Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
بەناوەندیى كردنى دەسەلات

بەناوەندیى كردنى دەسەلات

Closed
by November 26, 2008 گشتی

 بەناوەندیى كردنى دەسەلات :
                           هەوڵێك  بوَ  گەڕانەوەى  دیكتاتوَرییەت
 
 ـ نەوزاد عبداللە هیتوَتی*
 
 دروست كردنى دەوَلەتى عێراق لە سەرەتاى سەدەى بیستەم  و دواتریش ڵكاندنى باشوورى كوردستان بە جەستەى ئەم  دەوَلەتەوە ، بەگوَیرەى حەز و وێست و خواست  و بەرژەوەندی  گەلانى عێراق و بەتایبەت كورد نەبووە ، بەلكَو بە ئاراستەیەكى تەواو پێچەوانەوە  ئەم  دەوَلەتە  بە پێى خواست و  بەرژەوەندى و ستراتێژى دەوَلەتى كوَلوَنیالێستى بەرێتانى دامەزرا.  هەر بویەش هەر لە سەرەتاى  دروست  بونییەوە بە شیوەیەكى ناسروشتى و سەقەت و لە رێگەى پێكەوەگرى دانێكى بە زورییەوە لە داێك بوو. ئەمەش فاكتەرەكى سەرەكى بووە بوَ دروستبون و سەرهەڵدانى  دەسەلاتێكى دیكتاتور و توتالیتار و هەژموَنگەرا لە بەغدا ، و بە تێپەر بونى كاتیش بووە  هوى  قەتیس بوونى ئەم دەسەلاتە لە چوارچێوەى  یەك  نەتەوە  و یەك تایەفە و یەك حزب و  یەك كەس دا. لە لایەكى تریشەوە ئەم دەسەلاتە تاكرەو و توتالیتارییە بە درێژایى تەمەنى خوَی  تەنیا  توانییەتى لە رێگەى ترس ، توقاندن ، تیرور ، زەبروزەنگ و نەهێلانى هەموو جیاوازییەكانەوە درێَژە بە مانەوە و بەردەوامى خوى بدات ، ئەمەش  بە دریژایى سەدەیەك (1921-2003) عێراقى  لە سەر ئاستى ناوخوَیی و دەرەوە ى  بە  ئاراستەی  تەنگژە و قەیرانى گەورەى بردووە.  دەرئەنجامەكەش  سەرەراى  لە ناوچوَن  وێرانبوونى تەواوى  سەرخان و ژێرخانى ئابوَرى ئەم ولاتە  ئەوا  لە رووى  سیاسی  و  كلتوَرى  و كوَمەلایەتى و فەرهنگی یەوە زیانێكى گەورەى بەركەوتووە.ئەم  باگراوەندە  میژوَییە سەلمَینەرى  ئەو راستییەیە كە بوَ بونیات نان و دامەزراندنى عێراقێكى دیموكرات  و ئاشتیخواز و هینانەدى پیكەوە ژیانێكى هاوسەنك و  ئاشتییانە لە نێوان سەرجەم  پیكهاتە جیاوازەكانی دا  و هەروەها ریگرتن لە دووبارە گەرانەوەى  دەسەلاتێكى تاكرەو وخوَسەپێنەر ، پیویستە شێوەى سیستەم و دەسەلاتە سیاسییەكەى بە شیواز وشیوەیەك بى كە هەموو نەتەوە تایفە وگروپە جیاوازەكان  لە ژیر چەترى خوَیدا كوبكاتەوە  لە هەمان كاتیشدا  گرنتى كەرو  پاریزەرى مافە نەتەوى و كلتوَرى و فەرهنكى و هاولاتى بوونى بیت  كە  ئەمەش پەیوەندە و پەیوەستە بە بوونى سیستمێكى فیدرالى ، دیموكراسى پولورالیزمییەوە.
