ئاڕتۆ فەیلەسوفى شانۆ

 ئاڕتۆ فەیلەسوفى شانۆ
  نیهاد جامى

 تێگەیشتنى ئاڕتۆ بۆ شانۆ بەتەنیا خەونێك نەبوو بۆ شانۆیەك كە ئەو دەیویست بێتە دى، بەڵكو ئەو خەونە لاى ئەو یۆتۆپیایەك بوو نەهاتبووە دى، بۆیە باوەڕى وابوو شانۆ تا ئێستا لە دایك نەبووە، چونكە واسەیرى شانۆى دەكرد كە دەبىَ تواناى مرۆڤ بیهێنێتە دى، نەك فرمانى یەزدان بێت بەسەر مرۆڤ، هەر بۆیە ئەو شانۆیەى كە ئاڕتۆ بەدواى دەگەڕا زیاتر شانۆیەك بوو لە نموونەى مرۆڤى باڵاى نیتچە وە نزیك بوو، ئەوەش واى كرد شانۆى ئەزموونگەرى بە تێگەیشتنێكى تردا بڕوات، بەوەى گەر هەر ئیزافەیەك لە شانۆدا ئەزموون بێت، ئاڕتۆ هات ئەو تێگەیشتنەى بەتەواوى هاودژ كردەوە، ئەوەش لەڕێگەى كوشتنى یەزدان لە شانۆدا، بەو كوشتنە توانى هێز بۆ مرۆڤ بگەڕێنێتەوە، چیتر شانۆ لاى ئەو بریتى نەبوو لە هێزى ئاسمان بەسەر مرۆڤ، بەڵكو دیدى غەیبانى لە شانۆدا تێكشكاند، لەڕێگەى كۆتایى هێنان بە دەسەڵاتى ووشە، ووشە نەیهێشتووە شانۆ مومارەسەى ئازاد بوونى خۆى بكات، ووشە سەرەنجام شانۆى كۆتى ناو یاساى پەرستگا كۆنەكان كردبوو، گەڕانەوەى ئیرادە بۆ مرۆڤ لەڕاستیدا ئازاد بوونى مرۆڤ بوو لە یاساكانى پەرستگا ئاینیەكان،
 تێگەیشتنى ئاڕتۆ بۆ شانۆ ڕەخنەگرتن بوو لە شانۆى تازەگەرى، ئەو ڕەخنەگرتنە بووە هۆى لەدایكبوونى ڕێرەوو ئاراستەى جیاوازى ئەزموونكارى بۆ شانۆ، بۆیە شانۆ بۆ ئەو لەدایكبوونى هونەرێكە كە پێشتر ئامادە بوونى نەبووە، ئەوە مێژووى ڕاستەقینەى شانۆى ئەزموونگەریە، ئەزموونێك لە پێناو شانۆ خۆیدا، بەواتاى ئەوە ئیزافە بەخشین نیە بە شانۆ، بەڵكو خوڵقاندنى شانۆیە، چونكە ئەوەى ڕێگر بوو لەبەردەم یوونى شانۆ، ئەوە بە تەنیا ووشە و حیكایەتەكانى نەبوو، كە دەبوونە مایەى پێكەنین و خەوبردنەوەى بینەران بەرامبەریان، بەڵكو ئەو دیدەى بڕواى وابوو شانۆ دەیەوىَ لەو ڕێگەیەوە لاسایى ژیان بكاتەوە.. ئەوەیان گرفتى سەرەكى بوو، ئاڕتۆ نەك تەنیا شانۆى بە لاسایى كردنەوەى ژیان ناو نەبردەوە، بەڵكو چەمكى ژیانى بۆ خۆى بەلاسایى كردنەوە سەیر كرد.
  كاتىَ شانۆ لاسایى ژیان نەكاتەوە، بەهۆى ئەوەى ژیان خۆى لاسایى كارى بێت، ئەو ساتە پەیوەندى نێوان ئەكتەر و بینەریش بە تەواوى گۆڕانى بەسەردا دێت، ئەو گۆڕانەش لەسەر ئاستى پەیوەندى ئەو دوانە بە تەنیا نامێنێتەوە، بەڵكو پەیوەستە بە لێدان لە سێنتەرى ڕابردوو بۆ پێكهاتى نمایش، كە شانۆ لە دەقەوە سەرچاوەى دەگرت، لەو ڕێگەیەوەش زمانى شانۆ زمانى تێكستى ئەدەبى بوو، ئاڕتۆ لە (مانیفێستى یەكەمى) شانۆكەیدا ئەو سێنتەرەى بە تەواوى هەڵوەشاندۆتەوە بەهۆى ئەوەى "كۆتایى بە دوورخستنەوەى شانۆ لە دەق، وە ئامادە كردنەوەى جۆرێك لە زمانێكى نایاب، كە بزاوت بكات لەنێوان جولە و فیكر" (1) لێرەوە لەوە دەگەین كە ئاڕتۆ ویستوویەتى شانۆ زمانێكى تایبەت بە خۆى هەبێت، زمانى مەشق و گەڕانى شانۆكار بێت نەك زمانى تێكستى ئەدەبى، بۆ ئەوەش بڕواى وایە "هەموو نووسەرە شانۆییە گەورەكان لەدەرەوەى شانۆدا بیریان كردۆتەوە" (2) بەواتاى ئاڕتۆ بڕواى وایە نووسەرانى شانۆ نەیانتوانیوە