ئێران لەسیاسەتى نێودەوڵەتى دا

 نمایشى پەرتوك
 ئێران لەسیاسەتى نێودەوڵەتى دا

 ڕووخسارە جیاوازەكانى كۆمارى ئیسلامى ئێران
 ئەم پەرتوكە قۆناغ و مۆزایكى جیاوازى كۆمارى ئیسلامى لەخۆ دەگرێ لەسەرەتاو گەرمەى شۆڕشى ئیسلامى تاشەڕى كەنداوى یەكەم تادەگاتە ڕووبەڕووبونەوەى محافزكارە تازەكان لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمەریكاو ڕژێمى ئێستاى ئێران.
 ئامانجى سەرەكى ئەم پەڕتوكە لە بنەڕەتدا، دەیەوێ تێمان بگەیەنێ لەدروست بوونى فرەیی بۆ ئێرانى دواى شۆڕش، لەلایەكى تر نیشانمان دەدات ئێران گەرورەترین و تەحەدا یە كەڕووبەڕووى سیاسەتى دەرەكى و ئاسایش دەبێتەوە، لەبەرامبەر، ڕۆژئاوا، وەلەجێگیر بوونى ئەم توانایە لەحاڵى حازردا شەڕى ئەمەریكاو ئەورپا وڵاتانى دراوسێى (عێراق – ئەفغانستان) ئەمانە یاریدەدەرى بنەڕەتین كە ئێرانى ئیسلامى گرنگى خۆى بەدەست بێنێ پاش سێ (دەیە) لە دامەزراندنى .
 وا بەدەر دەكەوێ كۆمارى ئیسلامى شوێنى ڕۆڵى خۆى جێگیر كردووە لە ئاستى جیهان و ناوچەكە لەگەڵ ئەوەى نزیك دەبینەوە لەكۆتایى ماوەى سەرۆكایەتى ئەمەریكا جۆرج بۆش كە ئێرانى لەناوەندى سیاسەتى ئەمەریكا داناوە بۆ ڕووبەڕووبونەوەى 
 
 دژ بە لێكۆڵینەوە میللیە ئێرانیەكان.
 مانەوەى كێشەى كۆمارى ئیسلامى بەواتاى بۆچوونى جیاواز بۆئێران بە جۆرو ئاڕاستەكانیەوە.
 ئەم ڵێكۆڵینەوەى (ئەرشین ئەدیب) مەبەستیەتى ئەم دەموو چاوە جیاوازانەمان لەكۆمارى ئیسلامى نیشان بدات ئەم نوسەرە خوێندنى لە هامبۆرگ تەواو كردووە بە پلەى دكتۆرا لە كامیریدج وە ئێستا مامۆستایە لە پەیمانگاى لێكۆڵینەوە لە خۆرهەڵاتى ئەفریقیەكان لە لەندەن .
 بەشێوەیەكى بابەتیانە ڕوو لە ڕۆشنبیرى ڕەگەزى دەكات و لەڕێگەى خوێندنەوەكەیەوە چوار بابەت لە بوارى سیاسەتى (Soas) دەرەوەو ڕۆشنبیرى لە ئێران دەخاتە ڕوو (شەڕى نێوان ئێران عێراق ساڵى 1980 + 1988) پەیوەندى یەكانى ئێران و ئەمەریكا لەگەڵ گفتوگۆكانى نێو خۆى كە تایبەتە بە چاكسازى وە پێشكەش كردنى پێشنیارانى جیاواز لە سیاسەتى ئێران ئامانجى نوسەر (ئەرشین ئەدیب) ڕەت كردنەوەى هەموو ئەو لێكۆڵینەوە میللیانەیە كە لەبازاڕەكاندا هەیە لەسەر ئێران.
 ئامانجى بنەڕەتى پەرتوكەكە دەیەوێ كاریگەرى لاى خوێنەر جێهێڵێت كەكەش و هەوایەكى فرەیى لە تێگەیشتنمان بۆ ئێرانى دواى شۆڕش تادەگاتە سەرەتاى دروست بوونى لێكۆڵینەوەى رەخنەگرانەى لەئێران.
 نوسەر بەبیرمان دەخاتەوە لە لیستێكى دوور و درێژ لە بیرمەندە كۆمەڵایەتیەكانى خۆرئاوا بە جیاوازى ڕەوتى بیروبۆچونەكانیانەوە بۆنمونە (دیلپى – فوكو – غادامر – هامبرس…)
 