   لایەنى كوردیش هەر لە رەوانگەى هەست كردن بەو راسییەوە  زوَر پیداگرى لە سەر  پروسەى بە فێدرالى كردنى عێراق و دابەش كردنى دەسەلاتەكان و بەشدارى هەموو پیكهاتەكان لە پروسەى  سیاسى و یاسایی دا  دەكرد.  پاش هەول وكوششەكى چروپر زوربەى ئەم پرنسیپانە خراونە  ناو چوارچێوەى دەستوورى هەمیشەیى و تیدا دەقنوس كران ، بە شیوەیەك دەستوورى هەمیشەیى  دەسەلاتە قەتیسكراوەكانى ناوەند و هەرَیمەكان و دەسەلاتەكانى هابەش  هەروەها شێوەى سیستەم و شوناسى عێراقى بە روونى دیارى كردووە. بەلام ئەوەى جێگاى سەرنج و مەترسى  و هەلوەستە لە سەركردنە سەرەراى ئەو هەموو دەستكەوتە سیاسى و یاساییەى كە لە دوواى دارمانى رژێمى بەعس بە دیهاتون، ئەوا جارێكى تر رەوت ، ئاراستە و تەوَژومێكى  توندرەوى عروبى لە بەغدا سەری هەلداتەوە،  هەول بزاڤەكانى بە ئاراستەى گواستنەوەى دەسەلاتەكانە بو ناو چوارچێوەى  دەوَلەتى ناوَەندى . لەم  سونگەیەشەوە دەیانەوێت بوَ جارێكى تر عێراق بگەرێنەوە سەردەمى دیكتاتوَرییەت و تاكرەوى و تاكە حزبى كە بچكە شەر و شوور، مالوێرانى و  بە هەدەردانى سەروەت سامانى ئەم ولاتە بەرهەمەكى دیكەى نەبووە  . هەروەها مەبەستییانە بە درست كردندى  ناوەندێكى هەژموَنگەرا  و خوسەپینەر هەریمى كوردستان لە هەموو دەسەلاتەكانى رووت بیكەنەوە ، بیكانە پاشگوى حكوَمەتى ناوەندى. ئەم رەووت  و ئاراستەیەش  لەلایەن بەشێكى زورى هێزە  سیاسى ، ئاینی و ناسیوَنالیستى عەرەبى عێراقى و پاشماوەكانى رژێمى بەعسەوە پاڵپشتى لێدەكرێت ، لەم چوارچێوەیەشدا  نورى مالكى  سەروكى حزبى دەعوا و سەروكوَەزیرانى ئیستاى عێراق  كاراكتەر و  فاكتەرەكى سەرەكییە لەم گەمە و هاوَكیشەییەدا و زوربەى كردار و هەڵوَیست و لێدوانەكانى بە ئاراستەى  بەرتەسكردنەوەى دەسەلاتى هەرَیمەكان ،  لە باربردنى  سیستمى فێدرالی و بنیاتنانى ناوەندەكى هەژمون گەرایە ، لەم ریگەیەشەوە دەیەویت بە سەپاندنى دەسەلاتى تاكرەوى خوی و  حزبەكەى  مێژوى سەد سالەى عێراق زیندو بكاتەوە .
  بى گومان لێرەدا  كومەلێك  هوكار و رەهەند  لە  پال ئەم  ئەژندەییەى نورى مالكییەوە هەیە كە پالى پێوە دەنێت بەو ئاراستەیە هەنگاو  بهاوێژى  لە وانە:
 1- حزبى دەعواى  ئیسلامى لە گەل ئەوەى دا  كە پارتێكى  مەزەبی- تایەفیە  بەلام  لە روى هزر و ئایدولوژیاوە  سێماى عروَبى و عرەبچێتى بە سەرێدا زالە لەم رووەشەوە جیاوازییەكى زورى لە گەل ئەنجومەنى بالاى ئیسلامى هەیە.
