دووكەرتبوونى مرۆڤ لە كولتوورى پارچەپارچەبوودا
دووكەرتبوونى مرۆڤ لە كولتوورى پارچەپارچەبوودا
ئارام سدیق
خوێندنەوەیەكى شیكارى شیعرى "هێڵى سوور"ى بەرزان هەستیار
سەرەتا
قسەكردن لەسەر دەق رەنگە قورسترین خاڵى لەوەدا بێت كە بتەوێت شى بكەیتەوە، چونكە شیكردنەوەى دەق پێویستى بە زانیارییەكى زۆر هەیە لە هەموو بوارەكانى مرۆڤناسى كە ئەمەش تا ئێستا لاى ئێمە سەرچاوە وەك پێویست دەستناكەوێت، رەنگە نووسەرێك كە بیەوێت شیعرێك شى بكاتەوە كارێكى گران بێت، بەڵام نابێت ئەستەم بێت. دەمێكە لەبارەى گرنگى شیعرەوە "ئەبوتەمامى تائى" پێیوایە داهێنانى شیعر بریتییە لە خەلقكردنى دنیا بەشێوەیەكى تر. هاوكات فروغى فروغزاد دەڵێت: من بڕوام وایە كە كارى هونەرى بریتییە لەجۆرێك گوزارشتكردنو سەرلەنوآ دروستكردنەوەى ژیان، ژیانیش شتێكە كەماهیەتێكى گۆڕاوى هەیە. ڕەوتێكە كەبەردەوام لەحاڵەتى شێوە گۆڕینو گەشەو پەرەسەندندایە. دەرەنجامى ئەم گوزارشتەش، كە هونەرەكە خۆیەتى، لەهەر قۆناغێكدا ڕۆحیەتى تایبەت بەخۆى دەبێت. ئەگەر وانەبێت ئەوە لەبنەڕەتدا هونەر نییە، جۆرە ساختەكارییەكە.
شیكردنەوەى شیعر، شیكردنەوەى ژیانە، بۆیە گرنگى هەر تێكستێكى ئەدەبى لەوەدایە ، بەشێك، یان چركەیەكى لە ژیان بەرجەستەكردووە. ئەو قسەیەى سەرەوەى فروغیش ئەوە دەگەیەنێت كە ئەدەب بەگشتى سەرلەنوآ بونیادنانەوەى ژیانە لەنێو وشەدا، نووسەران ئەو مەخلوقەن كە بەو دنیایەى تێدا دەژین رازى نین، بۆیە پەنا بۆ بونیادنانو دروستكردنى دنیاى نوآ دەبەن كە دیوارەكانى لە وشەن.
ئەگەر نووسین نەبوایە ئایا دنیا چۆن دەبوو؟! ئەمە ئەو پرسیارەیە كە زۆرجار نووسەران دەیكەنو ناگەنە هیچ وەڵامێك، هەندێك نووسەر دەپرسن ئەگەر كتێب نەبوایە ژیان چۆن دەبوو؟ من دەمەوێت لێرەدا بپرسم ئەگەر ئەدەب نەبوایە ژیان چۆن دەبوو؟ بێگومان یان ژیان نەدەبوو، یان زۆر لە ئێستا ساكارتر دەبوو، چونكە هاتنى كتێبە پیرۆزەكان بۆ سەر زەوى رەنگە بەڵگەیەك بێت بۆ ئەوەى كە خودا ویستوویەتى ئەدەبو نووسین بڵاوبێتەوە تا مرۆڤ خەیاڵو خەونەكانى بنوسێتەوە، چونكە ئەوە شتێكە حاشا هەڵنەگرە كە مرۆڤ ناگات بەو تموحانەى هەیەتى، بۆیە پەیدابوونى نووسین رەنگە دەرفەتێك بێت بۆ ئەوەى مرۆڤ ژیانى تر ئەزموون بكات، یان هەنگاوێك بەرەو نەمرى بنێت. ئەگەر ئەو هەنگاوە تەنها لەنێو دێڕەكانیشدا نەمرى بەرجەستەبكاتو تەنها "ناو"ى مرۆڤ نەمربێت نەك جەستە. بێگومان قسەكردن لەسەر ئەم بابەتە كێشەیەكى گەورەترو ئێمە لێرەدا لەمە زیاتر لێى نادوێین.
ئەم نووسینە هەوڵێكە بۆ شیكاركردنو خوێندنەوەى شیعری "هێڵى سوور"ى بەرزان هەستیار،كە لە ژمارە (788)ى رۆژنامەى ئاسۆ، رۆژى (7\8\2008)دا بڵاوبۆتەوە. ئەو شیعرەى زۆر پەنهانى لەخۆگرتووەو دەكرێت لە زۆر رەهەندەوە لێى بدوێین. من لەم نووسینەدا تەنها هەوڵى شیكردنەوەى تێكستەكەو ئەو زەمینەیەى كە تێكستێكى ئاوها سوورى لێوە خولقاوە.
