سینۆهە چییە و نووسەرەكەی كێیە؟…..د. ناسح قەرەداخی
سینۆهە چییە و نووسەرەكەی كێیە؟
د. ناسح قەرەداخی
رەنگە ئەم ناونیشانە وەك شتێَكی سەیر بێتە بەر چاوی خوێنەری كورد چونكە ماوەیەكە دوو تەرجەمەی "سینۆهە: پزیشكی تایبەتی فیرعەون" لەبازاردایە و گەلێك كەس خوێندوویانەتەوە. بەڵام ئەوەی وای لەمن كرد ئەم بابەتە بنووسم ئەوەبوو تێبینیم كردووە زۆرێك لە خوێنەران ئەم كتێبە وەك دەقێكی مێژوویی كۆن سەیردەكەن و وادەزانن لەسەردەمی فیرعەونەكاندا نووسراوەتەوە. لەراستیشدا تەنانەت یەكێك لە وەرگێڕەكانیش پێدەچێ هەر وابیربكاتەوە ئەوەتا لە پێشەكییەكەیدا دەڵێ: " باس لە سەرگوزەشتەو بیرەوەریەكانی سینۆهەیە كە بە زمانێكی شیرین و كارتێكەر باس لە رووداەكانی سەردەمی خۆی … دەكات…. لەگەڵ ئەوەشدا كە 3350 ساڵ لەمەوبەر سینۆهە ئەم یاداشتانەی نووسیوەتەوە بەڵام …."
بەڵام ئایا بەراستی كتێبی سینۆهە چییە و نووسەرەكەی كێیە؟
سینۆهەی میسری
"سینۆهەی میسری" ناوی ئەسڵیی بەناوبانگترین رۆمانی نووسەری فنلەندایی "میكا واڵتاری"یە كە ساڵی 1945 بە زمانی فنلەندایی چاپ كراوە و لە ساڵی 1949 دا تەرجەمە ئیتگلیزییەكەی لە ژێر ناوی "كابرای میسری The Egyptian " دا بەچاپ گەیشتووە. دەرهێنەری هۆلیوود مایكڵ كوریتز لە ساڵی 1954 دا ئەم رۆمانەی كردووە بە فلیم هەر بەناوی "كابرای میسری". ئەم كتێبە لە ساڵی 1955 دا لایەن حەمەد ئەلقەسبی تەرجەمەی عەرەبی كراوە و خاوەنبیری بەناوبانگی میسری تەها حوسێن (1889-1973) پێشەكیی بۆ نووسیوە و پیایدا هەڵداوە. دوای ئەو ساڵانەش رۆمانی سینۆهە بە زۆربەی زمانەكانی جیهان چاپ كراوە.
سینۆهەی میسری سەركەوتووترین رۆمانی مێژوویی والتاریی بووە و باس لە مێژووی میسری كۆن دەكات لە سەردەمی بەرەی هەژدەیەمی فیرعەونەكاندا و بەتایبەتیش سەردەمی ئەخناتوون كە هەندێ كەس لایان وایە یەكەم فەرمانرەوای جیهان بووە كە باوەری بە یەك خوایەتی هەبووە. پاڵەوانی ئەم رۆمانە كاراكتەرێكی خەیاڵییە كە پزیشكی دەربارە و پاش نەمانی ئەخناتوون دەربار بەجێ دەهێلێ و لە كەنارەكانی دەریای سوور جێگیر دەبێ و بیرەوەرییەكانی خۆی دەنووسێتەوە. رۆمانەكە باس لە ژیان و گەشت و گەڕانی سینۆهە دەكان لە میسر و سوریا و بابل و ناوچەكانی دەورەبەری. جگە لە ئەخناتوون كاراكتەرە گرنگەكانی رۆمانەكە بریتین نەفەرتیتی ژنی ئەخناتوون و فیرعەون ئەمینهۆتێپ 3 و ژنەكەی و توتعەنخاموون و هۆرمهێب.
