەسەڵاتێك،جا لەهەرپۆستێكى دەسەڵاتدابێت، وەكو سەرۆك وەزیرانو سەرۆكى كۆماریش مافى ئەوەى نیە پەناى بداو لەسزاكەی كەم بكاتەوە، یان بیبەخشێتو لەسایەیدا بە ئاسوودەیى بسورێتەوە.
 ماوەتەوە بلێین تۆمەتبارانوتاوانبارانى ئەنفال چ ئەوانەى دادگا بەغیابى خۆى سزایان بەسەردا سەپاندوونو یان ئەو تۆمەتبارانەى ناچنە بەردەمى دادگاو هەڵدێن، بەتاوانەكانى جینۆساید سزادراون، لەتواناى هیچ كەسێكدانیە داڵدەیانبداو فریایان بكەوێت، تەنانەت ئەوانە هیچ حەێانەیەكى سیاسى ناوخۆیىو نیودەوڵەتى نایانگرێتەوەو بەهەرشێوەیەك بێت دەبێت سزاى خۆیان وەربگرن، مەگەر تامردن لەو وڵاتانەدا ژیان بەسەربەرن، كە لەو یاسایانە بەدەرن یان گوێیان پێنادەن.. بەڵام لەهەمووحالەكاندا ئەم مەسەلەیە دەگمەنەو ئەگەر هەشبێت لەدەرەوەى سنورى پاراستنى دەولەتدایە، واتە ئەو دەولەتانە تواناى ئەوەیان نیە هیچ كام لەو كەسانە لەپۆلیسى نیودەولەتى بسەننەوەو لەداگا رزگاریان بكەن.
 
 ئەم بریارەى دادگاى باڵاى تاوانەكانى عێراق گرنگیەكەى لەوەدانیە، كە تۆمەتبارەكانى چۆن سزاداوەو كەى وە چ سزایەك دەدرێن، بەڵكو گرنگى دۆسێكەو بریارى دادگاكەو تەنانەت خودى دادگاكەش لەوەدایە كەبەپێى ئەو دەسەڵاتانەى هەیەتى گۆرانكارى گرنگ لەسەر دۆسێى ئەنفال دەهێنێتە گۆرىَو كاریگەرى لەسەرخودى كێشەى سیاسى عێراقو كوردستانیش دادەنێت  هەروەكو كەنعان مەكیە نوسەرى گەورەى عەرەب لەبارەى تاوانى ئەنفالەوە دەڵێت: (تاوانى ئەنفال ئەوەندە گەورەیە كەدەشێت ئایندەى عێراقى لەسەر بنیاتبنرێتەوە)  ئەگەركوردیش بەوریاییو هەروەها بەهوشیارییەكى كۆمەڵایەتىو سیاسىو یاساییەوە بەرەو پیرى دۆسێكە بچێتو وەكوئەوەى پێویستە مامەڵەى لەگەڵدا بكات، بێگومان لەئێستاو ئایندەى عێراقدا دەتوانىَ زۆرهاوكێشەى گرنگ بگۆرىَ. " بیرمان نەچێت ئەم ئەركە هەربەتەنیا هى كورد نیە،  بەڵكو ئەركى دەولەتى عێراقیشە وەكو ئەركێكى سیاسىو ئەخلاقى بەدواى ئەنجامى دادگاى وڵاتەكەیەوە بێت، ئەمە جگەلەوەى كێشەى سیاسى كورد كێشەیەكى سەرەكى دەوڵەتى عێراقیشە. بەڵام بەو مانایەش نیە كورد پاڵى لێبداتەوەو بلێت ئەوە ئەركى حكومەتى عێراقو كۆمەڵگەى نیودەولەتیە.