لەبارەى ناونیشانى تێكستەكەوە
قسەكردن لەسەر ئەم شیعرە بەبآ قسەكردن لەسەر ناونیشانەكەى ناتەواوییەك دروست دەكات، بەو پێیەى ناونیشان لەم شیعرەدا تەواو گرێدراوى تێكستە.
هێڵى سوور، تەنها ناونیشانێكى سادە نییە ئێمە بەسەریدا تێپەڕبین، بەڵكو ناونیشانێكە دەكرێت لەزۆر رەهەندەوە لێى بدوێین. دەكرێت بپرسین چى هێڵى سوورە؟ كامانەن ئەو هێڵانەى لەم شیعرەدا هێڵى سوورن. ئایا مردن هێڵى سوورە، یان ئەو فەزا سامناكەى ئەم شیعرەى تێدایە، دێڕەكانى ئەم شیعرە بۆنى خوێنى لێدێت، خوێنێك هێشتا ئالأ بێتو نەمەییبێت. دەكرێت لەلایەكى تریشەوە بپرسین ئایا ژیان هێڵى سوورە؟ بە وردبوونەوە لە كۆى تێكستەكە دەگەینە ئەو ئەنجامەى كە ژیانو مردن هێڵًێكى سوور دروست دەكەن، هێڵێك كە بەخوێنى مرۆڤ سوور بووە، واتە لێرەدا مرۆڤ لەو هێڵە باریكەى بەینى ژیانو مردندایە بەرزان دەنوسێت:
یەك هێڵی سوور شك ئەبەم و بەس ،
شكاندنی ، تێكەڵبوونی تخووبی …..
وڵاتە ئاوەدانەكەی ژیان و
خەراباتەكەی مردنە
بێزاربوونى مرۆڤ لە ژیانو بەردەوامبوونى ئەو گەمەیەى پێى دەڵێن ژیان مرۆڤ بەرەو زۆر هێڵى سوور دەبات، كە دواجار كە ناشگات بە مەرگ شوێنێك دەدۆزێتەوە، كە تێیدا ئارام بگرێت ئەو شوێنەش لەنێو ژیانو مەرگ دایەو تەنها مرۆڤە یاخییەكانى تێیدا دەژین، یان بە واتایەكى تر تەنها وڵاتى مرۆڤە یاخیەكانە، وڵاتێك پڕ پڕ لە نووسەرى شپرزەو ئینسانى بەگومانو بوونەوەرى دڕدۆنگ. بەرزان بەردەوام دەبێتو دەنوسێت:
هێڵێكی سوور ،
شكاندنی…
گڕگرتنی ئۆقیانووسەكانی لێ ئەكەوێتەوە
تاقە هێڵێكی سوور ،
سڕینەوەی ، ئەبێتە پەركەمێكی ئەبەدیی ئاسمان و
تا قیامەت خۆش ناكاتەوە ،
وشەى یەكەمى ناونیشان "هێلأ" بەماناى سنوورێك دێت كە بۆ شتێك دانراوە، یان سنوورداربوون دەگەیەنێت، یان ئەو واتایە بەرجەستە دەبێت تێیدا. وشەى دووەمیش "سوور" بەماناى خوێن دێت لێرەدا وەك رشتنى خوێن بەو دەلیلەى تەواوى تێكستەكە پڕە لە كوشتن، من واى تێدەگەم كە كۆى ناونیشانەكە ئاماژەیەكى تێدایە بۆ ئەوەى شاعیر دەیەوێت هێما بۆ ئەو خاڵە بكات كە ئەو هێڵى سوورەى ئەو باسى دەكات هێڵێكە لەنێوان ژیانو مردنداو ئەوەى لەو هێڵەدایە بوونەوەرێكى هەڵهاتووە لە دوانەى (ژیانو مەرگ)، واتە ئەو هێلەى لەم تێكستەدا كارى تێدا كراوە نێوانى ژیانو مەرگە، یان كۆى تێكستەكە لەنێو ئەو ململانێیەى دوانەى (ژیانو مەرگ)دا دەخولێتەوە.
رەنگدانەوەى كولتوورى توندوتیژى لاى بەرزان هەستیار
ئەدۆنیس پێى وایە كە هیچ زمانێك هەرچەند ئاستى شیعرى بەرزبێت، ناتوانێت گوزارشت لە واقیع بكات. زمان بێتوانایە لە ناسینى جەستەى مرۆڤ، چونكە ئەو جەستەیە بێكۆتاییە. زمان دەتوانێت تەنها كۆتایى بناسێت نەك ناكۆتایى.