واڵتاری ناوی سینۆهەی لە ئەفسانەیەكی میسرییەوە وەرگرتووە بەناوی "بەسەرهانی سینۆهە" كە دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی بەرەی 12ی فیرعەونەكان واتە زۆر پێش سەردەمی ئەخناتوون. ئەم ئەفسانەیە سەرگوروشتەی كەسێكە بە ناوی سینۆهە كە لەگۆڕەكەیدا دێتە قسەو باسی پیلانی كوشتنی یەكێك لە فیرعەونەكان دەگێرێتەوە. نەجیب مەحفوزیش ئیلهامی لەم ئەفسانەیەوە وەرگرتووە لە ساڵی 1941 دا چیرۆكێكی بەناوی "گەڕانەوەی سینۆهە" وە بڵاوكردۆتەوە.
گەرچی واڵتاری وەك هەموو رۆماننوسێك، جڵەوەی بۆ خەیاڵی شل كردووە رووداوەكانی ئەو سەردەمەی بە ئەندێشەو سەلیقەی خۆی رازااندۆتەوە بەڵام پێش نوسینی رۆمانەكە لیكۆلێنەوەی باشی سەبارەت بەو سەردەمە كردووە و زۆری لەسەر خوێندۆتەوە بەجۆرێك رۆمانەكەی پیاو دەخاتە كەش و هەوای ئەو سەردەمەوە و تەنانەت میسرناسەكانیش پێی سەرسام بوون. دەڵێن والتاری گەرچی زۆر وڵات گەراوە بەڵام بۆ نووسینی رۆمانەكی سەردانی میسری نەكردووە و ویستوویەتی هەر پشت بە خەیاڵ و ئەندێشە و زانیاری خۆی ببەستێ. وەك هەموو رۆمانێكی مێژوویی ، بەرهەمەكەی والتاریش باس لە كەش و هەوای سەردەمی ئەخناتوون ەكات بەڵام نابێ ئەوەمان لەبیر بچێت كە "سینۆهەی میسری" رۆمانە نەك كتێبێكی مێژوویی یا دەقێكی كۆن.
واڵتاری پێشتریش شانۆنامەیەكی لەسەر ئەخناتوون نوسیبوو. دوای ئەوەش چەند رۆمانیكی مێژوویی تری نووسی. بەڵام ئەوەی زیاتر بەلای نووسەرەوە گرنگ بوو لەم رۆمانەیدا خستەنەرووی فەلسەفە و دیدی خۆی بووی سەبارەت بە مرۆڤ و ژیان لە دووتوێ سەردەمێكی مێژوویی زۆر كۆندا. والتاری لە ساڵانی جەنگی جیهانیی دووەمدا ئەم رۆمانەی نووسیوە كە جارێكی تریش بۆ مرۆڤایەتی نیشاندا مرۆڤ هەر درندەكەی جارانە و جەنگ و كوشتار و زوڵم پێدەچێ تا ئەبەد دامەنگیری مرۆڤایەتی بن. ئەم رەشبینییە لە سەردەم و پاش جەنگی دووەمدا زۆر باو بوو و پەیامی والتاریش لە دووتوێی ئەم رۆمانەدا بیرهێنانەوەی ئەو راستییە تاڵەی مرۆڤایەتی بوو. هەرئەو بۆچوونە فەلسەفییەش بوو بوو كە ئەم كتێبەی كرد بە پڕفرۆشترین كتیب لە ساڵی 1949 دا و ساڵانی دواتریشدا.