 تێنگەیشتن لە گرنگى بریارەكە:
 بەداخەوە هەندێك كەسو لایەن كەناوەندى راگەیاندن یان كەناڵێكى ڕاگەیاندنیان بەدەستەوەیە، نەیانتوانى لەگرنگى بریارەكە تێبگەنو هەتا ئێستاش هەوڵدەدەن مەسەلەى سزادانى تاوانبارانى بەتایبەتى سزاى لەسێدارەدانى" عەلى حەسەن مجید"  بەدیدێكى تەواو لۆكالییەوە تەماشاى ئەو بریارە بكەن، بەداخەوە  بۆجیبەجێكردنى سزاى تاوانبارانى تاوانەكە كورتبینانە لێى دەرواننو هەوڵدەدەن لەقەوارەى گەورەیى بریارەكەو ئەو دۆسێیە كەم بكەنەوەو بیخەنە بۆتەى تۆڵەكردنەوەیەكى دەمارگیرانەوەو زیاترخەسڵەتێكى خێڵەكیانەى پێببەخشن. ئەمەش ڕاستەوخۆو ناراستەوخۆ كاریگەرى نیگەتیڤ لەسەردیدى كورد دادەنىَو بریارى دادگاكەش لەمەڕ دۆسێى ئەنفال كەم رەنگ دەكاتەوە، ئەمە بێجگەلەوەى لەسیدارەدانى عەلى حەسەن مەجید لەكوردستان دۆسێكانى تریش نابووت دەكات، بێگومان بۆداهاتووش لەسەردۆزى سیاسى كوردو ڕوخسارى دیموكراسیانەو مەدەنیانەى كۆمەڵگەى كوردى زەرەرمەند دەبێت، هەروەها جێبەجێكردنى بریارى لەسێدارەدانەكە لەماوەى 30 رۆژدا  زەرەرلەدۆسێى كیمیابارانى هەڵەبجە دەدات لەدادگا، ئەگەر لەئێستادا زۆربە سادەیى ئەو پرسیارە لەخۆمان بكەین، داخۆ ئەگەر داوا بكەین عەلى حەسەن مەجید لەكوردستان "جا هەركوێیەك بێت" لەسێدارە بدرێت چیمان دەستبكەوێت؟ لەكاتێكدا عەلى حەسەن مەجید تاوانبارە بەتاوانى دژى مرۆڤایەتى، هەرئەو بریارە بەسە بۆ شەرمەزاركردنى هەموو ئەو كەسانەى داكۆكیان لەبیرى شۆڤینیستانەى ئەو تاوانبارە دەكرد. هێشتا ئەو تۆمەتبارە بە تاوانى دۆسێى كیمیابارانكردنى شارى هەڵەبجەو سەركوتكردنى راپەرینى شیعەكانى خوارو، دیسانەوە هەقە بپرسین، ئەگەر لەسێدارەدرادەبێت تاوانبارانى دۆسێى هەڵەبجە كێبن لەبەردەمى دادگا ئامادەبن؟ ئەى بۆ لەخۆمان نەپرسین چۆڵبوونى كورسیەكانى تۆمەتبارانى كیمیاباران  چى دەگەیەنێت؟ ئەمە واتاى كوشتنى دۆسێى هەڵبجەش نیە؟.. ئەمە جگەلەوەى لەهیچ پەیماننامەیەكى نیونەتەوەیدا بڕگەیەكى یاسایى نیە بۆ لەسێدارەدان، برگەیەكى تێدا نادۆزیتەوە بۆتۆڵە سەندنەوە، ئەى كەوایە بۆچى دەبێت كورد بۆخۆى ئەم موبادەرەیە بكات؟  چیمان لە تۆلەَكردنەوە دەستدەكەوێت؟ بەم رەفتارە مەرگدۆستانەیە، بەدەستى خۆى رێگە بۆ شیعەكان خۆش بكات، ساویلكەیمان بقۆزنەوەو هەمان لەسێدارەدانى  سەدام حسین لەكوردستان دوبارەبكەنەوە؟ بەڵام ئەمجارەیان بەدەستى كوردو لەسەرداواى كورد!! ئەمە جگەلەوەى كوشتنى عەلى حەسەن مەجید رزگاركردنیەتى لەهەموو ئەو ئازارە دەروونیانەى ئەمرۆ هەیەتى"اعدمونی حتى نخلێ فی هژا المحنە" ئەمە ئەو ڕستەیە بوو كە هەردوو تاوانبار پێكەوە ( عەلى حەسەن مەجیدو حسین رەشید) لەهۆڵی دادگا رۆژى 8/7/2007 بەدەستەى داد وەرییان ڕاگەیاند. 
