گەشتێك بەنێو شاكارەكانى ئەلبیركامۆدا

 گەشتێك بەنێو شاكارەكانى ئەلبیركامۆدا
  عەبدولڕەحمان فەرهادى
 
 ئەلبیركامۆ لەرۆژى (7)ى تشرینى دووەمى ساڵى (1913) لەشارى (موندۆ)ى جەزایرى لەدایك بووە. لۆسیان كامۆى باوكى لەخێزانێكى زاسییەوەیە كە كرێكارى یەكىَ لەكارگەكانى خواردنەوە بووە لەدەوروبەرى شارى ستراسبۆرگ كە دواى ساڵىَ بە لەدایك بوونى (ئەلبیر)ى كوڕى، بەهۆى زامداربوونى لەجەنگى مادن، كۆچى دوایى كردووە. دایكى ئەلبیر ئیسپانى بووەو خوێندنەوەو نووسینى نەزانیوە، دواى ئەوە بەبێوەژنى بۆ بەخێوكردنى رۆڵەكەى لە یەكىَ لەگەڕەكە میللییەكان دەستى بەكارەكەرى كردووە، بۆیە ئەلبێر لە كەشو سروتێكى پڕ لە یاخى بوونو كۆمەڵە مەرگى پەروەردە بووە.
 ئەلبیركامۆ فەیلەسوفى بىَ هودەیىو بىَ هودە لە فەلسەفەو لۆجیك بەردەوامو بەشێوەیەكى چڕوپڕ لەگەڵ گۆڕانكارییە ژیارییەكانى فیكرى جیهانى دابووە. وەك میلى سەعات لە چوارڕییانى نێوان سیاسەتو ئایینو رەوشتو خەوندا گیرساوەتەوە. خاوەنى گەلىَ شاكارى گەورەى وەك (نامۆ)و (ئەفسانەى سیزیف)و (تاعون)و (كەوتن)ە، كە بۆ زۆربەى زمانەكانى دنیا وەرگێڕدراوەو ژمارەیەكى یەكجار زۆریان لىَ فرۆشراوە. زمانى نووسینى ئەم بەرهەمانە زۆر بەساكارىو قوڵییەكى منداڵانە داڕێژراوەو تیایاندا درۆو دووڕوویىو مادەلایىو ماسكو فەسادى ویژدان فەزح كراوەو جەخت لەسەر دابینو سەقامگیر كردنى ئاشتىو دادپەروەرىو خێرو مرۆڤایەتى كراوە.
 كامۆ ویستگەیەكى گرنگى زەمەنى فیكرییەو لەسەردەمانى مەترسىو ئاڵۆزیەكانى شارستانێتیى فەڕەنساییدا هەوڵى پاراستنى ویژدانو بنیادنانى دوا رۆژی داوە. وشەكانى وەك ئاوێنە سافو لووسن، لە هەروایییەكى ئاوریشمینى چەشنى جەستەى ژن، لەشێوەى سیحرو ئاڵۆزكارىو دەنگێكى زوڵاڵ بەرهەمەكانى پێشكەش كردووە.
 كامۆ لەسەردەمانى گەنجێتیدا، ئەو كاتانەى خەریكى خوێندكاریى فەلسەفە بووە لەزانكۆى جەزایر، بۆ بژێویى خۆى كەلوپەلى ئۆتۆمبێلى دەفرۆشت، دواى ئەوە لە یەكىَ لە كۆمپانیاكانى جەزائیرى پایتەخت بوو بەنووسەرى ئیدارى لەساڵى (1935)ەوە دەستى بەچیرۆك نووسین كردو پاشان بنكەى شانۆكارى دامەزراندو یەكەم شانۆگەریى بەناوى (یاخى بوونێك لە ئەستۆریا) داناو لەتیپى شانۆگەریى سەر بە ئیزگەى جەزایریش نمایشى شانۆگەریى دەكرد. هەروەها لە رۆژنامەى (جەزایرى كۆمارى)و (ئێوارە)ى فەڕەنسایى كارى رۆژنامەوانى كردووە.
