Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
جیهان لەبەردەم وەرچەرخانو قەیرانەكاندا

جیهان لەبەردەم وەرچەرخانو قەیرانەكاندا

Closed
by November 2, 2008 گشتی

   جیهان لەبەردەم وەرچەرخانو قەیرانەكاندا
 زوبێر رەسول*

 
 لەم چەند ساڵەی دواییدا، بەتایبەت دوای روخانی یەكێتی سوَڤیەتو سەرهەڵدانی سیستمی نوێ جیهانیو هەژموونگەرای ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەسەر گوَرانكاریە سیاسیو ئابوریەكانی جیهانداو زاڵبوونی سیستمی دیموكراسی ڵیبراڵیو ئازادبوونی ئابوریو هاتووچوونی سەرمایەو كوَمپانیا فرەڕەگەزەكانو بەزاندنی سنورو سەروەری وڵاتان لەپێناو دابینكردنی سەرمایەدا، زەنگێكی نوێی ئاراستەی ڕەوتی پَیوەندیە نێودەوڵەتیەكانو رێساكانی سیاسەتی جیهانی كرد، بەجوَریك لە كوَی (102) بەهێزترین یەكە ئابوریە زەبەلاحەكانی جیهانی (51) كوَمپیانیا فرەڕەگەزەكاننو (49) شیان دەوڵەتن، بەواتای لاسەنگبوونی هێزی ئابوری جیهانی لە بەرژەوەندی كوَمپانیاكاندا نەوەك دەوڵەت. بەجوَرێك كە ئەستەمە بتوانرێت لەشیكردنەوەیەكی ڕامیاریو ئابوریدا بتوانریت هێلەگشتیەكانی دیاری بكەین.
  گوَڕِانكاریەكان بەخێرایێكی واگوزەر دەكەن تائەو ئاستەی خەریكە ئەستەم دەبێت بە پێَوەرە كلاسیكیەكانی لێكوَلینەوە بتوانین ئاستەكانی دیاری بكەن. تا ئەو رادەیەیی خێرایی گەشەساندنو بەرهەم هێنانی فكری لە هەندێك بەشی زانستیدا گەیشتوَتە 10%، هەر بوَنموونە سەنتەرێكی بەرهەمهێنانی زانستی لە ئەمریكادا بەناوی Chemical abstract كە بەشێكە لە بەشەكانی كیمیا، ملیونێك لێكوَلینەوەی یەكەمی خوَی لە ماوەی 30 ساڵدا تەواكردو  ملیونی دووەمی لەماوەی 10 ساڵداو ملیونی سێیەمیش بە ماوەی 5 ساڵو كەچی ملیونی چوارەمی تەنیا لەماوەی 2 سالو نیودا تەواو كرد، بەجوَرێك خێرایی گەشەكردنو پێشكەوتنی زانستی لەم چەند ساڵەی دواییدا هەموو 12 سالێك دووئەوەندەی تری لێدێت، تائاستێك ئەم پێوانەیە لەئێستادا هەموو 10 مانگێك دووئەوەندە زیاد دەكات، ئەم زێدەبوونە خێرایەی زانستو زانیاریەكان دورنیە لەئایندەیەكی نزیكدا ببێتە هوَی كودەتایێكی زانیاری بەهێز تا ئاستێك سەرلەنوێ بنیاتنانەوەی زوَربەی كایە زانستیو هزریەكانی كوَمەلگای مروَڤایەتی لێبكەوێتەوە. لەم جیهانە جەنجاڵەی ئێستاماندا بەئەندازەی خێرایی پێشكەوتنی كایە زانستیەكانو داهێنانە سەرسوڕهێنەرەكان، كێشەكوَمەڵایەتیو ئاریشە سیاسیو كولتوریەكانو قەیرانە ئابوریو دارایەكانیش بەردەوام روو لەزیادبووندان. هەر لەكێشە تەندروستیەكانی هاوشێوەی ئایدزو ئەنفلوەنزای باڵندەوە بگرە، تادەگات مەترسیەكانی لەناووچوونی ژینگەو، بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی گوَی زەویو فراوانبونی قەیرانە سیاسیەكانی هاوشێوەی تیروَرو ناكوََكیە نەتەوەیەكانو سەرهەڵدانەوەی كێشەی كەمینەكانو تەشەنەكردنی