لەناو پڕۆسەى شانۆ كەسێكى بیركەرەوە بن، ئەوەش بۆتە هۆى كوشتنى شانۆ، بۆیە شانۆ بەلایەوە پێویستە خاوەنى زمانێك بێت پرسیار و گومانى خۆى هەبێت، بەیەكداچوونێكى شانۆیى بێت لەنێوان فیكر و جولەدا، ئەوەش چارەسەرێكى جیاوازى شانۆیە لە ئەدەب، بەوەى شیعرى لە دەیالۆگەوە گۆڕى بۆ پانتایى، شیعرى پانتایى بە واتاى شیعریەتى شوێن لەڕێگەى سیستمى ڕێكخەرى نێو ماتریالەكان و جەستەى ئەكتەر، ئەوەش لە دایكبوونى زمانى بینین بوو، زمانێك لە هەناوى پانتایى دێتە بوون، نەك لەناو دەمى ئەكتەر، ئەوەش زمانێك بوو كە شانۆى یەكسان دەكردەوە بە میتافیزیكیا، چونكە دەیویست لە شانۆدا میتافیزیكیا بنیات بنێت، ئەوە میتافیزیكیاى ڕاستەقینە بوو كە بریتى بوو لە میتافیزیكیاى ووشە و گوزارشت، بەڵام نەك بەو مانایەى كە ئینتیماى تەواو بۆ چەمكى ڕاستەقینە بكات، بەڵكو ئەو میتافیزیكایە دەكەوتە ناو هەرەشەى ڕەخنەى توندەوە، ئەوەش بەلاى ئاڕتۆ دژایەتى بۆچوونەكانى نەبوو، هێندەى پێى وابوو تەنیا ئەوانە بۆیان هەیە ڕەخنە لە میتافیزیكیا بگرن، كە بڕوایان بە ئاینە.
 شاعیریەتى شوێن بەهۆى ئەوەى لە خەونەوە لەدایك دەبێت، بۆیە شانۆكەى زیاتر وابەستە كرد بە خەونەوە، خەون پێویستى بە دیدێكى تەئویلكاریانەیە بۆ میتافیزیكیا، بۆ پاراستنى بەشێك لەو ڕەهەندە میتافیزیكیەى خەون.
 هەموو ئەمانە بەرەنجامى هاتنە دى پەیوەندیەكى نوێیە لەنێوان بینەر و شانۆ، دیارە كاریگەرى ئەو شانۆیە لەسەر بینەر هەوڵێكە بۆ پاكژكردنەوەى ڕۆحى ئەو بینەرە لەڕێگەى سرووتەوە، شانۆ بۆ بینەر بەو تاعونە ناو دەبات كە دەتەقێتەوە، پڕۆسەى تەقاندنەوەى تاعون.. پڕۆسەیەكى پاكژبوونەوەى ڕۆحى هەریەكە لە ئەكتەر و بینەرە بۆ مرۆڤێكى جیاواز، ئەو مرۆڤەى لاى فەیلەسوفى ئەڵمانى فریدریك نیتچە بە (مرۆڤى باڵا) دەیناسین، ئاڕتۆ ئەو مرۆڤە لە خودى خۆى دەگوازێتەوە بۆ ئێمەى ئەكتەر و بینەر، بەماناى خۆى ناكاتەوە بە سێنتەر، بەڵكو ئەو دژى بە سێنتەر كردنە، ئەو بە دژكردنەوە واى كردووە دوالیزمى (ئاڕتۆ/ شانۆ) بێنێتە كایەوە، ئەو بەدوالیزم ناوبردنە جیاوازە لەو هاوكێشەیەى كە (جان لۆى باڕۆ) شانۆى ئاڕتۆ دەگۆرێتە سەر (مرۆڤ/ شانۆ) چونكە ئاڕتۆ سێنتەر دەداتەوە شانۆ، شانۆش ژەهرێك دەدات بە ئاڕتۆ كە ژەهر خواردنێكى (سوكرات) یە بۆ ئەبەد نەمریى پىَ دەبەخشێت، ئەو نەمرییە بە سێنتەر كردنەوە نیە، بەڵكو بنیاتى گوتارى ئەزموونگەریە بۆ شانۆیەكى فەلسەفى.. چونكە سەرەڕاى فەلسەفى، بەڵام دوالیزمەكە ناتوانێت هەریەكە لەو دووانە لەناو ئەویتر بتوێنێتەوە، بەهۆى ئەوەى "چیرۆكى ئاڕتۆ و هونەرى شانۆ هەمان چیرۆكى سیزیف و بەردەكەیەتى" (3)  ئەگەر سیزیف لەدوا لوتكە بەردەكەى غلۆر بێتەوە، ئەوا پڕۆسەى غلۆر بوونەوە لاى ئاڕتۆ، بەتەنیا هەوڵدانێكى سەرلەنوىَ نیە، بەڵكو پڕۆسەیەكە دەبێتەوە خاڵى پشكنین و وەرچەرخان، ئەوەش گومانى شانۆیە لە وەستان و گەڕانێكى ئەزموونكاریانەى بۆ دواى خۆى بنیاتنا، كە وەك دەروازەیەك بۆ جیهانى نەزانراوو گەڕان بەدواى شتە ئاشكرا نەكراوەكان بڕوات. چونكە ئاڕتۆ بەتەنیا خۆى وەك سیزیفێك