برێخت، لە دووڕیانی ستایش و سەرزەنشتی نووسەرێكدا !

 برێخت، لە دووڕیانی ستایش و سەرزەنشتی نووسەرێكدا !
 ڕێبوار عارف

     لەمێژساڵە بابەت و وتاری هیچ نووسەرو هونەرمەندێكم بەرچاو نەكەوتووە كە بەباش یان خراپ لە بەرتۆلد برێختی نووسەرو شانۆكار بدوێ. لەم ڕۆژانەدا لەسەر لاپەڕەكانی بڵاوكراوەی كوردستان ڕاپۆرت وچەند ماڵپەڕێكدا، بەڕێز نزارجاف بابەتێكی نووسیوە بەناونیشانی (برێخت…ئەو ناودارەی كەئێستا لە ئەلمَانیا نایناسنەوە). ئۆباڵبەگەردنم نووسەر توانیویەتی لەم وتارەدا ئەو باش وخراپە تێكەڵكێشبكاو لەپاڵ كەمێ پیاهەڵدانی برێختدا، لە سەرزەنشتكردنی ئەو هونەرمەندە مەزنەدا كەمنەهێنێ. برێختێك كە لە ڕێگەی قوتابخانەكەیەوە توانی بەشێك لە شانۆی جیهانی بەدوای خۆیدا پەلكێشبكا، بەجۆرێك كە هەروەك نووسەر دەلێ: (ئەم شانۆكارە مەزنە ڕێگەی خۆی بینی بۆ هەموو شانۆكانی سەرانسەری جیهان ولە زانكۆ جیاوازەكانی جیهان، تیۆرە شانۆییەكەی وەك بابەتێكی سەرەكی دەگووترایەوە…) لێرەدا ئەگەر تەنیا ئەو پەرەگرافی پیاهەڵدانە وەك مەحەكێك لەبەرچاوبگرین، ئەوا ڕەنگە زۆرپێویست بەئاوڕدانەوە لەم لایەنەی باسەكە نەبێ. بەڵكو ئەوەی بەلای منەوە جێگەی تیاڕامانە زیاتر ئاوڕدانەوەیە لەدیوەكەیتری واتە ئەو سەرزەنشتكردنەی كەتائەندازەی (ئیتهامكردن)یش هەلخلیسكاوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، سەرتاپای وتارەكە نیشاندەدا كە یا نووسەر پەیبە جیهانبینی و ڕۆچونەكانی برێخت نابا، كە تێزەكانی شانۆی مەلحەمی لەسەر بنیادناوە، یا لەچاویلكەی بازاری ئازادو ڕوانگەی ((كۆتای مێژوو))ەوە سەیری كارنامەوی برێخت دەكا. كەواتە باشتروایە كە پێكەوە چاوێك بگێڕین بە گۆشەیەك لەباس و بۆچوونەكانی بەڕێز نزار جاف لەمەڕ برێختی شانۆكارەوە، كە دەلێ: (…ئەوەی كە كاریگەری نێگەتیفی بۆسەر سنووردارتركردنی "خۆشەویستی" لەلایەن ئەلمانی و ئەوروپیەكانەوەبوو ئەوەبوو كە وەك "كۆمۆنیستێك" ناوی زڕابوو ئەمەش وای لە جیهانی ئازادو دیموكراتی دەكرد كە سڵی لێبكەنەوەو بە هستیاریەكی ئەوتۆووە مامەڵە لەگەڵ نووسینەكانیدابكەن. پێشدەچوو ئەگەر بهاتایەو برێخت ئەو پروپاكەندەیەی بەدواوە نەبووبایە، ئەوا هەر لەسەردەمی جەنگی جیهانی دووەم وسەردەمی جەنگی ساردیش ناوبانگێكی دیكەی یەكجار جیاوازتری دەبوو. بێگومان ناتوانرێت نكۆڵی لە هەواداری برێخت بۆ كۆمۆنیستی بكرێت بە تایبەتی لەسەردەمی جەنگی جیهانی دووەمدا، بەلام لەهەمان كاتیش، ناتوانرێت بە "كۆمۆنێستێكی