 ئیسلامیە یان فارسیە یان براغماتیە؟
 دڵنیا كردنەوەى نوسەر بۆ پێشكەش كردنى چالاكى ئەو جموجۆڵە گەورانەى كە شوێن پێى خۆى بەجێ هێشت لە پێشبینیە بنەڕەتیەكانى شۆڕشى ئیسلامى لەشەستەكان و حەفتاكان خوێندنەوەى بۆ بانگەوازێك گێڕانەوەى یۆتۆپیانەى ڕۆمانسیانە كە تائێستاش كاریگەریەكى گەروەى هەیە لەبیركردنەوە ستراتیجیەكانى نێوەندە بڕیاربە دەستەكاندا تاڕۆژگارى ئەمڕۆ
 نوسەر بەرهەڵستى هەموو ئەو بیرو بۆچونانە دەكات كە دەڵێن سیاسەتى دەرەكى ئێران سیاسەتێكى براغماتیە بە پلەى یەكەم جموجۆڵیان و لە پێناو بەرژەوەندى نەتەوەیدایە.
 ئەمە بۆ چوونێكە تەندروستى خۆى دەسەلمێنێ لەم نمونانەى حاڵى حازردا. .
 وەك فایلى ئەتۆمى ئێران و سیاسەتى لەبەرامبەر عێراق و ئەفغانستان ئەوەى جێگاى سەرنجە نوسەر باس لەسەرۆكى ئێستاى ئێران (ئەحمەد نەژاد) ووتارەكانى ناكات بێ دوو دڵى لەوكەسە یۆتۆیى ئیسلامیانە.
 هەرچەندە لە هەندێ لە خوێندنەوەكانى پێشوى ئەم كەم و كوڕیەى داپۆشیوە بەشێوەى ووتار لەچوارچێوەى گۆڤارە تایبەتیەكان – بۆ نمونە نوسینى لەسەر شەڕى كەنداوى یەك 1980 – 1988 گرنگى بەڕوناكى خستنە سەر هەوڵەكان عێراق دەدات بۆدورست بوونى شەڕو دوژمنایەتى لە نێوان عەرەب و فارس ئەمەش بووە هۆى دروست بوونى جۆرێك لە هاوپەیمانى سیاسى لەنێوان ووڵاتانى عەرەبى لە خۆرهەڵاتى ناوەڕاست .
 لێكۆلێنەوەى سێ یەمى نوسەر خوێندنەوەیەكى ترە بۆ وێنەى كۆمارى ئیسلامى ئێران ئەەوش خوێندنەوەى پاش ماوەى گفتوگۆ گەرمەكانە: گەڵاڵە بوونى پێشبینى ئەمریكایەكان بۆ محافز كارە تازەكان لەڕێگەى ڕژێمى دوژمن كارانەى مەلاكان كە بەهیچ شێوەیەك ماوەنادەن لە ئێران كە لەشێوازە جیاجیا كانیدا لەڕژێمى نازى دەچێ.
 لە لێكۆڵینەوەى چوارەمیدا تایبەت بە سیاسەتى ناوخۆى ئێران وێنەى داڕمانى جوڵاناوەى چاكسازى بۆ دەكات لەناو ڕژێمى ئێران بەسەركردایەتى سەرۆك خاتەمى تاساڵى 2003 لەم بارەدا چڕبوونەوە لەسەر فرەیى دەكات كە لەگۆڕەپانەكەدا بووە لە ئێران وە گفتوگۆ لەدواڕۆژێكى دیموكراتى وەك گریمانێك دەكات لە ئێران.
 
 خوێندنەوەیەكى رەخنە گرانە لە سەر ئێران.
 خوێندنەوەكانى نوسەر لەسەر ئێران بۆچونێكى جیاواز بۆ كۆمارى ئیسلامى وەچڕبونەوەى بۆ بنكەیەكى فراوان لەبیردۆزە كۆمەڵایەتیەكان لە ناوخۆو لەدەرەوە ئەوەى گرنگە هەوڵەكانە بۆ دەرچوونى ئێران لەو گۆشە تێى كەوتووە بە واتاى ئەو گۆشە تایبەت مەندیە سیاسى و ڕۆشنبیرى یە ئەم كاردەكەن بۆ نمایش كردنى مكارى دروست بوونى پێشبینیە ئایدۆلۆجیەكان و كە باگراوندێكى دوورو درێژى مێژووى پێدەبەخشێ.
 ئە و پرسیارەى لێرە ڕووبەڕوومان دەبێتەوە ئەو زانستە سوود بەخشە وەگریراوە چیە لەوێنە فرەیەكە كەچڕووبونەوەى لەسەر بیردۆزە كۆمەڵایەتیەكانە پرسیارێكى تر تایبەت بە هاوتاكردنى لەگەڵ لێكۆڵینەوە نوێ كان لەسەر ئێران بۆ نمونە لێكۆَینەوەكەى (تشارلز كوزمان) وە خوێندنەوەى جیاوازى بۆ شۆڕشى ئێران ساڵى 1979 یان لێكۆڵینەوەكەى (تریتا بارس ) لەسەر پەیوەندیەكانى ئێران و ئیسرائیل و وڵاتە یەكگرتووەكانى ئەمەریكا.
 خوێندنەوەى نوسەر بۆ بابەتە جۆراوجۆرەكان لە ئێران پشگوىَ دەخات لە هەندێ ڕووەوە لێكۆڵینەوەكە دەست بۆ هەندێ دیاردە هەیە نایبات وەك سەركوت كردن كە لەگەڵ وتارى ئاسایى ڕێك ناكەوێ یان پشتگوێ خستنى تاڕادەیەكى زۆر بۆ دوربینى ستراتیجى سیاسى و ئابورى و لە سیاسەتى ئێران بۆ خۆرهەڵاتى ناوەڕاست ئەو ئامانجە نوسەر هەوڵى بۆ دەدات گەیشتنە بە لێكۆڵینەوە ڕەخنە ئامێزكان لە ئێران هەروەك لە دوایش پەرتوكەدا دوپاتى دەكاتەوە.
 
 اندریە بانك
 وەرگێڕانى ( مەجید حمە فەرەج)