فلیمی كابرای میسری
ساڵی 1954 كۆمپانیای فۆكسی سەدەی بیستەم 20th Century Fox لەسەربنچینەی رۆمانی سینۆهەی میسری فلێمێكی بەرهەم هێنا لە دەرهێنانی مایكڵ كورتیز و نواندنی ئیدمۆند پوردۆن (سینۆهە)، جین سیمۆنس(مێریت)، ڤیكتۆر ماتۆر(هۆرمهێب)، مایكڵ ویلدینگ(ئەخناتون)، پیتەر ئوستینۆڤ(كاپتا) و هتد. چیرۆكی فلیمەكە لەوەوە دەست پێ دەكات كە سینۆهە پیرەمێردێكە لە كەنارەكانی دەریای سوور نەفییە و بەسەرهاتی ژیانی خۆی دەنووسێتەوە. ئەو هەمیشە تەنیا بووە بەڵام هەست دەكات ژیانیكی درێژ و پڕ ژیاوە. سینۆهە بە مناڵی لەبەمێكدا لە نیلدا بەرەڵا دەكریت و كابرایەمی پزیشك دەیدۆزێتەوە و بەخێوی دەكات، كە گەورەش دەبێ حەز دەكا وەك زرباوكەكەی خزمەتی هەژاران بكات و لەم كارەشدا كاپتای خزمەتكاری و ژنێك بەناوی مێریت هاوكاریی دەكەن و سەرنجام دەبێ بە پزیشكی دەربار.
میكا واڵتاری
میكا والتاری (19\9\1908 – 26\8\1979) لە شاری هێلسنكی لەدایك بووە و لەسەردەمی منالیی ئەودا فنلەندا دووچاری شەڕی ناوخۆبووە. والتاری لەبەر دڵی دایكی دەچێتە زانكۆی هێلسنكی بۆ خوێندنی خوداناسی بەڵام دواتر وازی لێ دێنێ و روودەكاتە خوێندنی فەلسەفە و ئەدەبیات و لەسالی 1929 دا بروانامە وەردەگرێ. والتاری هەرلەكاتی خوێندندا خەریكی نووسین بووە و یەكەم كتێبی لە 1925 دا چاپ كردووە. دواتر دەچێتە پاریس و لەوێ یەكەم رۆمانی بەناوبانگی دەنووسێ بەناوی "وەهمی مەزن" كە چیرۆكێكە سەبارەت بە ژیانی بۆهیمی و پاڵەوانەكەی كەسێكی فنلانداییە لە پاریسی سەدەی شازدەهەمدا. لەساڵەكامی پێش جەنگی دووەمدا والتاری وەك رۆژنامەنووس و رەخنەگر شتی نووسیوەو و گەشتی زۆری بە ئەوروپادا كردووە. لەساڵەكانی جەنگدا لە راگەیاندنی حكومەت كاری كردووە و لەهەمان كاتدا خەریكی نووسینی رۆمانەكانی بووە. لە ساڵی 1945 دا "سینۆهەی میسری" نووسیوە كە بەناوبانگترین رۆمانی بووە. پاش ئەوە حەوت رۆمانی مێژوویی تری نووسیوە كە بەنێوترینیان بریتییە لە "فریشتە رەشەكە" كە باس لە سەردەمی رووخانی قوستەنتینیە دەكات لە ساڵی 1453 دا. والتاری فلیمنامە و كارتۆن و چیرۆكی درێژیشی هەبووە. والتاری لە ساڵی 1957 دا بووە بەئەندامی ئەكادیمیای فنلەندایی و لەساڵی 1970شدا بروانامەی دوكتۆرای فەخریی لە زانكۆی توركو پێ دراوە.
والتاری كە ناسراوترین نووسەری فنلەنداییە لە دەرەوە، پڕ بەرهەمترین نووسەری فنلەنداییش بووە كە 29 رۆمان و 15 چیرۆكی درێژ و شەش كۆمەڵە چیرۆك و دیوانە شیعر و 26 شانۆنامە و سەدان وتاری تری نووسیوە. هەندێ لەو رۆمانانەی كە تەرجەمەی ئینگلیزی كراون ئەمانەن: نامۆیەك هاتە كیڵگەوە، سینۆهەی میسری، سەركەشی، فریشتەرەشەكە، نهێنیی شانشینەكە، درەختی خەونەكان.
*****
بۆ ئەم نووسینە سوود لە ئینسكلۆپیدیای بەریتانیایی و ویكەپیدیا و ئەمەزۆن و چەند سایتێكی تر وەرگیراوە.