 كامۆ بەهۆى نالەبارى تەندروستى نەیتوانى بەشدارى لە ئەزموونەكانى خوێندنى فەلسەفە بكات ئەگەرچى وەرگرتنى ئەم بڕوانامەیە رێڕەوى ژیانى دەگۆڕىو بەهۆیەوە گەلىَ كارو فەرمانى لەدەوڵەت وەردەگرت لەساڵى (1938)دا دووەم شانۆگەریى بەناوى (كالیگۆلا) نووسى، ئەم شانۆنامەیە كە بەناوى پاڵەوانەكەى (كالیگۆلا) كراوە كە یەكێكە لە ئیمپراتۆرەكانى رۆمانیاو لەو باوەڕەدایە هونەرو فەلسەفەو ئاینو خۆشەویستى ژان رەوێنەوەى مرۆڤن، بەڵام كالیگۆلا كاتىَ دۆرسۆلاى خوشكە خۆشەویستەكەى دەمرىَ.
 بیرى دادەڕۆشىَ، بۆیە مەرگ دەنرخێنىو لە دەروونى خۆیدا قووڵ دەبێتەوەو هەست بەزامى تەنیایى دەكاتو هاوار دەكات (لام وادەردەكەوىَ شتەكان بۆ من بەس نین، پێشتر ئەمەم نەدەزانى، ئێستا كەوتوومەتە نێو ئەپستیمێكى نوێوە كە دنیا بەم واقیعەى ئێستاى بەرگەى ناگرىَ. من پێویستیم بەشتێكە بارتەقاى قەبارەى مانگو، خۆشىو نەمرى، من پێویستیم بەشتێك هەیە وەك لەو كاتانەدا كامۆ یەكەم ئەزموونى نووسینى دەربارەى بىَ هوودەیى هێنایە گۆڕىَ، ئەویش شاكارى (ئەفسانەى سیزیف) بوو. ئەم بەرهەمە لەسەر هەمان هێڵى كالیگۆلا نووسراوە، بەڵام لەڕووى یاخى بوون لەواقیع زیاتر بە قووڵ داچووەو بەرگەى رەهەندێكى دوایینى تێدا بەدى دەكرا.
 (سیزیف)ە ئەفسانە، مرۆڤێكە لەبێزەوەریى واقیعەكەى دڵشكاوو خەمگینە، بۆ دەرباز بوون لە ئازارەكانى رێگەى تەنیایى دەگرێتەبەر كە تاكە رێگەیە بەرەو رەها بوون، بەڵام دژە كردارەكانى ژیانو خودى خۆى رێگەى پىَ دەگرىَ، بۆیە دەزیڕێنىَ: (ئەو كاتانەى هەست بەنەبوونى دنیا دەكەین ئەوا لە بەردەمماندا خۆشییەكى میتافیزیكى دەبینرىَ، بۆیە ئەگەر بێو چەندین كتێب دەربارەى خۆشىو دڵگیرى نەنووسین، ئەوا ناتوانین دوژمنەكانى خۆمان دەستنیشان بكەین…) سەربارى ئەوەش لەلایەكى دیكەوە دەربارەى باوەڕى بەژیان لەنێو هەستو نەستیدا دەبێژىَ: (مرۆڤى بىَ هوودە كێیە؟ ئەو كەسەیە هەموو ئەو كارانە رەت دەكاتەوە كە دەیانكا، ئەمەش واناگەیەنىَ كەوا ئەو كەسە لە سۆزو خۆشەویستى بەدەرە، بەڵكو ئازایەتیى خۆى بەسەر هەمووى ئەو شتانەدا دەسەپێنىَ كە رووبەڕووى دەبنەوە).
 لە ساڵى (1914)دا ئەلبیركامۆ كە لە تەمەنى (28) ساڵیدا بووە خاوەنى هەر سىَ بەرهەمى شانۆگەریى (كالیگۆلا)و رۆمانى (نامۆ)و باسێكى فەلسەفى بووە بەناوى (ئەفسانەى سیزیف). كە ئەم سىَ بەرهەمە لەڕووى حەبكەى درامىو ناوەخنى فەلسەفییانەدا لەیەكەوە نزیكن، بەڵكو دەتوانین لەخانەى یەكەمى بەرهەمەكانى كامۆدا پۆلینیان بكەین.