 2-  پروسەى بەفێدراِلى كردنى عێراق و هاتنە ئاراى چەند هەرێمەكى فیدرالى لە پال هەریمى كوردستان لە باشوور و ناوەراست لە  پێگەو دەسەلاتى ئەم حزبە كەم دەكاتەوە  بەهوى ئەوەى ئەنجومەنى بالاى ئیسلامى  بە پێى ئەو  پێگە جەماوەریی و  مییژوییەى  كە هەیەتى لەم ناوچەیەدا  بالادەست دەبى  ئەمەش تەگەرە دەخاتە بەردەم  فراوانخوَازى ئەم  حزبە و هەرەشە لە  دەسەلاتەكەى دەكات.
 3- بە هوى ناكوكى و ململانییەكانى ناو ئەم حزبە و دابەش بون  بە سەر چەندین تەوژوم  بالى جوراوجوردا ، هەروەها جیابونەوەى بەشیكى زورى ئەم لایەنانە كە دیارترینیان بالى ئیبراهیم جەعفەرییە . ئەم پارتەى خستوتە ناو تەنگژە و قەیرانێكى گەورەدا بە شیوەیەك چانسى بردنەوى  لەو   هەلبژاردنانى كە بەریوَەن  لە ئاستیكى لاوازدایە . بویە نورى مالێكى دەیەوێت بە ئاراستە كردنى گوتارێكى عروبى و جەخت كردن لە سەر بە  ناوەندى كردنى دەسەلات و عێراقێكى یەكگرتو، پالپشتى و سوزى عەرەبى عێراقى  بەتایبەت ئەوانەى دژى  سیستەمى فیدرالین   بەلاى خوَیدا رابكیشى
 4- نورى مالێكى بە بانگەشەكردن بوَ بە ناوەندى كردنى دەسەلات  لە  سەر ئاستى هەریمى  هەولى بەدەسهینانى پشگێرى ئەم دەوَڵەتانە دەدات بو ئەوەى پالپشتى لە مانەوەى بكەن  لەو  پیودانگەى كە سیاسەت و ستراتیژیەتى زوربەى ئەم دەوَلەتانە  هاوئاراستەیە لە گەل ئەم ئەژندەیەى مالكى ؛ چونكە لە پروَسەى بە فێدرالى كردنى عێراق نیگەرانن ، بە هەرەشەیەكى راستە قینە بو َسەر سیستەم ،دەسەلات و ئاشایشى نەتەوەیى خویان لیك ئەدەنەوە .
 هەموو ئەم هوَكار، رەهەند و پاڵنەرانەى سەرەوە  پالى بە نورى مالێكى و بەشیك لە  هێزە سیاسى ، ئانییەكانى عەرەبى عێراقى وە ناوە كە بە شیوازى جوراوجورەوە دژایەتى هەرێمى كوردستان ، سیستەمى فێدڕالى و پڕوسەى سیاسى عێراق بكەن  و تەگەرە  و كوسپ بخەنەبەردەمى  .هەر لەم چوارچێوەیەشدا هەولە سیاسى و دیپلوماسییەكانى خویان بە ئاراسە چركردنەوەى دەسەلاتەكان لە ناوەند بخەنە  گەر كە هەر هەموشیان هاودژ و پێچەوانەى دەستوورن . گرنكترین ئەو  هەولانەى كە بوَ ئەم مەبەستە دەدرێت برێتین لە:
 1 – بانگەشەى هەموار كردنى دەستووور ، كەمكردنەوەى دەسەلاتى هەریم و پاریزگاكان و بە هێزكردنى دەسەلاتى ناوەندى، بَى رەچاوكردنى  ئەو مێكانیزمەى  كە دەستوور بوى دیاریى كردووە . ئەمەش  بە بیانوَى ئەوەى كە  گوَایە ئەم  دەستوورە  لە  بارودوَخەكى ناهەمواردا  نووسراوە و  پەلەى تیدا كرا وە، لەم چوارچێوەیەدا  نورى مالكى  لە 8تشرینى دووەم 2008  لە كونگرەى دەست بژێرو تواناكانى عێراقدا  ئاماژەى بە وەى كرد كە پیویستە بە شیوەیەكى بابەتییانە  پێداچوَنەوە بە دەستوورى هەمیشسەییدا بكرێت .