مولتەزیم" دابنرێت، چونكە گەواهی زۆر لە ئارادان كە گوزارشت لەساردوسڕی ئەو دەكەن لەبەرامبەر بە كۆمۆنیستەكان. ئەوەی جێگەی تیڕامانە، برێخت لەگەڵ ئەوەی پشتیوانی كۆمۆنیستی وەك فكر دەكرد، كەچی لەهەمان كاتیشدا، خۆی دوور پاراستبوو لە ناوەندەكانی دەسەلات لە یەكیەتی سۆڤیەتی جاران و لەولاتانی تری كۆمۆنیستی…). ئەمەی لێرەدا خوینتانەوە كرۆكی بەشێ لە بۆچوونەكانی نزارجاف بوو. بەرلەهەرشتێ ئەوە بڵین جیاواز لەوەی كە هەر ڕەخنەگرێك بۆچوونەكانی چەندە دروست یا نادروستە، بەلام بەشێك لە بنەماكانی ڕەخنەگرتن، بەڵگە هێنانەوەو خستنەڕووی فاكت بۆ سەلماندنی بابەت و قانعكردنی بەرامبەرەكەتە، نەك تەنیا ڕیزكردنی ڕستەو پەرەگراف و دەربڕینی بیروبۆچوون. نزار جاف بەشێكی باسەكەی لەمەڕ ساردوسڕی برێختە لە بەرامبەر بە كۆمۆنیزمدا، بەبێ ئەوەی كە سادەترین بەڵگەو فاكت بۆ سەلماندنی بۆچوونەكانی خۆی بهێنێتەوەو سەرباری ئەمەش حوكمدانی برێخت بەوەی كە كۆمۆنیستێكی مولتەزیم نیە، بەبێ خستنەڕووی هیچ ڕونكردنەوەیەك، بەبڕوای من هەڵڕشتنی ئەم جۆرە قسانە زیاد لە هەرشتێك هێمای هەگبە خاڵیبوون ونەناسینی برێختە. مێژووی تیكۆشانی برێخت وەك شانۆكارێكی كۆمۆنیست جیاواز لەوەی كە گاریگەریەكی بەرچاوی هەبوو لە محبووبیەتی كۆمۆنیزمدا، پیچەوانەكەشی دروستە كۆمۆنیزمیش بەهەمانشێوە كاریگەری هەبوو لە محبووبیەتی برێختدا. ناكرێ كەسێك كە بەهۆی دەربڕینی بیروڕاكانیەوە لە ڕێگەی نووسینەكانیەوە بێتە یەكێك لە ناسراوترین ئەستێرەكانی بواری هونەری شانۆی، بەلام لە هەمانكاتدا هەربەهۆی بیروڕاو بۆچوونەكانیەوە لە خۆشەویستی كەمبێتەوە. هەقیقەت ئەوەیە كەسێك ئەگەر بەهەرڕادەیەك ئاشنابێت بە نووسنەكانی بریخت وبەتایبەت ئەو بابەتانەی كە لەبازنەی شانۆی مەلحەمدان دەتوانرێ وەك گرنگترین پێوانەی جێگەوڕێگەی نووسەر لەبەرچاوبگیرێ. وەهەربەم مانایەش تێگەشتن لەو ڕاستیەی كە برێخت لەبواری هونەری شانۆیدا وەك هونەرمەندێكی كۆمۆنیست داهێنانی گەورەی ئەنجامداوە كاریكی دژوارنیە. هەڵبەتە ئەوەش بڵێن كە نزار جاف ڕاشكاوانە دەستەكەی خۆی خستووەتە ڕوو سەلەماندویەتی كە ڕەخنەو سەرزەنیشتەكانی لەكام سەنگەرەوەیە. هەروەك خۆی دەلێ: برێخت (وەك"كۆمۆنێستێك"ناوی زڕابوو ئەمەش وای لەجیهانی ئازاد و دیموكراتی دەكرد كە سلی لێبكەنەوەو…). جیاواز لەوەی كە ئایا ماهیەتی بلۆكی یەكیەتی سۆڤیەت چیبوو، چەندە كۆمۆنیست بوو یانا، بەلام كاتێك كە نووسەر باس لە ئازادی دیموكراتی بوونی جیهانی ئەو سەردەم دەكا لەبەرامبەر بە بلۆكی یەكیەتی سۆڤیەت، ئەوا ئەمە تەنیا دەستكورتی تێگەشتن وحالیبوون نیە لەم شانۆكارە بەڵكوو تەقەكردنیشە لە برێختی شانۆكار لەسەنگەری بلۆكی غەربەوە. ئێستە بابێنەوە سەر دوورەپەرێزو خۆپاراێزی برێخت لەناوەندی دەسەلاتی یەكیەتی سۆڤیەت؟ بەدەرلەوەی كە ئاخۆ ئەم دەربڕینە لەسەر بنچینەی چ ڕاستی و زانیارییەكە، بەلام بەبڕوای من ئەمە ناتوانێت هیچ گۆمانێك لەسەر محبووبیەت ودوورو نزیكی برێخت لە كۆمۆنیزمەوە نیشانبدات. خۆئەگەر نووسەر بیووتبا كە برێخت كۆمۆنیستێكی (پرۆ ڕوسی) نەبووە، ڕەنگە نەك هەربۆچونێكی ئاسایی بووبێ، بەڵكوو لەراستیدا ئەگەری پرۆڕوسی نەبوونی برێخت، لایەنی بەهێزی كۆمۆنیست بوونی نیشاندەدات. تەنانەت ئەگەر لەبواری هونەرو ئەدەبدا سنووری خۆی لەگەل مەكتەبی"ڕیالیزمی سیۆسیالیستی"و فەرمان یاساوڕێساكانی ( ژادانۆف، وەزیری رۆشنبیری یەكیەتی سۆڤیەت) جیاكردبێتەوە، بەهەمانشێوە خاڵی بەهێزی برێخت نیشاندەدا. كارەساتەكە ئەوەبوو لەو قوناغەدا سەدان سیاسەتمەدارو ئەدیب و هونەرمەند بەهۆی هەڵوێستگرتنیان لەبەرامبەر بە دەسەلاتداریەتی "یەكیەتی سۆڤیەت"ی ئەو سەردەمدا، كەوتنەبەر هێرشوپەلاماردان و بەئەنتی كۆمۆنیست ناوزەدكران، تەنیا لەبەرئەوەی كە دەسەلاتی ستالین و هاوشێوەكانیان وەك كۆمۆنیست پێقبوڵ نەبووە. كەدیارە گەردوغوباری ئەم هەڵوێستە ناتوانێ زەڕەیەك لە كۆمۆنیست بوونی ئەو كەسانە خەوشداربكا.
 برێخت لەكڵاوڕۆژنەی هونەری شانۆوە خەلاقیەتی خۆی نیشاندا.
 لەسەردەمانێكدا كە قەیرانێكی گەورەی ئابوری هەڕستی لە ژیانی خەڵكی ئەلمَان بڕیبوو، بەجۆرێك كە برسیەتی وبێكاری و هەژاری تەنگی بە ژیانی كرێكارو زەحمەتكێشی ئەو ولاتە هەڵچنیبوو، برێخت دەستبەكاری داهێنانی ( شانۆی مەلحەمی )بوو وەك پێویستەیەكی گونجاو لەو قوناغەدا ئەم هەنگاوە توانی خاڵی وەرچەرخانێكی گەورەبێت لەبواری هونەری شانۆدا، بۆیە جێگەی خۆیەتی لەمبارەوە ڕونكردنەوەیەكی زیاتربدەین. برێخت لە شانۆی مەلحەمیدا بەڕۆشنترین شێوە جیاوازی قوتابخانەكەی خۆی لەگەڵ شێوازو قوتابخانەكانی بەرلەخۆی نیشاندا بەتایبەت (درامی). برێخت دەوری دەخالەتگەرانەو وشیارانەی بینەری لە شانۆ مەلحەمیدا بەلاوە گرنگبوو، وەڕازی نەبوو بەوەی كە بینەر بوونەوەرێكی دەستەمۆراكرو بێهەڵوێست بێت. برێخت نایەوێت بینەر تەنیا پەنا بباتە بەر ڕووداوەكان و ملبدات بەواقعێك كە داسەپاوە، ڕازینابێت بەوەی كە بینەر لە مەودایەكی چەقیودا گیربكات و دەروازەیەك بۆ گۆانكاری پەیدانەكات. هەربۆیە شانۆی