هەوڵدان بوَ بەدەستهێنانی چەكە ئەتوَمیەكان تا دەگاتە ئەو قەیرانە داراییەی كەئێستا رووبەرووی جیهان بوَتەوە كە زوَرێك لەبیرمەندو ئابوریناسان پێشبینی رووخانی ئەو موَدێلەی ئێستای سەرمایەداری دەكەن، واتا ئەو فوَرمەی كە بە كاپیتالیزمی دارایی ( رأسمال المالی) ناسراوە. هەر بوَ ئەم مەبەستە گوَڤاری – Economist The لە یەكێك لەژمارەكانیدا ئاماژەیەكی گرنگی بەجوَرێك لەنیگەرانیەوە بەو پرسە داوە كاتێك دەڵێت: "ئەو كێشەی گەورەیەی كەلەساتەوەختی ئێستادا رووبەڕووی نەوەی دوای شوَرشی پیشەسازی دەبێتەوە بریتییە لەوەی كەبڕی سەركەوتنەكانمان لەبواری ئابوریو زانستیدا زوَر لەوە زیاترن لەو پێشكەوتنانەی كە لەبواری رامیاریدا بەدیهاتوون، تا ئاستێك هێڵە رامیاریو ئابوریەكان بەیك هێلی تەریبو خێرا ناڕوَن، لەرووی ئابوریەوە جیهان هەروەك بلێی یەك پێكهاتەی یەگگرتوو بچوك بێت، بەڵام لەڕووی رامیاریەوە رێك بەپێچەوانەوە پێكهاتەیكی لێكترازاوو ناكوَكو ئاژاوەئاسایە، بوَیە پێویستە لە جیهانی ئێستادا پێشینەو رابەرایەتی بوَ رامیاریێكی حەكیمانە بگەرێنێنەوە بەر لە ئابوریدا، بەو مانایەی دەبێت سیاسەت ئابوری ئاراستە بكات نەك قازانجو پارە نەخشەی جیهان دیاری بكات ، یاخود جوَرێك لەنزیكبوننەوەو هاوتابوون لەنێوان ئەم دوكایە گرنگەی گوَمەڵگادا پرسێكی ئێستای ئەم جیهانە نەناسراوەیە كەئەستەمە مروَڤ پێشبینیێكی دروستی بوَبكات تا ئەو رادەیەی خەریكە پێوەرە زانستیكانیش ناتوانن پەی پێبەرن.
   جیهانی ئێستامان بە چەند وەرچەرخانو گوَرانكاریێكی كاریگەردا گوزەردەكات، گوَرانكاری یەكەمیان، بریتی بوو لەگواستنەوەو تێپەربوونی كوَمەلگا لەقوَناغی كوَمڵگای پیشەسازی بوَكوَمەڵگای زانیاری جیهانی Global Information Society (واتا پێچەوانەی پێشبینیەكەی ماركس كەمەرج بوو ئەم قوَناغە قوَناغی سوَسیلیزمی بێت) . لەم شێوازەی كوَمەڵگادا تەكنەلوَژیای زانیاریەكان بەوردی تێكەڵاوی ژیانو هەلسوكەوتی تاكەكان بووە، وەك سەرهەڵدانی بازرگانی ئەلیكتروَنیو كوَگا ئەلیكتروَنیەكانو خوێندنی ئەلیكتروَنیو زانكوَی ئەلیكتروَنیو..تاد، كە بەجوَریك تێكەڵاوی ژیانی مروَڤ بووە تاڕادەی هوَگربوونو سوزداری كە ئەستەمە بتوانرێت دەستبەرداری بین،  یاخود ووردتر بڵێین خەریكە ئابوریو راگەیاندنو تەكنەلوَژیا، سیاسەتو كایە رامیاریەكان ئاراستە دەكات، بوَیە لە ئێستاوە چیتر دەنگدەری سەركی هەلبژردنەكان، هاوڵاتیان نین، بەڵكو بازارە، فەرمانڕەوا سەرەكیەكانیش پیاوانی سیاسیو شوَرشگێر نین، بەڵكو پیاوانی بیزنسمانو سەروَك بانكو توڕەكانی راگەیاندنن، بەجوَریك وەك (عەلی حەرب) دەڵێت سیاسەت خەریكە لە دەسەڵاتی یەكەمەوە دەچێتە دەسەڵاتی سێیەم، واتا پاش دەسەڵاتی ئابوریو و راگەیاندن، تا ئەوڕادەیەی چەندە ئابوری بەجیهانیبێت ئەوەندەش سیاسەت توشی لاوزبوونو پەرواێزبوون دەبێت.