بە شیوەیەك دەسەلاتى دەوڵەتى ناوەندى بە هێز و فراواوان بكریت و هەندى لە دەسەلاتەكانى  هەریم و پاریزگاكان  بو ناوەند بگوازرێتەوە  چونكە  ئەم دەستوورە  لە  بارودوخەكدا نوَسراوە  كە مەترسى  و هەرەشە زور  بووە و پەلەى تیدا كراوە.  هەروەها  ئاماژەى بەوەى كرد كە  پیوَیستە ناوەند دەسەلاتى تەواوى بەدەستەوەبیت و بتوانیت  بەتوندى هەڵسوكەوت بكات چونكە لە هندى كێشەدا  كە لە نێوان  هەریم و ناوەند  دێتە ئاراوە  هاوكیشەى  دوو دەوڵەت لە ئارادایە .هەروەها لە 20ى تشرینى دووەمدا ئەم هەلوێستەى خوى دووبارە كردەوە ، بیگومان ئەم هەلوَیست و لیدوانانەى  نورى مالكى  سەبارەت بە  پیداچونەوەى دەستوور ،  بەهێزكردنى دەسەلاتى  ناوەند و بەرتەسك كردنەوەى دەسەلاتى هەریمەكان ، وەك ئاژەیەكى ئاشكرا  بو  لاوازكردنەوەى  پێگە و دەسەلاتى هەرێمى كوردستان  ریك پێچەوانەى دەستوور و پروسەى سیاسییە . بەو پییە كە  مەسەلەى  پێداچوَنەوەى  دەستوور  بە گوێرەى بەندى (142) ڕیوَشین و میكانیزمى تایبەت بە خوى هەیە . لەم رووەشەوە  پیوَیستە بە چەندین كەنالى یاساییدا تیپَەرى . لە هەمویان گرنكتر مەسەلەى هەماركردن و كەمكردنەوەى دەسەلاتى هەریمەكان  پیوستى بە رەزامەندى پەرلەمان و دانێشتوانى هەرێمەكەى هەیە.  بەلام ئەوەى مالێكى مەبەستیەتى بازدانە بە سەر ئەم هەموو كەنالە یاساییانەدا.
 2- دواكردن بو دەرچوَن لە سیستەمى تەوافقى : لەم چوارچێوەیەدا نورى مالێكى ئاماژە بەوە دەكات كە  ئەم سیستمە كوسپ و تەگەرەیەكى گەورەیە لە بەردەم پروسەی سیاسى  و كاركردن بەم پرنسێپە  عێراق بە ئاراستەى لێكترازان  و هەڵوەشانەوە دەبات ، دەبیتە هووى دروست بوونى كوَمەلێك دوویلات  ئەمەش پێچەوانەى  بەرژەوەندى بالا كانى نیشتمانییە.   ئەوەى لێرەدا نورى مالێكى خوى لى دەدزێتەوە و نایەوێت دانیپێدا بنَى ئەوەیە كە عێراق ولاتێكى فرە نەتەوە ،  ئاین و مەزەبە  ، ناكرى بە بێ  پرنسێپى تەوافق بەڕیوَە ببردرێت و هەر هەولێكیش بەپێچەوانەى ئەم پرنسیپەوە  ئەلتەرناتیڤەكەى دیكتاتورییەتى زورینەیە.  روداوى 22ى تەمووز سەلمَێنەرى ئەم راستییەیە . بویە ئەوەى نورى مالێكى بانگەشەى بوَى دەكات دیموكراسییەتى زورینەیە ، پراكتیزە كردنیشى لە هەر ولاتیك دا  پیویستى  بە  كوَمە لێك مەرج ، تایبەتمەندى و پیوەر هەیە   گرنكترینیان:
  أ- ئەم جۆرە سیستەمە زۆر جار لەو وڵاتانە دا ئامادەیە  كە لە ڕووی كلتووریەوە  هاوشێوەن و لە ڕووی ئیتنی ، مەزهەبی و تایفییەوە جیاوازی و ناكوَكییان تێدا نییە و كێشەو گرفتەكانی پەیوەست بەم مەسەلەیە زۆر لە مێژە چارە كراون.