دەرناخات، بەڵكو ئەو دواى گەشتە سەرسوڕهێنەرەكەى بۆ ووڵاتى مەكسیك كە پێى وابوو ئەوىَ سەرەتاى گەشتە كولتوریەكەیەتى لە شانۆدا، چونكە لەو گەشتەیدا زۆر تێگەیشتنى بۆ شانۆ گۆڕا تەنانەت چتر خەونى بەرەو كولتورى ژاپۆنیش هەنگاو نەنا، هەر بۆیە سیناریۆیەكى نووسى بەناوى (تاڵانكردنى مەكسیك) ئەو كارەى بووە هۆى ئەوەى بەشێكى تر لەدیدى ڕاستەقینەى ئەو بۆ شانۆكەى ڕوون بكاتەوە، چونكە ئەوەتە لە بیرۆكەى ئەو پڕۆژەیەدا ئاماژە بۆ دۆخى بەر لە تەكنەلۆژیا دەكرێت كە ڕۆح تیایدا كوژراوە، هەر لەسەرەتاوە ئازاد بوونى ڕۆح دەبینین، لەڕێگەى ئەشكەوتى كۆنى مرۆڤ و ئامادە بوونى لادىَ (4) هەستى دەكرد بەوەى توانیویەتى پەى بەو نهێنیە بەرێت بۆیە خۆى وەك پێغەمبەرێك لە شانۆدا دەبینى، دواى گەڕانەوەى گەشتەكەى لە مەكسیك كتێبێك دەنووسێت، خۆى وەك پێغەمبەر ناو دەبات، بۆ ئەوەش لە پەیوەندى خودا و مەسیح قسە دەكات، دەیەوىَ خۆى بە مەسیح ناو بەرێت، بەڵام مەسیحێك دوور لەمانا ئاینیەكەى. لەوەشدا دیسان تێبینى ئەوە دەكەینەوە كە نزیكیەكى زۆر هەیە لەنێوان ئاڕتۆ و نیتچە، بۆیە ئەوە لەڕاستیدا بیرۆكەى كوشتنى یەزدانى نیتچەیە، كە مرۆڤ شوێنى دەگرێتەوە، ئاڕتۆ خۆى بەو پێغەمبەرە ناو دەبات، بەڵام خۆ پێغەمبەرێكى ئاینى نیە، بەڵكو پەیامهێنێكى نوێى شانۆیە، ئامادەیى خۆى نیشان دەدات بەوەى وەكو مەسیح جەستەى خۆى بكاتە قوربانى ئەوانیتر، وێناكردنى ئەو كارەكتەرە بۆخود، بەتەنیا پێشنیارى وێنەى یاخیەكى شانۆیى نیە، بەڵكو وێناكردنێكە ناوزەد دەكرێت بەلادان لە سیستمى كۆمەڵایەتى، ئەو لادانەش سزاكەى بە توندكردنى لە شێتخانە كۆتایى دێت، نۆساڵ ژیان بردنە سەرى لە شێتخانە ئاڕتۆى دڵنیاكرد لەوەى كۆمەڵگاى مۆدێرنیتى كۆمەڵگایەكە دژى داهێنەران، چونكە پایەكانى مۆدێرنیتى لەسەر سڕینەوەى ئەویتر درووست بووە، بۆیە زۆر سەیر وێنەى ئەشكەنجەدانى خۆى لەنامەیەكدا بۆ بیكاسۆ دەنووسێت "بەرێوەبەرایەتى پوَلیسى نەخوَشخانە دەروونییەكانی فەرەنساش دەستیان لە ئازاردانم هەڵنەگرت، تەمەنم پەنجا ساڵە، دانیشتووى (ئیڤەرى) م پێنج ساڵى تەمەنم لە گرتووخانەدا بردەسەر، ئەمە سەربارى بەدخوَراكى و برسییەتى و لە بەركردنى كراسى تایبەت بە شێت، ماوەى پێنچ مانگیش بەردەوام لە ڕێى ترشى (حامز) ى سەنادیر و سیانوَرى پوَتاسیوَم ژەهراوى دەكرام، پاشان دوو ساڵى درووست لە (ڕوَدز) لە كارەبا دەدرام، نزیكەى پەنجا جار لە هوَش خوَم چووم، پشتیشم دووجار بە چەقوَ پێكراوە، هەروەهاشوینەوارى ئەو كوتەكە ئاسنینەى پێوە ماوە كە لە ساڵى 1937 لە شارى دبلن لێیاندام و بڕبڕەى پشتیان دوو لەت كردم، دەمەوىَ بڵێم لەم بارودوَخەدا پەلكێشكردنى جەستەى خوَم ئاسان نییە" (5) ئەوە لەكاتێكدا دوا ساڵەكانى تەمەنى واى لىَ دێت، ترس لەو ئەشكەنجەیە بگۆڕێت بۆ بێدەنگى، ئاڕتۆ هەست بە زەبروزەنگى كۆمەڵگا دەكات، بۆیە خۆكوشتن بەلایەوە پڕۆسەیەك نیە خود پێى هەڵبستێت، بەڵكو ئەوە كۆمەڵگایە وادەكات خۆكوشتن بێتە پێشەوە، ئەو كە لە كۆتایى ڕۆژەكانى تەمەنیدا دەگاتە ئەوەى ڤان كوخ بە براى ڕاستەقینەى خۆى بزانێت، ئەوەش