بەپێى ئەم قسەیەى ئەدۆنیس بێت هەموو ئەو دەقانەى نووسراون نەیانتوانیوە گوزارشتكەرى تەواوەتى بكەن لە جەستە، بێگومان ئەمە حاڵەتێكە هەیە، بەڵام باسكردنى زامو ئازارەكانى جەستە لە تێكستداو بەتایبەتیش لە تێكستى ئاوها خوێناویدا وەك (ئەمەى بەرزان) نزیكبوونەوەى زمان دەگەیەنێت لە گوزارشتكردن لە جەستە. هاوكات ئەدۆنیس لە شوێنێكى تردا لەبارەى وەزیفەى شیعرەوە دەنوسێت: وەزیفەى شیعر بریتییە تێكدانو رووخاندن، بریتییە لە داماڵینى ماسكەكان. دەبآ هەمیشە لەتەك خستنەڕووى هەراو دڵەڕاوكەو بومەلەرزە رۆشنبیرییەكاندا بێت. دەكرێت بپرسین ئایا بەرزان لەم شیعرەدا ماسكى رووى خۆى لابردووە؟ وەك لە كۆى ئەم نووسینەدا دەردەكەوێت بەرزان نەك ماسكى لەسەر رووى دەرەوەى خۆى لابردووە، بەڵكو ماسكى لەسەر ناوەوەى خۆیشى لابردووەو پێشموایە ئەدۆنیس مەبەستى لەم حاڵەتەیە، كە بۆ ئەوەى شیعر بنوسینو شاعیر بین دەبێت ماسكەكان لابەرین.
لێرەوە هەوڵدان بۆ شیكردنەوەى ئەم دەقە پێویستمان بە قسەكردن هەیە لەسەر رەنگدانەوەى كولتوورى كوردى لەسەر مرۆڤى كورد، كە پاشان بۆتە هۆى زەمینە رەخساندن بۆ لەدایكبوونى دەقێكى لەم چەشنە. مرۆڤى كورد بە درێژایى مێژووى بوونى لە نێو كولتوورێكى پڕ لەتوندوتیژیدا بووە، كولتوورێك كە هەناوى بە جەنگە یەك لەدواى یەكەكان خنراوەو تاكى كورد بەدەیان شێوەى جۆراوجۆرو لە چەندین ئاستى جیادا توندوتیژى بەرامبەر كراوە، من لێرەدا هەوڵدەدەم بەپێآ توانا باس لە چەند ئاستێك بكەم لەو ئاستانەى كە بەشێوەى بەچاو كاریان لەسەر چاندنى ئەم كولتوورە كردووە.
لەئاستى یەكەمدا تاك لەنێو خێزاندا كار كراوەتە سەرى. خێزانى كوردى، خێزانێكە كە لەسروشتى خۆیدا توندوتیژ بووە بەو پێیەى كاریگەرییە سیاسىو كۆمەڵایەتییەكان كاریان تێكردووەو پەروەردەیەكى تەندروستیش نەبووە تا لەسەر بونیادبنرێت.
ئاستى دووەم كۆمەڵگەیە، كاتێك خێزانەكان بەو شێوەیە توندوتیژ بن ئەوا كۆمەڵگەش توندوتیژ دەبێت، چونكە بونیادى كۆمەڵگە لەسەر خێزانەكان وەستاوەو تاكەكانى نێو خێزانن دواجار لە شوێنى ترداو بە وەزیفەى ترەوە لە كۆمەڵگەدا دەبینرێنەوە.
لە ئاستى سێیەمدا دەكرێت باسى ئەو شەڕو ئاشوبانە بكەین كە بەدرێژاى مێژوو لەم ناوچەیەدا هەبووە، واتە دەكرێت بڵێن لەبەر ئەوەى رۆژهەڵات مێژوویەكى پڕ لەشەڕو ئاشووبى هەیە، بەهۆى نەبوونى دیموكراسىو پەرەسەندنى دەسەڵاتى دیكتاتۆرەكان لەم ناوچانەدا، بۆیە بەشێوەو رێژەى جیاجیا كاریگەرییان لەسەر تاكى كوردى هەبووە، چونكە ئەگەر بڕوانینە دەسەڵاتى وڵاتانى دراوسێى كوردستانیش هیچ دەسەڵاتێكى دیموكراسى بەدى ناكەین. واتە ئەم حاڵەتە یەكێكى ترە لەو خاڵانەى بۆتە هۆى ئەوەى تاكى كوردى لە ژینگەیەكى توندوتیژدا بێتو ئەو توندوتیژیە لە سروشتیدا رەنگبداتەوە..