 لە رۆمانى (نامۆ)دا كە پاڵەوانەكەى نێوى مەرسۆیەو فەرمانبەرێكە لە جەزایرو، مەرسۆ ناوى خوازراوى (كامۆ)یە، ئەو كاتەى كە رۆژنامەنووسو فەرمانبەر بووە لە جەزایرو خەریكى خوێندنى قۆناغى دواناوەندىو زانكۆ بووە.
 ئەم رۆمانە بەم وشانە دەست پێدەكات: (ئەمڕۆ بوو دایكم مرد یا دوێنىَ، نازانم!). دواى ئەوە باسى قەلەباڵغییەك دەكا دەربارەى چوونى مەرسۆ بۆ هەتیوخانەیەك كاتىَ دایكى دەمرىَو لەڕىَو رەسمى  ناشتنیدا ئامادە دەبىَ. هەستەكانى نووسەرى ئەم رۆمانە لەم سەفەرەیدا گەلىَ ئاڵۆزیى تێدا دەبینرىَ، بەڵام بىَ دەنگىو بۆشایى بىَ هوودەیییە بەتاڵى دەكەنەوە.
 مجێورەكە سەرى لەوە سڕدەمێنىَ كەمەرسۆ بۆ دواجار نانۆڕێتە تەرمى دایكى، وەختىَ لە گۆڕى دەنێن، ئەو رۆژەى ئاسمان رەنگى سوورى دەڕوانى، ئەو بایەى كەلەو دەوروبەرە دەهاتو دەچوو، بۆنى خوێى لىَ دەهات. ئاى كە رۆژێكى قەشەنگ بوو… كات بەسەرچوو و نەشچوومە سەرچیا، ئاى چەندە خۆشدەبوو كە دایكم نەمردبووایەو سەرێكى ئەوێم دابا… رۆژى دواتر مەرسۆ دەگەڕێتەوە جەزایرو دەچێتە مەلوانگەیەكو لەوىَ بە كچە تایپێستێك شاد دەبىَ كە نێوى (مارى كاردۆڤا)یە.
 (كاتىَ جلەكانمان كردەوە بەر، مارى بەبینینم ئاشنا بوو، من ئەو كاتە كراسێكى یاخە رەشم پۆشى بوو، ئەویش دەربارەى ماتەمینم لێى پرسیمو كاتىَ مەرگى دایكمى پرسىو منیش پێم گوت كەوا لە دوێنێوە پرسە بارم، ناچار ئەویش بىَ دەنگ مایەوە. پاشان لەگەڵى چووە بینینى فلیمى فرنندلو لەوێوە بەرەو ماڵ بوونەوە.
 مەرسۆ دەبێژىَ: ((كەڕابووم بینینم مارى لەوىَ نەماوەو واى بۆ چووم كەوا چووبێتە ماڵى پوورى)) بیرم كردەوە كە ئەمڕۆ یەكشەممەیە كەمن پێى ئیزعاج دەبم، من حەز لەرۆژانى یەكشەممە ناكەم، بۆیە لەنێو جێگاكەم خەریكى خۆ گەوزاندن بووم لەسەر سەرینەكە بەدواى ئەو بۆنو بەرامەدا دەگەڕام كە لەمارى جێ مابوو. مەرسۆ بۆ رۆژى دواتر، دواى ئەنجامدانى كارەكانى نووسینگەكەى، تووشى یەكىَ لە دراوسێكانى بوو، ئەویش سالا نامۆى بەساڵاچوو بوو بەخۆىو سەگەكەیەوە، پاشتریش تووشى دراوسێیەكى دیكەى هات كە ریمۆن سێنتسى كورتە باڵا بوو. ریمۆن گەواد پیشە بوو و یەكسەر بۆ چێشت خواردن داوەتى كرد ((وابزانم ئەمەى بۆ ئەوە بوو كە لەكێشەى ئامادەكردنى خۆراك رزگارى بىَ)) ریمۆن سێنتس راى مەرسۆى بۆ كێشەیەكى تایبەت وەرگرت، ئەویش پابەند بوونى بوو  كە ئەوى پشت گوىَ خستووە، دەیووست مەرسۆ لەم بارەیەوە بۆى بدوىَو فێرى كارى باشى بكات، ئەویش نووسینى نامەیەكى خۆشهاتنو دڵسۆزى نواندن بوو. ریمۆن داواى لە مەرسۆ كرد نامەیەكى بۆ بنووسىَ.