 وەرچەرخانی دووەم، ئەو تەووژمە بەهێزەیە كە بە جوَرێك رووبەرووی پێكهاتەو قەوارەی كوَمەلگای مروَڤایەتی بووەتەوە، كە دەكرێت ناوی شوَرشێكی گەردونی –Global Revolution بەبەردا ببڕین ئەم شوَرشە بەجوَرێك لە جوَرەكان نزیكبوونەوە گەڕانەوەیە بوَ رەهەندی سیاسەت وەك بەشێك لە زانستی بەرێوەبردنی كاروباری ووڵات، یاخود بەمانایێكی تر بەردەوامبوونی جیهانی پەراوێزخراوی سیاسەت نەیتوانی مژدەبەخشبێت بوَ خوَبەدوورگرتن لەكێشەو ململانێ سیاسیەكانو لێكترازانی ئابوریو قەیرانە كوَمەڵایەتیكان، ئەم رەهەندە سیاسیە دەیەوێت پێمان بلێت هێشتا كاتی ئەوە نەهاتووە دەستبەرداری دەوڵەتو كایە سیاسیەكانی تر بین، ئەو دەوڵەتەی كەماركسو سوَسیلیزم پێیان وابوو سەردەمی ئاوابوونی نزیكبوَتەوە، هێشتا رادەی هوَشیاری مروَڤ نەگەیشتوَتە ئەو ئاستەی جیهانیكی ئارمی بێ دەوڵەتو یاسا بنەخشێنی وەك فەوزەویەكان پێیان وابوو، ئەم وەرچەرخانەو ئاراستە تازەیە جاری بانگاشەی سێ شوَرشی گرنگ پێیە : شوَرشی رامیاری-Political Revolution، كە بریتییە لە دیموكراسیو بنەماكانی مافی مروڤو رێزگرتن لە فرەكولتوریو پڵوراڵیزم، شورشی بەهاكان- Values Revolution  وەك گواستنەوە لە قوناغی بەها مادیەكان بوَ قوَناغی پوَست بەها مادیەكانو شوَرشی مەعریفی، كەبریتیە لە گواستنەوە لە موَدێرنە بوَ پوَست موَدێرنە، سێیەم تێپەرینو گوَڕانی مەترسیداریش بریتیە لە گواستنەوەی گوَمەلگای مروَڤایەتی لە ئاسایشی رێژەیی بوَ ئاسایشی كوَملگایێك كە لەژێر مەترسیدایە. ئەم رەهەندە حالیحازر لە ئێستادا بە روونی دەركی پێدەكرێت ئەمە ئەو تیوَرەیە كە كوَمەڵناسی ئەلمانی ( ئیرلیشن بیك) لەم دواییەدا دایڕشتووە، مەبەستیش لەمەترسیەكان تەنیا ئەو مەترسیە كلاسیكیانە نین كەپیشتر ئاماژەمان پێدان وەك پیسبوونی ئەتوَمیو ئایدزو ئەنفلەوەزنزای باڵندە، بەڵكو ئەو دیاردە تازانەیە كە ئەگەری ئەوەیان لێدەكرێت لەم كوَمەڵگا هاوچەرخەماندا تەشەنەبكەن، وەك بڵاوبونەوەی رێژەی بێكاریو هەژاری لە سەرانسەری جیهاندا، بەتایبەت لە نێوان گەنجان، بە جوَرێك ئەگەری ئەوە لە ئارادایە بەهوَی پێشكەوتنی زانست لە بەرهەم هێنانی روَبوَتەكاندا ببێتە هوَی بێكاربونی ملیوَنەها مروَڤ لە ئیشو كاردا.
  چوارەم گوَرانیش كە رووبەروی بونیادی كوَمەلگای جیهانی بوَتەوە، بریتیە لەداڕمانو هەرەسهێنانی نموونەو فوَرمی ئاسایشی نەتەوەیی كە پیشترو ئێستاش بەلایەنێكی گرنگی دەوڵەت دادەنرێت لەبەرامبەر سەرهەڵدانی فوَڕمێكی نوێ _ Pattern  New  ئاسایشی نەتەوەیی لە جیهاندا بە هوَی هاتنەكایەوەی شوَرشی پێوەندیە گەورەكان كە دوو چەمكی سەرەكی دەگرێتەخوَ ئەویش جەنگی بوَشایەكان- Cyber Wars و جەنگی توَڕەكانن –  Net wars .