لێرەوە فەزاو زەمینە بۆ بۆچوونگەلێكى لەم چەشنە دروست دەبێت، كە تاك ببێتە كائینێكى توندوتیژو ببێتە كائینێك كە بەرامبەر بە ئاسانى قبوڵ نەكات، لاى بەرزان ئەم ناكۆكییە ئەو سنوورەى تێپەڕاندووە كە تاك لەگەلأ دەوروبەرى ناكۆك بێت،چونكە ئەمە بە شێوەیەكى دیار لەنێو ژیانى رۆژانەدا هەستى پێدەكرێتو پێویستى بە نووسینەوە نییە، بەڵكو لەم دەقەدا تاك لەگەلأ خودى خۆیدا ناكۆكە، بۆیە هەوڵى سڕینەوەى دەدات. بەرزان لەدایكبووى ئەو ژینگەیەیە كە پڕە لە توندوتیژى بۆیە بەرامبەر خودى خۆیشى توندوتیژەو لەنێو تێكستەكەدا دەستى بەخوێنى خۆى سوور دەبێت، یان وەك خۆى دەڵێت (نە، منیش لەو تاوانە حەڵاڵە دوو دڵ بم) واتە بەرزان وشیارە بەرامبەر بەوەى ئەوەى ئەنجامى دەدات تاوانە، بەڵام بە حەڵاڵى دەزانێت.
دەكرێت لێرەوە بە دیوێكى تریشدا خوێندنەوە بۆ ئەم تێكستە بكەینو بەو شێوەیە لێكى بدەینەوە كە بەشێكى زۆرى رۆژهەڵاتییەكان دەزانن كە "كوشتن" تاوانە، بەڵام بەردەوامیش دەیكەنو دووبارەى دەكەنەوە. لەوانەیە روویەكى ترى ئەم قسەیەى بەرزان ئاماژەیەكى خێراو سەرپێى بێت بەم حاڵەتە كە تاوانى كوشتن لەنێو ئەو گەلانەى یاسا تێیاندا سەروەر نییە، بەجۆرێك لە جۆرەكان حەڵاڵ بێت، یان شەرعییەتێكى نایاسایى هەیە كە لەلایەن تاكەكانەوە پێى دراوە. بۆیە لێرەوە دەبینین لەنێو كولتوورى كوردیدا كوشتن تا دێت ئاسایى دەبێتەوەو تا دەگاتە ئەوەى لاى بەرزان سووربوونى دەست بە خوێنى "خۆ"ش ئاسایبێتەوە.
دووبارە خۆكوشتنەوەى بەرزان هەستیار
بەرزان لەشیعرى(كەبەرزان هەستیاریش دەمرێت) بەتەواوى وبەشێوەیەكى فیزیكى خۆى دەكوژێت. شاعیر لەم شیعرەدا دووبارە دەستى بەخوێنى خۆى سوردەبێت ودووبارە خۆكوشتن رادەگەیەنێت. سەرەكیترین پرسیار ئەوەیە بۆچى دیسان بەرزان خۆكوشتن هەڵدەبژێرێت؟ یان پرسیارەكە والێبكەین كەى مرۆڤ دەستى دەچێتە خوێنى خۆى؟ دۆركایم لە چەند لێكۆڵینەوەیەدا بۆى دەركەوتووە كە رێژەى بەرزى خۆكوشتن بەدى دەكرێت كاتێك یەكبوونو بەیەكەوەلكان لە كۆمەڵگا "هەستكردن بە ئەندامبوون لە كۆمەڵگەیەكى یەكگرتوو" لە دەست بدرێت، یان كاتێك ئەو كەسەى هەست بە ئەندامبوون لە كۆمەڵگا ناكاتو خۆى بەتاكێك دانانێتو لەدەستدانى تەواوكارى، كۆمەڵگا، خێزان، یاخود ئایینو كۆمەڵگاى سیاسى. لەوانەیە ئەو "تاك"ـانە بەشێوەیەكى بەرچاو زیاتر رووبەڕووى خۆكوشتن ببنەوە.
رەنگە ئەو لەدەستدانەى درۆكایم باسى دەكات هۆكارێكى دروستبێت بۆ ئەوە رەنگدانەوە بەردەوامەى خۆكوژى لاى ئەم شاعیرە، یان لە تاراوگە ژیانى شاعیر هۆیەكى تربێت بۆ هەستكردن بە ناپەیوەستبوونەى بە ژیانى كۆمەڵایەتییەوە وەك لە دەقەكەدا هەست پێدەكرێت، یان وەكو بەشێك لەلێكۆڵەرەوان دەڵێن: خۆكوشتن كردارێكى خۆویستى مرۆڤە وبڕیارى تاكرەوانەى خودە. رەنگە لاى بەرزانیش خۆكوشتن لەنێو دەقەكاندائەم تەفسیرەش لەخۆ بگرێت. ئێستا با سەرنج لەبەشێكى كورت لە شیعرەكەى بەرزان بدەین:
دەستم ناچێتە خوێنی كەس ،
وەلىَ تۆ ، رۆژێك دێت بەو دەستانەی خۆم
لە چۆڵەوانییەكدا بتكوژم،
نە هاوارت بە كەس بگا و
نە ، منیش لەو تاوانە حەڵاڵە دوو دڵ بم
لەم شیعرەدا ئێمە رووبەڕووى "بەرزانى دووكەرتبوو" دەبینەوە، بەرزانێك كەلە ژیانى ئاسایدا دەژى وهەمان تەعامولى لەگەڵ دەكەین، بەرزانیكى تركە لاى ئێمە شاراوەیە ، لێرەوە دەكرێت ئاماژە بەوە بدەین كە هەموو مرۆڤێك دوو دیوى هەیە، دیوێكى دەرەوە كەمامەڵە لەگەڵ دەوروبەردەكات ودیوى ناوەوەش كەتەنها ئەو(كەسە) خۆى مامەڵەى لەگەڵ دەكات بەرزانیش خاوەنى ئەو دوودیوەیە. لەم شیعرەدا بەرزان دیوە شاراوەكەشى بۆ خوێنەر ئاشكرا دەبێت، لەنێو دێرەكانى ئەم شیعرەدا هەست بەواڵابوونى رۆحى بەرزان وهەڵڕژانى ئەو دەروونە بریندارە دەكەین كەپەنگخواردوى دەستى رۆژگارە.