لەو باوەڕەوە هات كە "ڤان كوخ خۆى نەكوشت، بەڵكو كۆمەڵگا كوشتى، شێت نەبوو، بەڵكو كۆمەڵ شێتى كرد، كۆمەڵگا بەزەیى بەو  كەسانەدا نایەتەوە كە بەجێى دەهێلن و ڕەتى دەكەنەوە و بەجۆرێك سزایان دەدات كە دووچارى گۆشەگیریى دەبن و بەڕاستى شێت دەبن و دواجاریش بەویستى خۆیان دەمرن" (6) ئاڕتۆ ئەگەر بەدواى  مردنى ڕۆڵى كاریگەر و مەزنى لە نەخشەى شانۆى ئەزموونگەرى دەربكەوێت، بەوەى بووە زەمینەیەكى تیۆرى بۆ ئەزموونەكانى دواى خۆى (7) بەڵام ئاڕتۆ لەڕێگەى تیۆرەكانیەوە توانى زانستێكى شانۆیى نوىَ بێنێتە كایەوە كە (ئەنترۆپۆلۆژیاى شانۆ ) (8) بوو. ئەنترۆپۆلۆژیاى شانۆ خوڵقاندنى تیۆر و میتۆدێكى جیاوازى كاركردنە، گەڕانە لەناو ڕووبەرێكى ئاشكرا نەكراو، نووسینەوەى شانۆیە لەناو میتۆدێكى زانستى، ئەوە بەریەككەوتنى نێوان شانۆ و زانستە. زانستێكى مرۆیى لەناو شانۆدا وا دەكات ڕوانینێكى هاودژ بەرهەم بێنێت كە هەڵگرى پرسیارى فەلسەفى بێت، پرسیار لە شێوەى ووتراوى نێو زمان خۆى بەرهەم ناهێنێت، بەڵكو پرسیار بەرەنجامى گەڕانەوەیە بۆ ناو سرووتى خێڵە بەراییەكان، ئارتۆ یەكەم بنەما تیۆریەكانى تیا خوڵقاند، بۆیە شانۆكەى بە شانۆیەكى ڕەخنەیى لە دژى شانۆى تازەگەرى دەركەوت، ئەوە سەرەتایەك بوو بۆ دەركەوتنى شانۆیەك بە دژى تازەگەرى، بە واتایەكیتر ئەوە لە دایكبوونى شانۆى پاش تازەگەرى بوو (9) گەر تازەگەرى دەیویست لەڕێگەى دەیالۆگەوە خۆى بەرەو پێش بەرێت و تەكنەلۆژیا هۆكارى سەركەوتنى بێت، ئارتۆ هات شانۆى گەڕاندەوە بۆ سرووتى خێڵ و كۆمەڵگاكان، بەتایبەت بۆ سرووتى كۆمەڵگا خۆرهەڵاتیەكان، هەر بەوەندەش نەوەستا بگەڕێتەوە بۆ ناو ڕابردوو، بەڵكو تاڕادەیەكى زۆر خۆر ئاواى بەجێهێشت و سرووتە خۆرهەڵاتیەكانى كرد بە گۆڕەپانى ئەزموونى شانۆیى، ئەو كاتانەى بەرەو كولتورى خۆر ئاواش بگەڕابایەوە، بۆ ڕابردوویەكى كۆن دەگەڕایەوە، ڕابردوویەك كە هێشتا تازەگەرى سیما و خەسڵەتە كولتوریەكانى لىَ نەسەندبۆوە، بەڵام بەهۆى ئەوەى تازەگەرى خۆر ئاوایى كەمتر توانیبووى كاریگەرى بەسەر خۆر هەڵات بەجێبێلێت، بۆیە زیاتر بەرەو كولتورى خۆر هەڵاتى گەڕاوەتەوە، گەڕانەوە بۆ كولتورى خۆر هەڵات خوڵقاندن و بنیاتنانى ڕووبەرێكى نوىَ و جیاوازى ئەزموونى شانۆیى بووە، ئەزموونێك كە بە شانۆى توند و تیژى ناوى دەركرد، كە مەبەستى توند و تیژیى نواندن نیە بۆ جەستە، بەڵكو بڕواى وایە كە ئەو شانۆیە ژیانە، بۆ ئەوەش دەڵێت "هونەر لاسایكردنەوەى ژیان نیە، بەڵكو ژیان بۆخۆى لاسایكردنەوەیە" (10) بۆیە ئەو ژیانە نوێیەى لەڕێگەى توند و تیژیەوە بنیات دەنرێت  ئەوە دنیاى هاتنەدى تیایدا  سرووت پرۆسەى پاكبوونەوەى رۆحى تیا ئەنجام دەدات، بەهۆى ئەوەى شانۆى توند و تیژى ڕەهەندێكى فراوانى بۆ مرۆڤە، ئەوە واى كردووە ئەنترۆپۆلۆژیاى شانۆى تیا بێتە بوون، ئەنترۆپۆلۆژیا لە توێژینەوە لە بارەى مرۆڤەوە پەڕیەوە بۆ گەڕانى مرۆڤ لە نێوان ژیان و مردن، ئەو ژیانەش بریتیە لە مرۆڤ، ئەو مرۆڤەى كە تواناى خوڵقاندنى شانۆى هەیە، ئەوەش ماناى وا نیە كە مرۆڤ لە شانۆدا لاسایى ژیان دەكاتەوە، وەك