  كەچی سەرەرای ئەو هەموو وەرچەرخانو پێشڤەچونانەی كەباسمان كرد، جیهان لەروی بنیاتنانی سیستمە سیاسیەكانو یاراستنی ئاسایشی مروَڤدا نەیتوانیوە هاوشێوەی كایە ئابوریو تەكنەلوَژیەكان سەركەوتن بەدەست بێنێت( هەرچەندە سیستمی ئابوریش لەئێستادا لەمەترسیدایە، بەڵام تا ئێستا بەڕونی دیار نیە ئایا ئاراستەكانی بەرەو كێوەدەڕوَن)، بەتایبەت لەپاشەكشێكردنی بەهاو بنیاتنانی سیستمە دیموكراسیەكاندا، بەپێچەوانەی ئەو شەپوَڵە دیموكراسیانەی لەسەدەی بیستەمدا رویاندا، كە بەهوَیەوە سیستمگەلێكی زوَری وڵاتانی جیهان جوَرە فراژووبونو نەشونماكردنێكی دیموكراسیانەیان بەخوَیەوە بینی، كە ئەمەش جوَرە فەرهەنگو كولتورێكی دیموكراسی لێكەوتەوەو بەهوَیەوە زوَرێك لە وڵاتان جوَرێك لەكرانەوە بەسەرفوَرمی پڵورالیزمو پەنابردنە بەرهەڵبژاردنو رێگەدان بە ئوَپوَزسیونی لێكەوتەوە، كە چی لەم ساڵانەی دواییداو بەتایبەت دوای یانزەی سێپتەمبەر ئەم هاوكێشەیە جوَرێك لە قەیرانو ئاستەنگی تێكەوت، كە بووە هوَی جوَرێك لە نائومێدی بەرامبەر بنیاتنانی دیوكراسی بەتایبەت لە روَژهەلاتی ناوەراستدا، (لاری دایموند) لەكتێبەكەیدا (روَحی دیموكراسی) بەروونی ئاماژە بەلایەنە مەترسیدارەكانی ئەم پڕوَسەیە دەدات، پێیوایە بەردەوام بوون لەسەر ئەم كێشەیە لەوانەیە لە ئایندەیێكی نزیكدا ببَتە هوَی گوَڕانی وێنەی جیهان. هەر بەم بوَنەیەوە پەیمانگای freedom house كە ساڵانە چاودێری ئاراستەكانی دیموكراسیو رەوتی هەڵبژاردن دەكات لەجیهاندا ئاماژەی بەوەداوە كە ساڵی 2007 خرابترین ساڵ بووە لەوەتەی دوای جەنگی سارد بەنسبەت پاشەكشێكردنی  دیموكراسی.
 بەهەمان شێوە (دایموند) ئاماژە بەوەش دەكات كە لەكوَی 23 دەوڵەت لە جیهاندا كە 60%  هەناردەكانی نەوتو غازیان لەبەردەستدایە، هیچكامێكیان وڵاتی دیموكراسی نین، بوَ نموونە لەوڵاتانی روسیاو ایرانو نایجیریاو فەنزەویلاو، چەند ولاتێكی تریش داهاتی نەوت بوَ بەرچەوەندی جلەوگرتنی دەسەڵاتو توَكمەكردنی پێگەی دەسەڵاتدارە توَتالیتارەكان بەكاردەهێنرێت، تا ئەو ئاستەی زوَری داهاتی نەوت لەزوَریك لەم وڵاتانەدا بوَتە هوَی ئاستەنگێك لەبەردەم گەشەكردنی دیموكراسی .
  لە پەراوێزی ئەو شوَرشو گوَرانكاریە تازانەی كە رووبەرووی شارتانیەتی نوێی مروَڤایەتی بوونەتەوە، دوورنیە ئەگەری سەرهەڵدانی شارستانیێكی جیهانی تازە لەئارادابێت كە بە جوَریك لەجوَرەكان سەرلەبەری ئەو بەهاو پێشكەوتنانەی كە پێشتر وەدەستهاتوون بخاتە ژێر پرسیارەوە، تا ئەو ئاقارەی لە هەندێك بواردا كاریگەریێكی نەرێنی هەبێت بەسەر كولتورو نەریتو بەها مروَڤایەتیەكاندا. كەواتا زەنگی سەرهەڵدانی یاخود بنیاتنانی شارستانیێكی نوىَ لە ئارادایە بەڵام لەسەر پەیكەری هەمان شارستانیە كوَنەكەدا، بەلام ئایا تاچەند پێشبینیەكانمان لەم جیهانە خێراو جەنجالو بێباكەدا هەڵگری جوَرێك لە راستین، ئەمە ئەستەمە بتوانرێن گەرەنتی بكرێت لە جیهانێكدا كە لە زوَربەی بوارە سیاسیو ئابوریو كوَمەڵایەتیو فەرهەنگیەكاندا لەبەردەم سەرەتایێكی تازەو نادیار دایە..  
 
 
 
 
  ماستەر لە زانستە سیاسیەكان*
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.