خۆكوشتنى مرۆڤ وەك زانا "ئیدوین" باسى دەكات خۆكوشتن پەیوەندى بە شكستو دوودڵىو دووبەرەكىو ململانێ بۆ مانەوە لە ژیان، یان بەرەنگاربوونەوەى مانەوە لە ژێر فشارى ئەستەمەوە هەیە.
لاى ئەم شاعیرەش دووبارە هەڵبژاردنەوەى خۆكوشتن بۆ بەردەوامى ئەو شكستانە دەگەڕێتەوە، كە(بەرزانى دەرەوە) بەردەوام لەگەڵیدا رووبەڕوودەبێتەوە وهەرشكستێكیش لەم خاڵەدا دەبێتەوە تێكشكانى بەردەوامى(دیوى ناوەوەى بەرزان) یان (بەرزانى ناوەوە)، لەگەڵ بەردەوامى ئەم شكستانەدا تێكچوون و ناكۆكى لەنێوان هەردوو دیوى بەرزان دەگاتە ئەوەى بكەونە شەڕەوە، كە بەرزان دەنوسێت: ئەتكوژم
ئایا مردن خەراباتە؟
بەرزان لەم شیعرەدا ئاماژە بەوە دەكات كە مردن خەراباتە، بەڵام ئێمە دەپرسین، كە مردن خەراباتە ئەدى خۆكوشتن چییەو بۆ دووبارە مەرگ هەڵدەبژێرێتەوە؟ دەكرێت بۆ تێگەیشتن لەم حاڵەتە كەمێك بچینە لاى فەیلەسوفەكان تا بۆ تێگەیشتن لەم حاڵەتە كۆمەكمان بكەن. هایدگەر ڕاى وایە كەوا مرۆڤ بێكۆتاییە، دەتوانین بڵێین هایدگەر كەوا دەڵى مەبەستى لەبێكۆتایبوونى زەمەنییە، كەئەویش چەمكێكە لەپەیوەندى لەگەلأ بوونو نەبووندا، مرۆڤ دەتوانآ لەچوارچێوەى داخراودا پەیوەندییەكانى دیارى بكات، بەڵام لەچ چوارچێوەیەكەوە؟ هایدگەر دەڵێ:"چۆن دەتوانین لەبارەى سنوورداربوونو كۆتایى مرۆڤ پرسیار بكەین؟ ئایا ئەم پرسیاركردنە بەڕاستى كارێكى جدیە؟" هەمیشە پرسیارى مردنو گەڕان بەدواى نەمریدا پرسیارى بەردەوامو جیدى مرۆڤ بووە، بەڵام هەمیشە فەیلەسوفەكان لە بێوەڵامیدا گیریان خواردووەو بەرێى تردا رۆیشتوون كە تاڕادەیەك ئەو رێگایانە تەمومژاوى بوون، یان وەڵامى بڕواپێكەر نەبوون.
هیوبرت درایفوس لەكتێبێكیدا بەناونیشانى "بوون لەجیهاندا"، كەڕاڤەكردنى كتێبى "بوون و زەمەن"ى هایدگەرە،.. دەڵآ: "هایدگەر..سونەت، وەسفكردنو شیكردنەوەیەكى نادروستى بۆ مرۆڤ كردووە. لەم ڕووەوە بەناونیشانى یەكەمین هەنگاو لەخستنەڕووەكانى خۆیدا، هەوڵدەدا شیكردنەوەیەكى تازە دەربارەى ئەوەى كە (مرۆڤبوون چییە؟) بدات بەدەستەوە. ئاشكرایە ئەنجامەكانى ئەمكارە، ئەگەر ئەنجامێكى هەبێت، بۆ هەر ژنو پیاوێك كەبیەوآ تێبگات كەخۆى چ بوونەوەرێكە، گرنگییەكى فراوانى هەیە.