خۆى ئاماژە بۆ لاسایى كردنەوەى ژیان خۆى دەكات، بۆیە شانۆ بۆ خۆى بریتیە لە ژیان، بەڵام ژیانێك بە تەواوى جیاوازە لە ژیانى شانۆى كلاسیكى، كە لەسەر بنەما ئەرستۆییەكان هونەر بە لاسایكردنەوەى ژیان سەیر دەكرا، ئارتۆ بەهەموو شێوەیەك ڕەفزى ئەوە دەكاتەوە، بەهۆى ئەوەى ژیان هەمیشە لەناو لاسایكردنەوە نوقمە، بۆیە شانۆ بۆ ئارتۆ پرسیاركردن و داڕشتنەوەى تەواوى مانا باوەكانە بۆ تێگەیشتنى بەرایى لە شانۆ، لە دایكبوونى پڕۆسەى خوڵقاندن و هاتنە ئاراى پڕۆسەى جیاواز بوونە، كە داواى ئەوە دەكات شانۆ لە دەق دوور بخرێتەوە، ئەو دوور خستنەوەیە چەمكى موقەددەس لە دەق دەسڕێتەوە، سڕینەوە هەڵوەشاندنەوەى دەسەڵاتى گوتارى دەقە، كاتىَ ئەو گوتارە ئامادە بوونى نەما دەكەوێتە نێو پڕۆسەى جولە و فیكر، ئەوە بیرۆكەى سەرەكى ئەزموونى ئارتۆ بوو، بنیاتنانى زمانێكى نوێى شانۆیە، زمان سنورى ووشە دەبڕێت، لە پانتایى بنیات دەنرێتەوە، بارگاویكردنى زمانى مرۆڤى سەرەتاییە بۆ زمانێكى شانۆیى، بەڵام بارگاویكردن لەناو سیستمى دەلالى لەڕێگەى پەیوەندى كردن بە پانتایى و بە ماتریالە بینراوەكانەوە دەخوڵقێنرێت. ئەوەش بە مەبەستى پڕۆسەى كەشفكردن و داڕشتنەوەى زمان و ئیستاتیكا بوو، چونكە دەیویست لەڕێگەى خوڵقاندنەوەى زمانى مرۆڤى سەرەتاییەوە لە كایەیەكى  جوانكاریەوە بەرەو كایەیەكى كولتورى هەنگاو بنێت. (11) ئەنتترۆپۆلۆژیا پەیوەندى نێوان شانۆ و هۆڵ بە تەنیا ناگۆڕێتە سەر پڕۆسەیەكى هاوبەشى نمایش، بەڵكو ئەو پڕۆسەیە ئامادە بوونى پەیوەندى ئەنترۆپۆلۆژى نێوان ئەكتەر و بینەرە لەسەر بنەماى ئاشكرا كردن لەنێو سرووتدا، بەوەى هەریەك لە ئەكتەر و بینەر بەدواى ئاشكرا كردنى خۆى دەگەڕێت، بە تایبەت بۆ ئەكتەر كە بەشدارێكى ڕاستەوخۆى ناو سرووتە، بینەریش لەناو ئەو سرووتەدا بەتەنیا بە دواى ئاشكرا بوونى خودى خۆى ناگەڕێت، هێندەى مەبەستى گەیشتنە بە میتا ئاشكرا بوون، بۆ ئەوەى جیهانێكیتر بۆ بوونى خۆى بدۆزێتەوە، ئەوەش ئەو تاعونەیە كە ئارتۆ وەك ستراتیژى شانۆكەى لەو پەیوەندیە ئەنترۆپۆلۆژیە بەرهەمى دێنێت، چونكە بینەر بەدواى پاكبوونەوەى لەو تاعونە، كە ڕزگار بوون لەو تاعونە كارى شانۆیە، بەدواى ڕزگار بوونى بینەر دەیەوێت لە بوونى میتافیزیكى خۆى دەرچێت و بوونێكى نوىَ بدۆزێتەوە، ئەوەش زیاتر لە بیرۆكەى (مرۆڤى باڵا) ى نیتچە نزیكمان دەكاتەوە، ئەو نزیك بوونەوەیە بە تەنیا گریمانەیەكى نێو تێگەیشتنى ئێمە نیە، كە شیاوى گومان كردنى ڕووكەشانە بێت، بەڵكو تێگەیشتنێكى فەلسەفیشە، چونكە لەزۆر ڕووەوە ئەو كاریگەریە فەلسەفیەى نیتچە بەسەر تێڕوانینى شانۆیى ئارتۆ دەركەوتووە، ئەگەر تازەگەرى پایەكانى خۆى لەسەر عەقڵ دامەزراند و نیتچەش بە یەكەم ڕەخنەگر لە تازەگەرى دەركەوتبێت، بەوەى چۆن پرۆژە گومان كاریەكەى دیكارت "من بیر دەكەمەوە، كەواتە هەم" بە بنەماى تازەگەرى خۆر ئاوایى دادەنرێت، ئەوەى عەقڵ خاوەنى بێت تازەگەریە و ئەوەى تازەگەریش بێت بەرهەمى عەقڵە، ئاواش ڕەخنەى نیتچە لە عەقڵانیەتى خۆر ئاوایى بە سەرەتاى ڕەخنەگرتن لە تازەگەرى دادەنرێت.