 سوودى بریارەكە بۆ ئایندە:
 گەلى كوردستان دەتوانىَ بۆ لەمەولا كلیلى هەردوو دادگاى هۆڵنداو دادگاى ناوخۆى عێراق بەدەستەوە بگرێتو كۆدى گرنگو هەستیارى كێشە سیاسیەكەى خۆى پێبكاتەوەو بەبەڵگەى یاساییەوە موخاتەبەى كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى بكات. لەپێش هەرهەنگاوێك ئەو پرسیارە جدیە ئاراستە بكات، ئاخۆ ئێمەى كورد لەكوێى پەیماننامەى جارى گەردوونى مافەكانى مرۆڤ جێمان دەبێتەوەو لەكام بەندیشیدا فرێدەدرێینە قەراغى مرۆڤایەتىو كۆمەڵگەى نیودەوڵەتیەوە؟ بێگومان ئەركى كۆمەڵەو رێكخراوەكانى كوردە، كەلەمەولا بەتایبەتى لەدواى بریارى هەردوو دادگاى لاهاىو عێراقیەوە بەخۆبكەونو بەستانداردى رێكخراوەیىو بە شارەزایى یاسایىو هۆشیارى هەمەلایەنەوە بۆ ئەم لۆژیكە تێبكەونو لەهەردەرفەتێكى گونجاودا یەخە بەكۆمەڵگەى نیودەوڵەتى بگرن، لەبەرئەوەى ئێستا دەرفەتى ئەوە رەخساوە كەبەلۆژیكى كۆمەڵگەیەكى مەدەنیەوە بەدواى مافە یاساییەكانى ئەم گروپە نەتەوەییە جینۆسایدكراوە بكەوین، ئەو گرێیانەى لەسایەى بریارى یاسا نیودەولەتیەكانو پەیماننامە نیودەوڵەتیەكاندا دەتوانین بیانكەینەوەو دەستكەوتەكانى بچنینەوە، ئەوچالاكیانە لەدواى ئەنفالەوە ئەركى سەرشانمانن، بێگومان هەوڵو كاركردن لەمبارەیەوە دەمانخاتەوە سەر رێگە تەندروستەكانى مێژوو لەدڕدۆنگىو شەرمنىو هیچ لەباردا نەبوویى دورمان دەخەنەوەو هیزى بنیاتنانەوەو بروابە خۆبوونمان دەدەنىَ، بەپێچەوانەشەوە كارنەكردنى كورد لەسەر ئەم دۆسێیە، پەروایزمان دەخاو داڕوخانوحاڵەتێكى سایكۆلۆژى خراپیشى لەدوادەبێت، دورنیە كارەساتى گەورەتریشى بەدواوە نەیات، ئەوساكۆمەڵگەى نیودەولەتیش هەرئەوەندەى كێشەیەكى مرۆیى هەڵوەستەمان لەسەردەكاو كێشە سیاسیەكەمان فەرامۆش دەكاتو هاوپەیمانێتى ئیرانو توركیاو سوریاو عێراقیش ناكاتە قوربانى كۆمەڵگەیەكى خەمساردوو هیچ لەباردانە بوو.