لێرەدا دێینەوە بۆ ئەو وەڵامى ئەو پرسیارەى لەسەرەوە كردمان ئایا مردن خەراباتە؟ ئەگەر مردن لاى بەرزان خەرابات بێت، ئەى ژیان چییەو بۆ بەرزان لێى هەڵدێت؟ ئێمە تا تێنەگەین مرۆڤ چییە؟ نازانین ژیان چییە؟و پاشانیش مردن چییە؟ لەبەر ئەوەى مرۆڤ بوونەوەرێكە وەك لە ئایینەكاندا هاتووە جێنشینى خودایە لەسەر زەوى. لێرەوە تێدەگەین مرۆڤ كێیە؟ بەڵام وەزیفەى مرۆڤ چییە؟ ئایا مرۆڤ بەتەنها وەك بوكەڵەیەك بۆ گەمەكردن وایە بە دەستى خالقەوەو هیچى تر. بێگومان نەخێر، چونكە ئەگەر مرۆڤ بووكەڵەبێت بەدەست خالقەوە ئەوە ئەوكات رۆڵى عەقلأ سفر دەبێتەوە. كەواتە مرۆڤ وەزیفەى ترى هەیە جیا لەوەى كە بووكەڵە بێت. لێرەدا دەكرێت بپرسین ئایا وەزیفەى مرۆڤ چییە؟ من پێموایە وەزیفەى مرۆڤ ئەوەیە ئەزموونى پێكهاتە جۆراوجۆرەكانو زەمینە جۆراوجۆرەكان بكات، یان وەزیفەى ئەوەیە كەشفى ئەو نەزانراوانە بكات كە خالق بێزاربووە لەوەى بەدواى ئەو هەموو نهێنیەدا بچێت، چونكە وەك لەسەرەوەش خستمانەڕوو بەپێى ئایینەكان مرۆڤ جێنشینى خودایە، كەواتە ئەركەكانى ئەو لەسەر زەوى تەواو دەكات، یان بەواتایەكى تر وەزیفەى مرۆڤ تەواوكردنى ئەركە تەواونەكراوەكانى خودایە لەسەر زەوى . ئەگەر خولقاندنى زەمین وەك لە ئایینەكاندا هاتووە حەوت رۆژى پێچووبێت، ئەوا كەشفكردنى ئەو پەنهانانەى تێیدا ملیارانجار كاتى دەوێت تا مرۆڤ پەى بە هەموو نەزانراوەكان بەرێت. لێرەشدا رووبەڕٍووى بێتواناى مرۆڤ دەبینەوە بەوەى تەمەنى مرۆڤ سنووردارەو مرۆڤ دەیەوێت لەو سنوورداریە هەڵبێت ئیتر بەلاى بەدەستهێنانى نەمرى بێت، یان دژەكەى كە خۆكوشتنە، چونكە دواجار خۆكوشتنیش جۆرێكى ترە لە نەمرىو ئەزموونكردنى شتێكە، كە مرۆڤەكانى تر بە مردنى ئاسایى ئەزموونى ناكەن.
لێرەوە دەكرێت ئاماژە بەوە بدەین كە بوون لەفیكرى فەلسەفیدا لەچوار شێوەدا ئامادەیە، ئەم چوار رێگەیە "سەلاح حەسەن پاڵەوان" لە كتێبى "داهێنانو مەرگ" ئاماژەى بۆ كردووەو ئێمەش لێرەدا بەكارمانهێناوەتەوە كە ئەمانەن: (بوون لەبەرچاویدا ئەویش وەك واقیع و دیاردەكانى، بوون لەزەیندا وەك ڕوانین و چەمكەكانى، بوون لەدەستەواژەكاندا وەك دەنگ و نوتقەكان، نووسین لەنووسیندا وەك نیشانەو پیتەكان). بوون لاى بەرزان لە شێوەى چوارەمدا لە كێشەدایە، لە تێكستەكەدا مرۆڤ دەبێتە دووكەرتى یەكسانو دژ بەیەك دەجەنگێتو نوسینو پیتەكان بەخوێن سوور دەبن.
دیاردەى مەرگ و ژیان لەهێرمینۆتیكیدا بریتییە لەلێكدانەوەى حەقیقى ساتەكانى دروستبوونى ژیان و مەرگ، نیچە لەجینالۆجى مۆراڵ (ڕەوشت)دا.. بەچەند بەشێك بەوردى و لەڕەوشتى ئەو دوو دژانە دەكۆڵێتەوە كەبەشدارن لەخوڵقاندنى بیرى داهێنانەو، كوشتنى داهێنان. وەك خێرو شەڕ، بەد و خراپ و گوناح و ویژدان. ژیانو مەرگ نەك تەنها لاى نیچە، بەڵكو لاى زۆرێك لە فەیلەسوفەكان جێگاى تێڕامانە بەوەى ئەگەر مردن هەیە ژیان بۆ هەیە؟ بەشێك لە بیرمەندان پێیان وایە دەبوایە مردن نەبوایە، بەڵام هەندێكى تر وەك تەواوكەرى یەكترى دەبینن، یان مردن وەك دیوێكى ترى ژیان دەبینن كە رەنگە واش بێت.