 ب – ئەو  پارت و هێزە سیاسییانەی كە ئامادەن و بوونیان هەیە ، پارت و حیزبی سەرتاسەری هەموو وڵاتن . لە ناو  هێزە جیا وازەكاندا و لە ناو هەموو بەشەكانی وڵات دا ئامادەن ، بە واتایەكی تر حزبێك نین كە ڕەنگ دانەوەی ویست ، بەرژەوەندنی ، تێڕوانین و بۆچوونی بەشێكی وڵاتەكە بێت ، یا خود بە ناوی گروپێكی ئەتنی و كلتووری تایبەتەوە  قسە بكات و هەوڵی سەپاندنی نەتەوەیەك یا خود تایەفەیەك بە سەر ئەوانی تر دا بدات.
 ج- لە نێوان پارت و هێزە سیاسییەكان دا ، جیاوازی ڕیشەیی و گەورە و بنەڕەتی و قوڵی نییە ، هێز و لایەنە سیاسییەكان لە سەر پرنسیپ و شتە گشتی و ستراتیژییەكان لەگەڵ یەكتر دا ڕێكن ، یان هاودەنگن ، ئەوە نییە یەكێكیان باوەڕی بە علمانییەت  هەبێ و ئەوی دیكە هەوڵی تێكەڵ كردنی دین و سیاسەت بدات ، یا خود بە دەرچوونی لایەنێك بارودۆخی وڵات بە شێوەیەك ئاراستە بكات كە گوَرانكاریەكى  بنچینەیی بە سەر دا بهێنێت.
 د- ئەم شێوازە دیموكراسییەتە لەو وڵاتانە دا  پراكتیزە دەكرێت كە  هاوكێشەی  زۆرینە و كەمینە لە بەردەم ئەگەرى بەردەوامى گۆڕانكاری دایە ، بەو مانایەى  ئۆپۆزسیۆنی سیاسی یا خود ئەو  كەمینەی لە دەرەوەی دەسەلا تە ، دەرفەتی بوونی بە زۆرینە و وەرگرتنی دەسەڵاتی هەیە و لە هەمان كاتدا ئەوەی لە دەسەڵات ئەگەری بە كەمینە بوونی هەیە .  بە كورتی فەرمانڕەوایی كردنی لەو وڵاتەدا ، لە سەر گریمانی گۆڕینی بەردەوامی هاوكێشەی زۆرینە و كەمینەی داڕێژراوە.
 بەلام   ولاتیكى وەك عێراق  كە بە دەیان  پارت  ، گروپ ، هیزى  سیاسى ،  تایفى ، مەزەبى ، ئەتنى هەیە و زووربەیان هێزى ناوچەیی نەك سەرتاسەرى  و هیچ جوَرە مەرجەكى دیموكراسییەتى  زورینەى تیدا  نییە . سەرەراى ئەوەى  پراوپرە  لە  كیشەى نەتەوەى ،  تایفى و مەزهەبى . لیرەدا هەنگاوى  یەكەم  بو پاراستنى بەرژەوەنى  پێكهاتە جیاوازەكان ،لادانى دیموكراسییەتى  زوریینە و پەنابردنە بو دیموكراسییەتى تەوافقی . بەو مانایەى  ئەم  پرنسێپە دەبێتە  هوى  راگرتنى بالانسى هاوسەنگى لە نیوان  پیكهاتە جیاوازەكاندا . لەم  چوارچێوەیەشدا   ستراتیژییەتى  ئەم  پڕنسیپە  بریتییە  لە  بەریوە بردنى جیاوازى و  ناكوكییەكان بە شیوەیەكى  هاوسەنگ و ئاشتیانە ، ئەش وەك ئەلتەرناتیڤەگ لە بڕى دەركردنى بریارەكان و بەریوە بردنى  وەلات  بە شیوەیەكى  تاكرەوى و  یەك لایەنە  كە شەر و ئاژاوەى لێدەكەویتەوە.