 هەرئەوەندە بەدەنگمانەوە دێت كە لەدواى راپەرینى ئازارى ساڵى 1991و ئاوارەیى ملیونى خەڵكى كوردستانەوە بەدەنگمانەوە هات، بەپێچەوانەوە كێشەى گەلى كورد كێشەیەكى سیاسیەو بەهەموو پێوانەیەكى ناوخۆیىو نیودەولەتى پێویستى بەچارەسەرى سیاسى هەیە، بێگومان لەدواى بریارى ئەو دوداگایەوە گەلى كورد مافى خۆیەتى داواى حەێانەى نیودەوڵەتى بكات، چونكە ئەم داوایە نەك هەر ناواقعى نیە، بەڵكو مافێكى یاساییەو یەكێكە لەدەستكەوتەكانى ئەو بریارانە، چونكە هەموو ئەودەولەتانەى ئیمزاى پەیماننامەى نیودەولەتى قەدەغەكردنى تاوانى جینۆسایدیان كردووە، پێویستە پێوەى پابەندبن، كە لە پەیمانامەكەدا هاتووە هەرنەتەوەیەك جارێك جینۆساید لەدژى پیادەكرا ئەوا مافى خۆیەتى حەێانەى نیودەولەتى بۆ پێكبهێنرێت بۆئەوەى جارێكى تر بەر پەلامارى تاوانە نیودەولەتیەكان"جینۆساید" نەكەوێتەوە، هەروەكو بینیمان رێكخراوى نەتەوە یەكگرتووەكان لەدواى ئاوارەیى چۆن پشتێنەى ئەمنى بۆ پاراستنى كورد لە هیلى 38 دامەزراندو تاڕوخاندنى یەكجارەكى رژێمى بەعس لە ساڵى 2003 ئەو حەێانەیە بەردەوام بوو، ئەو بەدەنگەوە هاتنەى رێكخراوى نەتەوە یەكگرتووەكان هەربەتەنها مەسەلەیكى مرۆیى نەبوو، بەڵكو كۆمەلێك مەسەلەى سیاسیشى تێدابوو، لەبەرئەوەى تاوانى جینۆسایدكردنى كورد لەلایەن رژێمى بەغداوە روویدابوو، لەكیمیابارانى هەلەبجەو ئەنفالكردنى كوردو هەموو ئەو تاوانانە ئاگاداربوو، چەند رێكخراوێكى ناحكومىو نیودەولەتیش راپۆتیان دابووە نەتەوە یەكگرتووەكان، لەوانە ئەمنستى ئەنتەرناشناڵ، هەروەها سەفیرى ئوسترالیا لە نەتەوە یەكگرتووەكان ساڵى 1988نامەیەكى داوەتە كۆنفرانسێكى چەكداماڵین، نامەكە رۆژى 9/9/1988 لەلایەن وەزیرى دەرەوەى ئوسترالیا دراوەتە كۆنفرانسەكە، كەتیایدا نارەزایەتى دژى بەكارهێنانى چەكى كیمیاوى لەدژى كورد دەربڕیووە  لیژنەیەكى تایبەتو شارەزا كە پێكهاتبوو لەكۆمەڵێك دكتۆر، بەسەرپەرشتى بەرێوەبەرى كۆلیژى تەكسیكۆلۆژى –ژەهرناسى- لەزانكۆى بەلجیكا كەپرۆفیسۆر (ئە. هاندرێكس)یان لەگەڵدابوو هەرئەو ساتە سەردانى كوردستانیان كردووە، نمونەوبەڵگەى زۆریان لەهەڵەبجەو ناوچەكانى ترگەیاندووەتە زانكۆى خنێتولێكۆلینەوەى زانستیان لەسەركردووەلیژنەكە لەراپۆرتەكەیدا رایگەیاندووە بەلاى كەمەوە 3 جۆر ژەهرلەكوردستان بەكارهاتووەو مەترسى ئەو گازانەشى روونكردووەتەوە .
 دیسانەوە ئەنجومەنى ئابورىو كۆمەڵایەتى لیژنەى مافى مرۆڤى سەربە نەتەوەیەكگرتووەكان لەبەروارى 16/9/1988 لە راپۆرتێكیدا دەربارەى مافى مرۆڤ رونیكردووەتەوە كەوا لە عێراق پێشیلكارییەكى ترسناكى كوردەكان بەرنامەرێژكراوە: لەو راپۆرتەدا ئاماژە بە بەكارهێنانى چەكى كیمیاوى لە ناوچەى قەرەداغى سلێمانىو كیمیابارانى شیخ وەسانان لە دۆلى بالیسانى هەولێر لەلایەن رژیمى ێدام حوسێنەوە كراوە، هەروەها لەراپۆرتێكى ترى نەتەوەیەكگرتووەكاندا  بەروونىو بە شێوەیەكى بەرفراوان