وەك لە شیعرەكەدا دیارە لاى بەرزان ژیان خەراباتە، نەك مردن ئەگەر مردن خەراباتە بۆ پەناى بۆ دەباتو هەڵیدەبژێرێت؟ ئەمە پرسیارێكى كە وەڵامى پێویستە، خاڵێكى تر ئەوەیە كە پێدەچێت بەرزان هەردووك (ژیانو مردن) پێكەوە بەخەرابات بزانێت، بەم پێیەش هیچ دەروازەیەكى ترى لەبەردەمدا نییە تا بەرەوڕووى بڕواتو ژیانیشى تاقیكردۆتەوە، بۆیە مردن هەڵدەبژێرێت تا ئەزموونى ئەویش بكات، چونكە لە ئەزموونكردنى ژیاندا گەلىَ تاڵى چەشتووە.
دووكەرتبوونى مرۆڤ لە كولتوورى پارچەپارچەبوودا
بەرلەمن "محەمەد كوردۆ" لە گۆڤارى هەناردا وتارێكى نووسیوە لەسەر دووكەرتبوونو دوودیوى مرۆڤ لە تێكستدا، ئەو لەوێدا باسى لە كێشەیەكى نێوان (لەتیف هەڵًمەتو حەمە كاكە رەش) كردووە كە هەریەكەو بەشێوەیەك باسى لەوە دەكات كە ئەو داهێنانە داهێنانى ئەوانە، كە لە شیعردا باسیان لەم حاڵەتە كردووە، بەڵام خودى كوردۆ ئەوە ساخدەكاتەوە كە ئەو حاڵەتە موڵكى كەسیان نییەو گرنگ ئەوەیە كآ بەشێوەى جوانو هونەرى تێكستى پێبەرهەمدێنێتو ئەو چەندین نموونە دێنێتەوە، بۆیە من لێرەدا ناچمە وردەكارى ئەم دووكەرتبوونو دوودیوەى مرۆڤەوە، بەڵكو تەنها دەمەوێت باس لەم حاڵەتە بكەم لاى بەرزان هەستیار.
نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد لە كێتى (ئەزموونى خوێندنەوەدا) دەنوسێت: دەقى ئەدەبى لە گووتار پێكدێت، گووتارى ئەدەبیش بەر لە هەرچى شتێك، گوتارێكى هێماییە، لە بازنە بچووكو بونیادە قوڵەكانییەوە تادەربڕینە هێماییەكەى گوتار بەتایبەتى لە شیعردا كۆششێكى تەعبیرییەو پڕە لە دەلالەتى هێمایى جیاوازو لە شیعرێكەوە بۆ شیعرێكى تر دەگۆڕێت. لاى بەرزانیش لەم شیعرەدا كەشفكردنى گوتارى سەرەكى پێویستى بەشۆربوونەوە هەیە بەرۆحى ئەو كولتورەدا كەپاچە پاچە بووە. دەق هەمیشە دەكەوێتە ژێركاریگەرییەكانى رۆحى سەردەمەوە بەشێوەیەك لەشێوەكان دەبێتە گوزارشتكەر رۆحى تاك لەنێو سیستمێكى ژێركاریگەرییەكانى كۆدا. كولتورى داخراوى كوردى بەتەنها لەوەدا دەستى نەبووە كەلە رووكەشى كۆمەڵگە پاش بخات، بەڵكو دەروونى مرۆڤەكانیشى بەرەو داخوران ودووركەوتبوون چووە. بەشێوەیەك مرۆڤى نێو كولتورى كوردى بەردەوام سیماى جۆراو جۆرى هەبێت، یان زیاد لەسیماو ناوەرۆكێكى هەبێت بەشێك لەتاكى كورد چ لەكۆن ولەئێستاشدا بەردەوام لەخەمى ئەوەدا بووكە جیاوازبن لەو كولتورەى هەیە، كتێكیش لەو كولتورەدا قبوڵ نەكراوە ئەوە تاك بەرەو فرە سیماى چووە. ئەمە لەحاڵەتى یەكەمدا لەحاڵەتى دووەمدا بەهۆى نەبوونى ئازادى سیاسیەوە بەردەوام بەشێكى زۆرى تاك لەبەرگى ترو بەناوى تر لەسیماى تردا خۆیان پیشانى دەسەڵات ودەوروبەرداوە. ئەمەش دیسان حاڵتێكى ترى دووسیمابوونى مرۆڤى كورد دەردەخات. لێرەوە زەمینە بۆ دووكەرتبوونى مرۆڤ خۆش دەبێت تادەگاتە ئەوەى لاى بەرزان ئەو دووكەرتبوونە بێتە نێو تێكستەوە، كەپاشان دەست بدەنە یەخەى یەكترو هەوڵى سڕینەوەى یەكتر بدەن. لێرەدا نامەوىَ زیاتر لەسەر ئەم حاڵتە بوەستم، چونكە لەپێشتریش ئاماژەم بەوەدا ، بەڵام ئەوەى بۆم گرنگە ئاماژەى پێبدەم ئەوەیە كەدووكەرتبوونى بەرزان لەنێوان(خۆم)و(خۆم)دا دووكەرتبوونێكە نامۆنییە بەكولتورى كوردىو ریشەكە لەو كولتورەدایە كەبەردەوام نایەوێت مرۆڤ خۆى بێت، بەڵكو داواى سیماى ترى لێدەكات.