 وەك چۆن ئەوەش لاى ئارتۆ دەیبینین كە كاركردن و پرۆژە ئەزموونكاریەكەى یەكەم ڕەخنەى تیۆرى و پراكتیكى شانۆیە لەدژى تازەگەرى شانۆیى، بە ماناى هەر یەكە لە ئارتۆ و نیتچە بە خاوەنى بنەما تیۆریەكانى ڕەخنەگرتن لە تازەگەرى دادەنرێن، ئەو بنەمایە واى كردووە ئارتۆ زۆر كاریگەرى نیتچەى بەسەرەوە بێت، بەهۆى ئەوەى (مرۆڤى باڵا) ى نیتچە چەمكێكە لەپشت تێگەیشتنە ئەزموونكاریەكەى وەستاوە، ئەوەیان چۆن؟ ئەگەر ئارتۆ لە شانۆكەیدا لەڕێگەى سرووتەوە مەبەستى تەقاندنەوەى ئەو تاعونەى ناخى ئەكتەر و بینەر بێت، بینەر لەو پرۆسەى پاكبوونەوەیە بەدواى بوونێكیتر بگەڕێت بۆخۆى، ئەو بوونە خەون بینینە بە جەستەیەكى بەرهەم نەهاتوو گەڕانە بەدواى بوونێكى نوىَ كە نیتچە ناوى ناوە مرۆڤى باڵا، ئەو مرۆڤە لاى هەردووكیان پەیوەستە بە مردنى میتافیزیكیاوە، دیارە ئەو مردنە كە نیتچە خستیە ڕوو چەمكێكى فراوانى هەیە تەنیا وابەستە نیە بە مردنى یەزدان بەڵكو "مردنى ئەوانەشە كە پەیوەست و پاشكۆى ئەو بوونەن، بۆیە ئەوە مەسیح نیە بە تەنیا دەمرىَ، بەڵكو كلێسا و مرۆڤیش بەشدارن لەو مردنە، بە مردنى مرۆڤ پێشنیارى مرۆڤى باڵاى خستە ڕوو، چونكە عەقڵ ئەو پەرستگایە بوو كە لە هەڵوەشاندنەوەى دەبێت ڕەخنەگرتن لە عەقڵ ببىَ بە پەرستگاى نوىَ كە ئەو قەدەر و پێشهاتانەى پەرستگا كۆنەكان دەیانبردەوە ئاسمان، ئەوا لە هاتنى مرۆڤى باڵا، ئەو مرۆڤە بۆخۆى دەبىَ چارەنووس و قەدەرى خۆى دیارى بكات" (12) بەڵام دەروازەى فیكرى نیتچە وابەستەیە بە مردنى یەزدانەوە، وەك چۆن ئەوەش دەروازەى شانۆكەى ئارتۆیە بەهۆى ئەوەى "شانۆى توند و تیژى یەزدانى لە شانۆ كردۆتە دەرەوە" (13) لەلاى ئارتۆ پاككردنەوەى شانۆ لە میتافیزیكیا سەرەتاى ڕاستەقینەى لە دایكبوونى شانۆیە، ئەو پێكگەیشتنەى نێوان نیتچە و ئارتۆ بەرەنجامى ئیشكردنەوەیە لەسەر چەمك و بنەماى تیۆرى، ئەگەر لاى جیل دۆلۆزى ناسراو بە فەیلەسوفى نەوەى نیتچە پرسیارى فەلسەفە چیە؟ بریتى بێت لە فەلسەفە خوڵقاندنەوەى چەمكە، ئەوا دەبێت بڵێین چەمكە نیتچەییەكان سەر لەنوىَ لەناو شانۆ بە مانا و دەلالەتى نوىَ دەخوێنرێنەوە، ئەگەرچى چەمكەكان لە ڕووى پرۆسەى ناونانیش گۆڕانیان بەسەردا بێت، بەڵام لە كرۆكدا چەمكى نیتچەیین، بۆیە چەمكى (توند و تیژى) ئارتۆ نە بەتەنیا شانۆیەكى خاڵیە لە تێگەیشتنى فەلسەفى، وە نە چەمكێكى فكرى و ئەنترۆپۆلۆژى ڕووتە، بەڵكو ئەو چەمكە زیاتر لە چەمكى (هێز) ى نیتچە وە نزیكە، كە هێز مەعریفە بەرهەم دێنێت، كە لاى میشێل فۆكۆ چەمكى هێز دەگۆڕێت بە دەسەڵات، ئەوە دەسەڵاتە مەعریفە بەرهەم دێنێت، بەڵام ئەو مەعریفەیە لاى ئارتۆ چۆن بەرهەم دێت؟ ئارتۆ لەسەر چەمكى مەعریفە ناوەستێت هێندەى ئەوە توندو تیژیە شانۆ بنیات دەنێت، بەماناى مەعریفەكە شانۆیە، بۆیە ئەو كاتەى دەڵێت نە شانۆ بوونى هەیە و نە سەما ئەوە بۆ نەبوونى ئەو توندوتیژیە دەگەڕێتەوە، لێرەدا نەبوونى شانۆو بوونى لە ڕێگەى توند و تیژیەوە ئەو بوونە وابەستەیە بە مەعریفە (شانۆ) وە. ئامادە بوونى فرە جەستەیى لەناو سرووتدا وێنەیەكى ئەنترۆپۆلۆژیە، لە شانۆدا وەزیفەكەى لەڕێگەى فرە جەستەیى ئەكتەر لەناو سرووت دەردەكەوێت، لەو سرووتەدا جەستە بە تەنیا