باسى لەجینۆسایدى كورد كردووە، ئەم چەند نمونەیە ئەو راستیە دەسەلمێنن كە رێكخراوى نەتەوەیەكگرتووەكان باش ئاگاى لەپرۆسەى جینۆسایدكردنى كورد بووە، بۆیە لەدواى كۆچرەوە ملیونیەكەى خەلكى كوردستان چیدى نەیتوانى چاو لەو تاوانە نێودەوڵەتیە بنوقێنىَ، هەروەكو رێكخراوى میدل ئیست ۆچ بەرلەروخانى رژێمى بەعس لەراپۆرتەكەیدا نوسیوێتى (ئەنجومەنى ئاسایش بە پێى ڕێكەوتننامەى جینۆساید لە سەرێتى بەربەست لە كارو كردەوەى جینۆساید بكات. بۆ ئەم مەبەستەش حوكوومەتى ویلایەتە یەكگرتووەكانو ئەو وڵاتانەش كە پێوەندیى توندیان بەم مەسەلەیەوە هەیە پێویستە هەر زانیاریەكیان دەربارەى ئەنفال لە لایە بیخەنە ڕوو. پارێزگارى كردنى بەردەوام لە كورد پێویستە، تا هەڕەشەى توندى تۆڵەسەندنەوەى دەسەڵاتدارانى بەغدا، پووچەڵ بكرێتەوە)   كەواتە ئەوەى قسەى لەبارەیەوە دەكەین مەسەلەیەكى وەهمى نیە، ئەوەندەى لەسەرزەمینەى واقع وەختى جێبەجێكردنى هاتووەو چاوەروانى كاروچالاكیەكانى خۆمان "كوردى جینۆسایدكراو"  دەكات، نابێت ئەوەش لەبیربكەین كەوا لەتەمووزى ساڵى  1993 دا ڕەشنووسى پێشنیارێكى ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمەریكا خرایە بەردەمى ئەنجومەن بۆ دروستكردنى لیژنەیەكى لێكۆڵینەوە لەمەسەلەى تاوانى جەنگى عێراقو جینۆساید، بەڵام بەهەرهۆیەكەوە بێت مەسەلەكە هیچى ئەوتۆى لێشین نەبوو، چونكە ئەو سەروەختە ئەنجومەنى ئاسایشى نەتەوە یەكگرتووەكان دەیویست كێشەى كوشتوبرى كورد وەكو تاوانى ناوخۆیى تەماشابكات، بەڵام سەدامو رژێمەكەى زیاد لەبەڕەى خۆى پێى لە كۆمەڵكوژى كورد راكێشاو لەتواناى نەتەوەیەكگرتووەكاندا نەما چاوپۆشى لێبكات، بۆیە لەدواى روخانى رژێمى ێدام حوسێنو دامەزراندنى دەوڵەتى نوێى عێراق بە زووترین كات دادگاى باڵاى تاوانەكان بۆ لێپێچینەوەى تاوانبارانى جینۆساید بە یاساى ژمارە 10 دامەزرا. ئەمەش پێشنیارێكى بەپەلەى نەتەوەیەكگرتووەكان بوو لەبەرئەوەى هەرلەسەروەختى دروستبوونى ئەنجومەنى كاتى دەولەتى عێراقوە تا هەلبژاردنەكانیش بۆ دامەزراندنەوەى عێراق كۆفى عەنان سەرپەرشتى ئەم پرۆسەیەى دەكرد، بەتایبەتى ئەنجومەنى ئاسایشیش واى پێباشتربوو هەرچى زوو یاسایەكە بۆ ئەو تاوانانە دابمەزرینىَ، ئەمەش بەرژەوەندى خۆیانى تیدابوو لەبەرئەوەى ئەم تاوانانە نەچنە بەردەمى دادگاى عەدلى نیودەوڵەتى.
 دەستكەوتە  یاساییەكان بۆ ئایندە:
 1/ ئەنجامدەرانو هاوكارانو تەنانەت ئەوانەشى زەمینەى تاوانەكەیان خۆشكردووە یان هاندەربوون، هیچ حەێانەیەكى نێودەوڵەتىو نیشتمانى نیانگرێتەوەو نابێت لەیاسا دەربازبن، جا ئەو كەسە تۆمەتبارانە هەرپلەو پایەیەكى دەوڵەتى یان حزبیان هەبێت. هەروەها مافى پەنابەرێتى سیاسىو مرۆییان نابێتو هیچ دەوڵەتێك كە واژۆى پەیماننامەكانى كردبێت یان نەیكردبىَ مافى پەنادانیانى نیە. بەڵكو بەپێى یاسا ئەو كەسانە دەبێت دادگایى بكرێنو سزاى تاوانەكانیان وەربگرن.