 3- ئەنجومەنەكانى ئیسناد: دامەزراندنى ئەم ئەنجومەنانە لە باشوورو ناوەڕاستی عێڕاق و، هەوڵدانى  دروستكردنیان  لەو ناوچانەی كە ناكۆكیان لەسەرە و چارەنووسیان یەكلانەكراوەتەوە  یارییەكی مەترسیدراە  و هەرچۆنێك  پاساوى  بۆ ئەو  هەنگاوەی مالیكی بێنینەوە  لەگەڵ  پرنسیپ وبنەمای دەستووری یەكناگرێتەوە، هاوكات هیچ رێكارێكی دەستووری نییە، بەڵكوو مەبەستێكی شاراوەی سیاسیی و حزبی لە پشتەوەیە ئەویش بەكارهێنانی سەروەت و پارەی دەوڵەتە بۆدرووستكرنی میلیشیایەكی چەكداری  سەربە حزبەكەی ، كە ئەمەیان بۆ بەگژداچوونی ئەو لایەن و حزبانەیە كە هەڕەشە لە دەسەڵات و پێگە سیاسییەكەی دەكەن و ڕِیگرن لەبەردەم  فراوانخوازییەكەى. لە لایەكی دیكەوە دامەزراندنی ئەو ئەنجوومەنە لە كەركووك و ناوچە دابڕاوەكان مەرەمەكەى  لەمپەر خستنە بەردەم ئاسایى بونەوەى رەوشى ئەم دەڤەرانەیە  تا نەگەڕێنەوە سەر  كوردستان.  بەمەش  مەبەستییەتی شەڕێكی مەزهەبی ئەتنی لەو ناوچانەدا بێنێتە ئاراوە.
 4- خۆدزینەوەی نووری مالیكی لە پراكتیزەكردنی ئەو بەندە دەستووریانەی پێوەندن بە مافەكانی گەلی كوردستانەوە . لە سەرووی هەموویانەوە بەندی 140ـی پێوەست بە پرسی كەركووك و ناوچەدابڕاوەكان.  هەروەها بە هەڵپەسێردرا وهێشتنەوەی پرسی پێشمەرگە و پڕۆژەی نەوت و غاز، دژایەتی كردنی گرێبەستەنەوتیەكانی هەرێمی كوردستان، كە هاوئاراستەن لەگەڵ بنەماكانی دەستوور. لەلایەك دیكەوە چركردنەوەی هەوڵەكانی خۆی بۆ نانەوەی شەڕێكی ئەتنی ـ تایفی  لەوانەش درست كردنى تەنگژەی خانەقین و كێشەی مووسڵ و، تاوانباركردنی كورد بەوەی كە فاكتەری ناسەقامیگری ئاژاوە گێریە لەو ناوچانەدا.
 هەموو ئەم هوَكار، فاكتەر ، كێشە و مەسەلانەی سەرەوە،  ئاماژە گەلێكن بەوەی كە ئێستا عێڕاق لە تەنگژەو  قەیرانەكى راستەقینەدایە ، سەرچاوەى سەرەكى تەشەنەكردن و  فراوان بوَنى بازنەى  ئەم  قەیرانەش  نووری مالیكی و بەشێكی  عەرەبی عێڕاقی، و پاشماوەكانى رژیمى پیشوون ، كە دەیانەوێت  لە رێگەى  بەناوەندى كردنى دەسەلات و درست كردى ناوەندەكى دەسەلاتگرا ،  شكست بە  پڕۆسەی سیاسیی و  دەستوورى  عێراق  بهێنن و بوَ جارێكى تر  ئەم ولاتە  بگەرینەوە سەردەمى  دیكتاتۆرییەت، تاكڕەۆی و تاكە حزبى.
 
 
 
 
 
 
 * ماستەر لە زانستی سیاسی 
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.