مەلحەمی وەك كردنەوەی پەنجەرەیەك بەڕووی بەردوامی گەشە كردنی ژیاندا خستەڕوو كە لەم سونگەیەشەوە برێخت دەیەوێ بەردەوامبوونی ژیان و ناسینی بەردەوامی ئینسان نیشانبدا. هەربۆیە ئەوەی نیشاندا كە داینەمۆو چەرخی گێڕانی شانۆی مەلحەمی، تەقەلای ئینسانە بە دوای گۆڕاندا. یەكێك لە خالە سەرەكی و كاریگەرەكانی داهێنانەكەی برێخت بۆ دەستئاوالاكردنی بینەرو دەخالەتی لە بەرهەمە شانۆیەكاندا، هەڵپێچانی دیواری چوارەمی شانۆو پەیوەندی راستەخۆی نیوان ئەكتەرو بینەربوو تا لەم ڕێگەیەوە دیالۆگ و بەدواچوون لەنێوان ئەكتەرو بینەردا دروستبكا. برێخت ناڕازی بوو بەو دۆخەی كەباڵی بەسەر ژیانی مۆرڤایەتیدا كێشاوە، بۆیە بۆخۆی دانابوو كە بۆ گوڕینی دەبێت بەرگری بكات و بچێتە مەیدانی شەڕی بەدەستهێنانی ژیانێكی باشترو شایستە بەئینسان. چەكی كاریگەری ئەم گۆرانكاریەشی لە پراتیكی شۆرشگیرانەی ئینساندا دەبینیەوە. برێخت باش لەو ڕاستیە حاڵیببوو كە شانۆ لەپاڵ هەرجوانی وچێژو لەزەتبەخشینێكدا هاوكات وەك بەشێك لەسەرخانی كۆمەڵ ئەرك و ڕۆلێكی كۆمەلایەتی مەزنی لەسەر شانەو دەتوانی كاریگەریەكی فراوانی لە كێشمەكێشە سیاسی و كۆمەلایەتیەكاندا هەبێت، وە هەربەم مانایەش توانی لە ڕێگەی هونەری شانۆوە خەلاقیەتی خۆی نیشان بدات. ئێستە بۆ ووردبوونەوە لەم ڕاستیانە چاكترە سەرنجی هێڵە درشتەكانی ڕەخنەی بریخت، بدەین لە قۆتابخانە شانۆیەكەی بەرلەخۆی.   ڕەنگە لەڕێگەی ئەم خشتەیەوە بتوانرێ رامانێكی زیاتر لە جیهانبینی برێخت بكرێت:
 شانۆی درامیی شانۆی مەلحەمی
 بینەر هەست و هۆشی ئاوێتەی ڕووداو دەبێ، بەرادەیەك ناتوانێ هەڵوێستێكی ئیجابی لەتەك بابەتی شانۆكەدا بنوینێ . بینەر چاودێری ئەو ڕووداوانە ئەكا كە لەپێش چاویدا ڕووئەدەن بۆیە ئەتوانێ هەڵسوكەوتێكی ئیجابی لەگەڵ بابەتی شانۆییەكەدا بكا.   
 بینەر هەست بە ڕووداو دەكا. داوا لە بینەر دەكرێ بریار بدا .
 بینەر ڕووەو شتێك دەبا. بینەر ڕووبەڕووی شتێك دەكاتەوە.
 بینەر هەست بەو تاقیكردنەوانە دەكا كە كەسانی شانۆگەییەكە تیدا دەژین. بینەر ڕووبەرووی كەسانی شانۆیەكە دەبێتەوەو لە هەلۆێستیان دەكۆڵێتەوە .
 ئادەمیزاد بوونەوەرێكی ناسراوە ئادەمیزاد لێی ئەكۆڵرێتەوە تا وەكو زیاتر بناسرێ
 ئادەمیزاد مەودایەكی چەقیووی هەیەو گۆرانی بەسەردا نایە ئادەمیزاد قابیلی گۆران وگەشەكردنەوە لەبارێكەوە دەچێتە بارێكیتر
 بیری كۆمەلایەتی دەست نیشانی بوونی كۆمەلایەتی ئەكا. بوونی كۆمەلایەتی دەست نیشانی بیری كۆمەلایەتی ئەكا.