 2/ تاوانى نێودەوڵەتى كۆن نابێتو بە تێپەربوونى كات، تۆمەتەكانیان لەسەر لاناچێتو لەیاسا دەربازنابن.
 3/ یاساى نیو دەوڵەتى لەسەرووى  یاساى نیشتمانیەوەیە، دادگاى ناوخۆیى "نیشتمانى"  ئەو مافەى نیە لەكارى دادوەریدا بۆ لێپێچینەوەى تۆمەتبارانى جینۆساید لەرێرەوى یاساى نێودەوڵەتى لابدا، بەڵكو دەبێت ئەو سزایانە بەسەر تاوانباراندا بسەپێنىَ كەلەبەندەكانى یاساى نێودەوڵەتیدا چەسپاونو نابێت لەگەڵیدا ناتەباو ناكۆك بن..
 4/ دەبێت ئەو دادگایەى بۆ تاوانبارانى جینۆساید سازدەكرێت، دادگایەكى سەربەخۆبێت، فەرمانو بریارى سەرۆكى وڵاتان كەجینۆسایدى تێدا ئەنجامدرابىَ،  نابێت بەسەر دادگادا تێپەڕن، لەبەرئەوەى رەنگە وڵاتەكە یان خودى سەرۆك بەو تاوانە تۆمەتبار بێت،  بۆیە نابێت بریارو فەرمانەكانى سەرۆك پێچەوانەى رێساكانى یاساى نێودەوڵەتى بن.
 5 / سەرۆكى دەوڵەت یان یان حكومەت هیچ حەێانەیەكى ناوخۆیىو نیونەتەوەیى  نابێت ئەگەربێتو بەتاوانێكى نێودەوڵەتى تۆمەتباربێت، بەڵكو وەكو هەر تۆمەتبارێكى تر مامەڵەى یاسایى لەگەڵ دەكرێتو پلەو پایەكەى هەرچیەك بێت، نابێتە هۆى ئەوەى لەتاوانەكەى ببوردرێتو سزاكەشى لەسەر سوك ناكات.
 6/ تەسلیمكردنى تۆمەتبارانى تاوانى نێودەوڵەتى ئەركى هەموو ئەو دەوڵەتانەیە كە واژۆى پەیماننامەى قەدەغەكردنى تاوانە نێودەوڵەتیەكانیان كردووە، بەپێچەوانەوە پەنادانو شاردنەوەیان وەكو ئەوە بۆیان دەژمێردرێت كەتاوانێكى نێودەوڵەتیانكردبێت. هەروەها كەمتەرخەمى یان پەكخستنى، یان كۆسپ دروستكردن بۆ دادگایكردنى تاوانبارانى نێودەوڵەتى، بەتاوانو بەهەمان شێوە بەتاوانى نێودەوڵەتى لەقەڵەم دەدرێت، چونكە یاساى نێودەوڵەتى لە مەسەلە هاوبەشەكانى تاوانى نێودەوڵەتیدا وەكو یەك لە كارى پۆزەتیڤو بێدەنگى هەڵبژاردن، یان خۆلادان دەروانێت. 