نوێنەرایەتى ڕەگەزەكەى خۆى ناكات، هێندەى جەستەیەكە هەڵگرى هەردوو ڕەگەزەكەیە، جەستە.. جەستەیەكى نێرە مووكە، جەستەیەكە لەناو زەمەنى غەیبانیدا دەژى، سنورێكى نیە بۆ دونیاى حەرام، جەستە لەناو سرووت جەستەیەكى حەرامكراو نیە، جەستەیەكە لەڕێگەى جولە كردن خۆى ئازاد دەكات "دەتوانێت بەرەنگارى ترس بێتەوە، لەگەڵ غەیبانیەت بچێتەوە ناو پەیوەندیەوە" (14) ئەوەش بە مەبەستى گەیشتنە بە ڕەگ و ڕیشە كولتوریەكان، كە دەبێتە كەنالى نێوان حەقیقەت و پێچەوانەكەى، بۆیە ئەو جەستەیە سنورى ڕەگەزى خۆى بەجىَ هێشتووە، ئەنترۆپۆلۆژیا لەو ڕێگەیەوە پرسیارەكانى خۆى لە بارەى جەستەى مرۆیى دەگوازێتەوە بۆ پرسیار لە جەستەى ئەكتەر، جەستەى ئەكتەر دەبێت بە جەستەى كولتورى، جەستەیەكە هەڵگرى تەواوى ئەو كولتورەیە "كولتور نووسراو نیە، وەك ئەفلاتون دەڵێت (فكر لەو ڕۆژەوە لە دەستدرا كە یەكەم ووشەى نووسرایەوە) ئەگەر نووسیمان، ماناى فیكر قەدەغە دەكەین لە جولە كردن لەناو فۆڕمەكان، بەو پێیەى هەناسە دانێكى فراوانە" (15) شانۆ بۆ ئارتۆ هەمان وەزیفەى هەیە، شانۆ بەلایەوە نووسراو نیە و وەك كولتور دەخوڵقێنرێت. پڕۆسەى خوڵقاندن لەناو ریتوالدا ساتەوەختى ئامادە بوونى جەستەیە لە زەمەنى غەیبانى و دابڕانیەتى لە زەمەنى دەرەوەى سرووت، ئەوەش ئیشكردنەوەیەتى لەسەر چەمكى سرووت، خوڵقاندنى پەیوەندى جەستەكان بە یەكتریەوە، لە جەستەى تاكەوە بۆ جەستەى كۆ، لە جەستەى كۆ وە بۆ جەستەى تاك، لە جەستەى نێرەوە بۆ جەستەى مىَ، لە جەستەى مێینە شەوە بۆ جەستەى نێر، هەموو ئەو پەیوەندیە جەستەییانە ئامادە بوونى گوتارى ئەنترۆپۆلۆژى شانۆیە لەناو چەمكى سرووت لە رێگەى جەستەى ئەكتەرەوە چڕ دەكرێنەوە،(16) ماناى جیاواز و نوىَ دەبەخشن، مانایەك پەیوەستە بە شانۆ وەك پرۆسەیەكى ئیبداعى و زانستى، ئەوەش گۆڕینى شانۆیە لە نووسینەوە بۆ خوڵقاندن.
 پەراوێز و سەرچاوەكان
 (1) البیان الاول/ انگوان ارگو، نڤریە المسرح الحدیپ، تقدیم و تحریر: اریك بینتلی، ترجمە: یوسف عبد المسیح پروت، دار الشۆون (بغداد) الگبعە الپانیە 1986، ێ47   
 (2) شانۆى توند و تیژى لەنێوان تیئۆر و پراكتیكدا/ دانا رەئوف، ئەمینداریەتى  گشتى ڕۆشنبیرى و لاوان، 1988، لا40
 (3) ئانتوانین ئاڕتۆ و شانۆى توند و تیژى/ جەلال ستارى، وەرگێڕانى (پێشڕەو حوسێن) زنجیرەى كتێبى گیرفانى دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم، 2002/ لا13
 (4) بۆ سیناریۆى ئەو ئەزموونە بگەڕێوە بۆ: نڤریە المسرح الحدیپ/اریك بنتلی، ترجمە: یوسف عبدالمسیح پروت، دار الشۆون الپقافیە بغداد، الگبعە الپانیە 1986، ێ62-68
 (5) لە ئاڕتوَ وە بوَ بیكاسوَ.. شانۆكار ژمارە 3 
 (6) ئانتوانین ئاڕتۆ و شانۆى توند و تیژى/ جەلال ستارى، وەرگێڕانى (پێشڕەو حوسێن)، زنجیرەى كتێبى گیرفانى دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم، 2002/ لا70   
 (7) ئەو كاریگەریە ڕاستەوخۆ بەسەر ئەزموونى شانۆى زیندووى جۆلیان بیك و جۆدیت مالینا دەردەكەوێت، هەروەها كردنەوەى لابۆرەكەى پیتەر بروك لەبارەى ئەزموونەكانى ئاڕتۆ، بروكى گەیاندە دەرەنجامى ئەزموونكارى دەوڵەمەند، ئەوە جگە لەو كاریگەریە لەسەر گرۆتۆفسكى.