سەباح رەنجدەر دەڵێت: شیعر هیچ خاڵێك راناگەیەنێت بەڵكو خاڵ دەكاتەوە، تەنیا شیعریەتیش یەكەى هەڵسەنگاندنیەتى. ئەم شیعرەى بەرزانیش دەیەوێت ئەو خاڵە بەزەقى بخاتەڕوو، كەمرۆڤە دووكەرتبووەكانى نێو كولتورى كوردى ئێستا لەململانێى بەردەوامدا لەگەڵ خۆیاندا وەختە دەستیان بەخوێنى یەكترى سووربێت.
بەرلەكۆتایى
لێرەدا بۆ قسەكردن لەسەر چییەتى شیعر دەگەڕێینەوە بۆ لاى فروغى فروغزاد كە لە نامەیەكدا بۆ یەكێك لە هاوڕێكانى لەبارەى شیعرەوە دەنوسێت: شیعر گڕێكە لەهەستوتاقە شتێكە كە لە هەرحاڵەتێكدا بم، دەتوانىَ بوَ دونیایەكى خەونئامێزو جوانم بەرێت، شیعر كاتآ جوانە كەتەواوى هەژان وسووتانە رۆحى و جەستەییەكانى شاعیر تیایدا ڕەنگیدابێتەوە . من بڕوام وایە كەدەبىَ بىَ هیچ مەرجێك گوزارشت لەهەستەكان بكرىَ. نابىَ هیچ سنوورێك بوَ هونەر دابنرىَ و گەر وانەبىَ، هونەر ڕۆحى ڕاستەقینەى خوَى لەدەست ئەدات . من بەم تەرزە بیركردنەوەیەوە شیعر دەنووسم.
لێرەوە دەكرێت بڵێن هەمیشە ئەو شاعیرانەى راستگۆن لەگەلأ بیرى خۆیاندا جوانتر لە شیعرەكانیاندا ژیانیان خولقاندووە، فروغو سوهرابو نیماو شاملۆ نموونەى ئەو نووسەرە فارسانەن، كە بەراستۆییەوە ژیانیێكى تریان لەنێو تێكستەكانیاندا خولقاند. بەرزانیش لەم تێكستەدا توانیویەتى ژیانێكى تر لەنێو رۆحى ئەو تێكستەدا جێبكاتەوە.
سەرچاوەكان:
* بەرزان هەستیار، هێڵى سوور -شیعر، رۆژنامەى ئاسۆ- ژمارە (788)ى ، رۆژى (7\8\2008).
*ئەدۆنیس، شوناسى تەواو نەكراو،و: نەزاد ئەحمەد ئەسوەد، لەبڵاوكراوەكانى پاشكۆى رەخنەى چاودێر ساڵى (2008).
*سەڵاح حەسەن پاڵەوان، داهێنانو مەرگ-لێكۆڵینەوە، لە بڵاوكراوەكانى دەزگاى چاپو پەخشى سەردەم (2003).
*فروغ فروغزاد، ژنآ لەبەردەم وەرزێكى سارددا، و: ئازاد بەرزنجى،چاپى دووەم، لە بڵاوكراوەكانى پرۆژەى كتێبى یانەى قەڵەم، ساڵى (2008).
*محەمەد كوردۆ، دووكەرتبوونو دوودیوى مرۆڤ…، گۆڤارى هەنار-ژمارە (29) یۆنیۆى (2008)
*نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد،ئەزموونى خوێندنەوەدا-لێكۆڵینەوە، لە بڵاوكراوەكانى دەزگاى چاپو پەخشى سەردەم (2006).
* سەباح رەنجدەر، مردوویەك ئاگاى لە هەموان-شیعر، بڵاوكراوەى ئایندە، لە بڵاوكراوەكانى دەزگاى چاپو پەخشى سەردەم (2008).