 كۆتایى:
 ئەوەى بەلاى كوردەوە ئەمرۆ بووەتە مایەى بێ ئومیدىو متمانەى لەدەستداوە، لەوە ناترازىَ كە سەربارى ئەوكارەساتە گەورانە، هێشتا جگەلە بریارى ئەو دوو داگایە شتێكى ئەو تۆبۆ كورد نەكراوە هەتا بەقەرەبوكردنەوەى تاوانەكانى قایل بێت، بەڵام كارنەكردنى كوردیش وەكو گروپێكى جینۆسایدكراو، ئەوەندەى تر بووەتە مایەى قوڵبوونەوەى رەگو ریشاڵەكانى ئەم دەردى بێ ئوومێدیە، ئەوەى باڵى بە سەر تیروانینى كورددا كێشاوە ئەوەیە كە چاوەروانى فریاد رەسێكە لەم هەلومەرجە ئاڵۆزە رزگارى بكاتو بەتەواوى بیهێنێتە دەرەوە، بەڵام هۆگۆ ووتەنى :  ( ئازادى بۆمرۆڤ نایەتە خوارەوە،  بەڵكو دەبێت مرۆڤ بۆى سەربكەوێت)  ئەوەندەى من ئاگاداربم لەناوەندى رۆشنبیرىو سیاسى كوردیدا هەمیشە ئەو گللەیىو پارانەوەیە بەدیدەكەم كە كۆمەڵگەى نیودەولەتى لەكاتى روداوەكاندا هیچیان بۆ ئێمە نەكردووەو لێمان بێدەنگ بوون، ئەگەر ئەو لێكدانەوەیە بەدیوێكیدا راست بێت ئەوا بەدیوەكى تریشدا بێ ئاگایىو تارادەیەكى زۆریش بێویژدانى تێدایە، راستە ئەو سەروەختە وڵاتە زلهێزەكان هیچ فشارێكیان نەخستە سەرحكومەتى عێراقو هێزیان لەبەرامبەردا نەخستەگەڕ، بەڵام بەدەنگ هاتنى رێكخراوەكان، توانى جیهان لە جینۆسایدى كورد بەئاگا بێنێتەوە، هەڵوێست وەرگرتنى رێكخراوى نەتەوەیەكگرتووەكان لەدواى ساڵى 1991 بە شێكى زۆرى لە سۆنگەى ئەو راپۆرتانەوە بوو كەرێكخراوەكان خستوویانەتە بەردەمى كۆمەڵگەى نیودەوڵەتى، ئەوەتا رێكخراوى هیومان رایتس و میدل ئیست ۆچ لە راپۆرتەكەیاندا نوسیویانە : (كێشەى كوردى عێراقیش لە گەڵ ڕێكەوتننامەى ساڵى 1951دا گونجاوە سەبارەت بە ڕێگەگرتن و سزادانى تاوانى جینۆساید.) ئەوەى میدل ئیست ۆچ دەیخاتە روو تەنها راپۆرتێك نیە، بۆ بەردەمى كۆمەڵگەى نیودەوڵەتى بەڵكو ئەو لەسەرەتاى راپۆرتەكەیدا نوسیوێتى ئێمە كارەكەى خۆمان تەواو كرد،  بەڵام كێشەكە چارەسەرنەكراوە، كارەكەى ئێمە ئەوكاتە دەگاتە ئەنجام كەوا دادگایەك دابمەزرىَ لەم تاوانكاریانە بپێچێتەوە كە دژ بە كورد كراوە، تا لەرێگەى لیژنەیەكى تایبەت یان دادگایەكى تایبەتەوە گوىَ لە گشت یان بەشێك لەو گروپە جینۆسایدكراوە بگرێت،  ئەو لەو پێشنیارانەى بۆ ئەنجومەنى ئاسایشى نەتەوە یەكگرتووەكانى خستووەتە روو 3 رێگەیە،  بێگومان وەكوخۆیان نوسیویانە رێگەى یەكەم كەدادگایەكى ناوخۆى عێراقیە، رێى تێنەدەچوو لەبەر ئەوەى رژێمى ێدام هێشتا لەسەركاربوو،  بەڵام هەرچى رێگەى سێهەمیانە بە ڕاى میدڵ ئیست وۆچ ئەگەرى ئەم ڕێگایەیان واتاى رێگاى دادگاى نێودەوڵەتى لەبارترە بۆ كێشەى تاوانى ئەنفال. بەدوادا چوونى ئەم بوارەیان ئەوە ناگەیەنىَ كە واز لە بوارو ڕێگەكانى تر بێنین و پەكیان بخەین، ئەمانە دەتوانن تەواوكەرى یەكتر بن. لەبەرئەوەى دادگاى عەدلى