 ماوەتەوە بڵین، ئەگەر بەلای بەرێز نزار جاف و دۆستانێكی هاوبیریەوە هێشتا ئەمەش كافی نیە بۆ نیشاندانی ئەو ڕاستیەی كە شاخۆێنەبەری جیهانبینی برێخت ڕۆچوون و قوڵبوونەوەبووە لە كۆمۆنیزمدا. دەكرێت بەرواردێكی كرۆكی تێزەكانی برێخت لەبارەی شانۆی مەلحەمیەوە لەگەڵ بەشێك لە بۆچوون و تێزەكانی ماركس بكەین و لێرەشەوە بزانن كە برێخت ئیلهامی لەچی وەرگرتووە بۆدارشتنی تیزەكانی خۆی ؟. ( تێزی دووەم: مەسەلەی ئەوەی كە ئایا، بیركردنەوەی مرۆیی، ڕاستییەكی بابەتییە ( gegenstandliche) یان نا بەهیچ جۆرێك مەسەلەیەكی تیرۆری نییە، بەڵكوو مەسەلەیەكی عەمەلییە. پێویستە مرۆڤ لە پراتیكدا، هەقیقەت بسەلمێنێت، یانی واقیعیبوون وبەهێزیی بیركردنەوەی و بە هەبوونی (  (Diesseitigkeitئەم بیركردنەوەیە، لەم دنیایەی ئێمەدا. مشتومڕكردن لەسەر واقیعیبوون ونەبوونی بیركردنەوەی دابڕاو لە پراتیك، مەسەلەیەكی سكولاستیی پەتییە./ تێزی پینجەم: فۆیرباخ، كە بەبیركردنەوەی ڕووت ڕازی نەبوو، پەنای بۆ تێڕامانی هەستی (حسی) ئەبرد، بەلام جیهانی هەستپیكراوی وەك بەرهەمی پراكتێكی دیاریكراوی مرۆڤ نەدەبینی./ تێزی هەشتەم: هەرجۆرە زیندەگییەكی كۆمەلایەتیی، لەناوەڕۆكدا، پراتیكە. ڕێگەچارەی ژیرانەی هەموو نهێنییەكان كە تیۆریی لە سۆفیگەریی دووربخاتەوە، لە پراتیكی مرۆیی وتێگەیشتن لەو پراتیكەوە، سەرچاوەی گرتووە./ تێزی یانزەیەم: فەیلەسوفەكان، بێجگە لە شیكردنەوەی جیهان بەشێوازی جۆراوجۆر، كارێكی دیكەیان نەكردوە، بەلام قسە لەسەر گۆڕینیتی). ئەم چەند تێزەی كە لێرەدا خستمانە ڕوو دەتوانن جەوهەرو ناوەڕۆكی ئەو میتۆدو ڕەوشتە بە ڕۆشنی ببنینەوە كە چۆن برێخت ناسین وگۆڕنی دنیای كردوەتە كاركتەری چارەنووسازی قوتابخانەكەی خۆی. كەواتە ڕۆشنە بەجیا لەوەی كە ئاخۆ برێخت ئەندام وهەڵسوڕاوی حزبیكی كۆمۆنیستی بووە یان نا، بەلام ئەمە بەهیچ جۆریك نابێتە پاساوێك بۆ كەم ڕەنگكردنەوەی خەلاقیەتی برێخت وەك هونەمەندێكی كۆمۆنیست. 
 دواین پەرەگرافی نزارجاف لەبارەی برێختەوە لەپڕ دەكەوێتە "ڕوئیای خۆشخەیالًی"یەوەو دەلێ: (… بەڵام ، پێشی دەچێت ، لە ئایندەداو، لەكاتێكی حەشاردراو لەم سەدەیە یان لە سەدەی ئایندەدا، جارێكی دیكە ئەلمانیا بگەڕێتەوە بۆ بەرهەم ونووسینەكانی برێخت و ، لەوانەشە، جارێكی دیكە و سەرلەنۆێ داهێنانەكانی بخەنە ژێر باس ولێكوَڵینەوە…). لەپاڵ هاوڕابوونمدا بۆ سەرلەنۆی ئاوڕلێدانەوەو گەڕانەوە بۆلای برێخت، بەلام ئەمەیان نە ڕێگەوتەو معجیزەیەو نە بیركردنەوەی "جیهانی ئازادو دیموكراسی"یەكەی نووسەرە بۆ پاداشدانەوەی برێخت. بەڵكوو دووبارە قسە لەسەر پراتیكی ئینسان وسەرلەنۆی هەستانەوەی و گەڕانەوەی ماركس وچەپ وكۆمۆنیستەكانە بۆ سەر شانۆی ڕووداوەكانی جیهان و ڕزگاركردنی مرۆڤایەتی لەم بەربەریەتە مۆدرنەی ئەمڕۆ !
 r-arif@welho.com
 
 • سوودم لەم سەرچاوانە وەرگرتووە: 
 نگریە المسرح الملحمی، نووسینی بەرتۆلد بریخت / تیزەكان دەربارەی فۆیەرباخ نووسینی كارل ماركس.
 ئەم نووسینە لە هاولاتی ژمارە 453دا بلاوكراوەتەوە !