 مارىو مەرسۆ دەچوونە مەلەكردنو دەگەڕانەوە ماڵى ریمۆن ((دواى ساتۆ بیرۆكە ئەوەم بەخەیاڵدا هات كە ئایا خۆشى دەوێم؟! وەڵامى دایەوە كە ئەم قسانە شتىَ ناگەیەنن)) هەر لەوساتانەدا هاتو هاوارێك كەوتە بەرگوىَ كە لە ژوورەكەى ریمۆنەوە بوو ((منو مارى هاتینە دەرەوە، هاتو هاوارەكە زیادى دەكرد، مارى هەر ئەوەندەى گوتى ئەمە شتێكى ترسناكەو، ریمۆن بەوە تاوانبار كرابوو كەزەبرو زەنگ بەرامبەر ژنىَ بەكاردێنىَو بۆتە هۆى زامداركردنى، مەرسۆش رازى بوو بەوەى شایەدمانى بدات. (هەر هەمان رۆژ ریمۆن لەنووسینگە بە تەلەفۆن پێوەندیى پێوە كردمو گوتى گروپێك لەگەنجان بەدوامەوەن، یەكىَ لەوانە براى ئەو ژنەیە كە خراپى لێدا).
 مەرسۆ شایەدى ئەوەیدا كە ژنەكە وادەى خۆى دەگەڵ ریمۆن بەجىَ نەهێناوە. بەم جۆرە پۆلیس دەسبەردارى ریمۆن بوون. (كە لە فەرمانگە هاتمە دەرەوە چەند گەنجێكى عارەبم بینى پشتیان بەدیوارى دوكانێكى جگەرەفرۆشى دابوو و بەبىَ دەنگى تەماشایان كردم، بۆ مەلەكردن بەرەو كەنار دەریا رۆیشتین، یەكىَ لەو گەنجانە هاتە لامان، (لەدواوەى كەنارەكەوە دوو عارەبى شین پۆشم بینى كە بەرەو روومان دەهاتن).
 تەماشایەكى ریمۆنم كرد، ئەویش پێى گوتم ((ئەمە خۆیەتى)) بەم جۆرە شەڕ دەستى پىَ كرد… مەرسۆ بە تەنیا لەسەر لمى قەراخ دەریاكە دەڕۆیشت، لەناكاو رووبەڕووى ئەو گەنجە عارەبە بۆوە كە چەقۆیەكى بەدەستەوە بوو. (لەناكاو شتەكان لەدەورو بەرم كەوتنە لەرزین، دەریا شنە بایەكى توندى هەڵكرد، وام هەست كرد كەوا ئاسمان رووبەرەكانى خۆیم بۆ واڵا دەكات تاكو ئاگر وەك باران دابكات، هەموو جەستەم گرژ ببوو، هەستم كرد كەوا دەمانچەیەكم لەنێو مشتایەو تەقەى پىَ دەكەمو جەستەى گەنجەكەى بەرامبەرم بە چوار گوللە پێكا، هەموو شتىَ كۆتایى هات، ئەمە چوار لێدان بوو لەدەرگاى رەشبینى). بەم جۆرە بەشى یەكەمى رۆمانى نامۆ كۆتایى پىَ دىَ… بەڵام بەشى دووەمى رۆمانەكە دەربارەى بەكۆتا هێنانى كێشەى زیندانى كردنى مەرسۆو داواى دادگا دەدوىَ، دواى گەڕانو پشكنینو لێكۆڵینەوە، دەركەوت كەوا كوشتنى ئەم گەنجە عارەبە بەهۆى چوار گوللەو لەرووداوێكى گەلىَ دوور لە هەستو وەحشەتگەرانەدا بووە، كاتىَ پارێزەر لێى پرسى: (وەختىَ دەیویست خۆى وەك مرۆڤێكى ئاسایى نیشان بدات): ئایا تۆ دایكى خۆتت خۆش دەویست؟ ئەویش گوتى: (بێگومان خۆشم دەویست، بەڵام ئەمە شتىَ ناگەیەنىَ، چونكە هەموو مرۆڤە سەر راستەكانى دنیا بەهیوان مەرگى ئەوانە ببینن كە خۆشیان دەوێن). هەموو هەستیان بەمەترسى كرد. قازى، پارێزەر، داواكارى گشتى، ئەم (نامۆ)یە واى كرد كەوا هەست بكەن لە سۆز شۆراون. دواى ئەوە مەرسۆ كەوتە بیركردنەوە: (جەستەى خۆم لەرقو كینەو خۆشى دابڕان، بەرامبەر ئەم شەوە، بەڕوانینى ئەستێرەكان، یەكەمجار بوو خودى خۆم بەرامبەر گوىَ نەدانو بىَ هوودەیى لە دنیادا بینییەوە)… هەموو تەماشاى دەمى مەرسۆیان دەكردو ئەویش لەناخۆشیى زیندانو پەشیمان بوونەوەى لەو كارەى دەدوا… مەرسۆ ئەو كۆمەڵگایەى رەت دەكردەوە كە لەسەر درۆو دەلەسە بنیاد نرابىَ، ئەو لەكەرنەڤاڵى ماسكو ئەدوارەكان (نامۆ)بوو و نەیدەویست وەك خەڵكانى تر رەفتار بكات. بۆیە سزاى لە سێدارەدانى بەسەردا درا. (لەزیندان چێژم لە ئازادیى خۆم وەرگرتو توانیم هەست بەنیعمەتى ژیانو ئەودەنگانە بكەم كە لە كێڵگە دوورەكانەوە دەهاتنە گوێم، ئەو دەنگانەى پڕ بوون لە بۆنى شەوو خۆشیى ژیان كە لەنێوەندێكى گوىَ نەدانە دنیا دەست لەملانێى مەرگیان دەكرد.
 هەرچى رۆمانى (تاعون)ە، لەسەر هێڵى رۆمانەكەى پێشوو زیاتر بەرەو قووڵ بوونەوە چووە، دوور لەبىَ هوودەیىو رەگەزپەرستىو نامۆیى. ئەگەر دەزگاكانى بڵاوكردنەوە ملیۆنو نیوێك دانەیان لەرۆمانى (نامۆ) فرۆشتبىَ، ئەوا (تاعون) لەم ژمارەیەشى تێپەڕاند، چونكە ئەم شاكارە رەهەندێكى زۆرینەیى سەبارەت بە ژیانى نامۆیى تاكە كەس پێوە دیارە. ئەم رۆمانە دەربارەى پەتاى تاعون دەدوىَ كە چۆن مرۆڤ لە شارێكى وەك وەهران هەڵدەوەرێنىَ، سەرەتاى دەست پىَ كردنى رۆمانەكە دەربارەى بارى دەروونیى ئەو شارەیە، پاشان پەتاكە لەفیگەرى دابو نەریتو دەستوورەكانەوە تەشەنە دەكات.
 یەكەم جار مشكەكان بەر دەبنە یەكترو یەكتر دەكوژن. پاشان یەكەمین مرۆڤ سەردەنێتەوە، هەر مرۆڤ و مرۆڤ دەمرن. دەسەڵاتداران حەزناكەن دان بە بوونى نەخۆشییەكەدا بنێن لەوڵاتەكەیاندا. پاشان كار لەوە دەترازىَو شارەكە دەكەوێتە ژێر چاودێریى تەندروستى… ئەلبیركامۆ دواى ئەم رۆمانە، (كەوتن)ى نووسى، بەر لەوەى لە هاوینى (1960)دا لەشەو مەستییەكى تۆفاندا لەكاتى گەڕانەوەیدا بكەوىَو سەربنێتەوە.
 
 * شەومەستى: سهرە
 بۆ نووسینو ئامادەكردنى ئەم باسە سوود لەو بەرهەمانەى ئەلبیركامۆ وەرگێڕاون كە لەم نووسینەدا ناویان هاتووە.