نیودەولەتى  ICJ، تەنها دەسەڵاتى دادگایى نێوان دەوڵەتانى هەیە نەك تاكە كەس، بەڵام بە پێچەوانەى بە هەڵە تێگەیشتنى گشتیى لەم دادگایە ICJ(عەدلى نیودەولەتى  ) دەتوانىَ سوودى پراكتیكیانە بە كوردى عێراق بگەیـەنىَ بۆ نموونە داواكردنى ئیجرائاتى كاتیى پارێزگاریى (كە دەوڵەتێكى بەشدار یان بەشدارانى ڕێكەوتننامەى جینۆساید دەكرىَ بۆ كورد بكەونە كار) یان داواى ئەوە بكەن كە حوكوومەت زەرەرو زیانى قوربانیەكان ببژێرێت. ئەمە لەكاتێكدابوو كە هێشتا رژێمى ێدام لەسەركاربوو،  دواتر راپۆرتەكە پێى لەسەردادەگرىَو دەنوسێت: ( تا ئەمڕۆ تەنها هەر بۆسنیاو هێرزەگۆڤینیا كێشەیەكیان دژ بە دەوڵەتێكى تر، هەیە كە لە ژێر ڕكێفى ڕێكەوتننامەى جینۆسایدایە. دادگاى یاسایى نێودەوڵەتیش ICJ، بەخێرایى ڕازى بووە بە وەرگرتنى ئیجرائاتى پارێزگاریى كاتیى، لە مارتى 1993دا. بەڵام تا ئێستاش بە پێى ناوەرۆكى سكاڵانامەكە بڕیارى خۆى نەداوە. هێنانە پێشەوەى كێشەیەكى كاریگەر دژ بە عێراق و لە سوودى كورد دەبێتە ڕووداوێكى گەورەو بایەخدار لە یاساى مافى مرۆڤى نێودەوڵەتیدا كە بێگومان كێشەكە دەباتەوەو لە سەر بناغەیەكى ڕیالیستیانەو یاسایى بەهێز دەیباتەوە. بڕیارەكە گیان دەكاتەوە بەر ڕێكەوتننامەى لەگیانەڵادابووى جینۆسایداو ڕێزى یاساى نێودەوڵەتى بەهێز دەكات و ڕژێمە ستەمكارو ملهوڕەكانى سەرانسەرى جیهان وا لێدەكات كە هەڵوەستەیەك بكەن و دوودڵ بن لە بەرپاكردنى كارى لەو جۆرانە دژ بە گەلێكى كەمینە. ئەوەى كە قەرزاربارمان دەكات وەها هەوڵێكە كە تاكو ئیستا كورد خۆى خاوەنى نیە، هەتا ئێستا ئەگەر بمانەوێت بەراستى لەلۆژیكى ئەنفال تێبگەین دەبێت لەو راپۆرتو سەرچاوانەوە زانیارى وەربگرین كە رێكخراوێكى دەرەوەى كورد كردوویەتىو راى گەیاندووە، ئەوەى بۆ یەكلایى كردنەوەى تاوانى جینۆسایدكردنى كورد كەڵكى لێوەرگیراوە، هەر ئەو سەرچاوە بیانیانەن كە دواتر وەرگێردراونە سەرزمانى كوردى، ئەوەى لەدادگاش رۆڵى گرنگى بینى شایەتى دانەكەى دكتۆر( سنۆ) كەپسپۆرى هەڵدانەوەى گۆرەكانى كردبوو، ئەوەى پەیكەرە ئێسكى تەرمەكانیشى جیاكردەوەو بۆ دادگا ئامادەى كردبوون، دیسانەوە هەر ئەو تیمە پسپۆرە بیانیانە بوون.  ئەگەر ئەوان ئەوەندەیان لەدەست هاتبێت، بزانین خۆمان چیمان لەباڵدایە ئەوە عەرزو ئەوەگەز.
 
 سەرچاوەكانى ئەم بابەتە.
 كتێبى جینۆساید لە عێراق پەلامارى ئەنفال بۆ سەركورد وەرگیرادراوى كوردى- محەمەد حەمە ێالح توفیق چاپى دووەم.
 گۆڤارى ئەنفال ژمارە 5
 قانون عقوباتى عێراقى رقم  10
 جینۆسایدى كورد لەبەر رۆشنایى یاسانیودەولەتیەكان.
 ئەنفالستان ژمارە 4 دەربارەى پرۆفیسۆر هاندریكس.
 دلرەقىو بێدەنگى كەنعان مەكیە. وەرگیرانى حەمە رەشید
 
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.