 (8) ئەگەر ئاڕتۆ بەتەنیا بنەما تیۆریەكانى ئەو زانستەى خوڵقاند، ئەوا لاى یۆژینۆ باربا بەتەواوى گەشەى پىَ دەدرێت و وەك میتۆدێكى ئەزموونگەرى لە شانۆ دەردەكەوێت، ئێمە بۆ ژمارەى ئایندە هەوڵ دەدەین لەسەر ئەنترۆپۆلۆژیاى شانۆیى لاى بارباتێگەیشتنێكى تیۆرى قووڵ بخەینە ڕوو.
  (9) ئێمە لێكۆڵینەوەیەكى فراوانمان هەیە لەسەر شانۆى پاش تازەگەرى بۆیە لێرەدا لەسەرى ناوەستین، بۆ شارەزا بوون لەو شانۆیە بڕوانە: شانۆى پاش  تازەگەرى/ نیهاد جامى، شانۆكار، ژمارە (1) لاپەرەكانى (78-108)     
 (10) الكتابە والاختلاف/ جاك دریدا، ترجمە (كاڤم جهاد) دار توبقال للنشر، الگبعە الاولى 1988، ێ78    
 (11) مۆنیك بورى لە توێژینەوەكەیدا لە بارەى شانۆى ئارتۆ و گەڕانەوە بەرەو ڕەگ و ڕیشەى شانۆكەى، ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە شانۆى ئارتۆ لە شانۆ وە بەرەو ئەنترۆپۆلۆژیاوە ڕۆیشتووە، كە ئەوەش دەگەیەنێتە ئەو بۆچوونەى كە كولتور بەڕادەیەك ئامادە بوونى هەیە تاوەكو شانۆ لە ئیستاتیكاوە بەرەو كاییەكى كولتورى دەبردرێت.
 (12) رەخنەگرتن لە مۆدێرنیتى/ نیهاد جامى، سەنتەرى ڕوناكبیرى هەتاو، (لێكۆلینەوەى فەلسەفى) ژمارە(14) كوردستان 2006، لاپەڕە 95
 (13) الكتابە والاختلاف/ جاك دریدا، ترجمە (كاڤم جهاد) دار توبقال للنشر، الگبعە الاولى 1988، ێ 79
 (14) ارتو والبحپ عن ینابیع المسرح/ مونیك بورى، ترجمە (عبدالمجید شكیر) مجلە نزوى، من موقع (www.nizwa.com)
 (15) المسرح و الالهە/ انگوان ارگو، ترجمە (سعید كریمی) فكر و نقد،  العدد34
       (16) كچە شانۆكارى كورد (نیگار حەسیب قەرەداغى) تاكە شانۆكارێكى كوردە كە كارى لەسەر ئەو بابەتە كردبێت، ئەویش لەڕێگەى نامەى ماستەرەكەى و دكتۆراكەى، كە نامەى ماستەرەكەى لە ژێر ناوى (جەستەى ئامادە لە پانتایى و زەمەندا- تێڕوانینێكى نا ئەوروپیانە بۆ كارى پێر فۆرمێر) هەروەها دكتۆراكەى لە بوارى توێژینەوەى زانستەكانى شانۆ و كولتورى ئەنترۆپۆلۆژیدا وەدەست هێناوە لەژێر ناونیشانى (شانۆ و پێر فۆڕمانسى ریتوالى) لەژێر كاریگەرى ئەو دوو هەوڵە، كە چەند لە شانۆى ئەمرۆدا ئەنترۆپۆلۆژیاى شانۆ بابەتێكى گرنگە، بە تایبەت  لە بارەى چەمكى سرووت و ئامادە بوونى ئەنترۆپۆلۆژیاى شانۆ لە تێڕوانینى ئارتۆ ئێمە لە تیپى شانۆى ئەزمونگەرى كەركوك، لە شوبات و ئادارى 2007 لە قەڵاى كەركوك دوو ئەزموونى پراكتیكیمان لەم بوارە ئەنجامداوە، ئەوانیش هەردوو ئەزموونى (سەگ و دەف) و (زولێخا لە خەونى یوسفدا) بوو، ئەو دوو ئەزموونە لەسەر بنەما تیۆریەكانى شانۆى توند و تیژى و ئەنترۆپۆلۆژیاى شانۆ بوو، كە ئەو دوو ئەزموونە ناونرا بوون (پرۆژەى یەكەم و دووەم بۆ شانۆى توند و تیژى) هەوڵێك بوو بۆ ئەنترۆپۆلۆژیاى شانۆ، لەڕێگەى بەرجەستەكردنى تیۆر و دواتر بنیاتنانى دوو ئەزموونى شانۆیى وەك دوو پرۆژە بۆ شانۆى توند و تیژیى، كە دەكرىَ وەك سەرەتایەكى زانستى بۆ ئەنترۆپۆلۆژیاى شانۆ سەیر بكرێت، سەرەتایەك تواناى ئەوەى هەیە پرۆژەى مەزن و فراوان بۆ داهاتوو ئەنجام بدات.