Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
پڕۆژەى رەهەند ودرووست بوونى نەوەیەكى ڕەخنەیى

پڕۆژەى رەهەند ودرووست بوونى نەوەیەكى ڕەخنەیى

Closed
by January 12, 2009 شانۆ

 پڕۆژەى رەهەند ودرووست بوونى نەوەیەكى ڕەخنەیى
  نیهاد جامى

 گۆڤارى ڕەهەند یەكێكە لەهەرە پڕۆژە جدیەكانى ناو ڕۆشنبیرى كوردى، ئەو پڕۆژەیە بەرهەمى نێوەندى ڕەهەند بۆ لێكۆلینەوەى كوردیە، ئەم گۆڤارە هەمیشە قسەى جیاوازى لەبارەوە كراوە، ستوونى ڕۆژنامە و ووتارى هەڵچوون لەنێوان ستایش و سەرزەنشت كردن كووشتویەتى، ئێمە لێرەدا دەمانەوىَ ئەو پڕۆژەیە بێنینە دەنگ لەڕێگەى قسەكردن لەچەمك و زاراوەكانى ڕەهەند وخوێندنەوەیان بۆ كۆمەڵگاى كوردى كەتاچەند ئەوان لەسەر كولتور و كۆمەڵگا ودیاردەكانى ئیشیان كردووە؟ بۆ ئەوەش ئێمە پێویستمان بەوە دەبێت كە لەسەر ئیشكردنى جیاوازى هەریەكەى لەو نووسەرانە بووەستین، بەتایبەت كەبەدواى ئەو پڕۆژەیە نەوەیەكى نوىَ لەدایك بووە جیا لەو نەوە ستایشكارو سەرزەنشتكارە، بەڵكو ڕەهەند بووە هۆى ئەوەى چەند ناوێكى نوىَ بەجیاواز لەئیشكردنى ئەوان دەربكەون، هەرچەندە ئەو ناوانە لەسەرەتادان، بەڵام دەكرىَ جیاواز بن لەڕەهەندو كاریگەرى ئەو پڕۆژەیە ئەوانى هێناوەتە بوون، چونكە نەوەیەكى ڕەخنەگرن، ئەو نەوەیە هێشتا بەتەواوى سیماكانى فیكرى نەناسراوە، بەهۆى ئەوەى ئێمە لەناو ڕۆشنبیریەكداین هەمیشە ناوەكان لەتێكستەكان مەزنتر بووە، ڕۆشنبیرى ئێمە هێندەى بەدواى ناوەكان كەوتووە نەهاتووە تێكستەكان بخوێنێتەوە، ڕەهەند بۆخۆى بووە بە قوربانى نەخوێندنەوەى تێكست، بۆیە تەرخان كردنى كتێبێك بۆ خوێندنەوەى تێكست سەرەتاى گەڕانەوەى حورمەتە بۆ نووسینى تێكست و كوشتنى ناوى نووسەرەكان، بەڵكو لە تێكستەكانەوە دەبىَ سەیرى دنیا بكەین نەك لەناوى نووسەرەكان خۆیانەوە.
 گەڕانەوە بۆ زەمەنى بەر لەو پرۆژەیە یەكێكە لە پێداویستیە سەرەكیەكانى هەر گفتوگۆیەك، چونكە دەبىَ ئەو پرسیارە لە خۆمان بكەین: چى واى كرد ئەو پرۆژەیە سەرهەڵبدات؟ سەرهەڵدانى هەر پرۆژەیەك پەیوەستە بە زەمەنى بێدەنگى ڕابردوو، وەڵام نەدانەوەى پرسیارەكانى نەوەى نوىَ و سەركوتكردنى هەر سیستمێك بۆ پرسیار، بۆیە بوونى هەر پرۆژەیەكى رەخنەیى جدى دەبێت وەڵام بە پرسیارەكان بداتەوە و پرسیارە هەنووكەییەكانى ئەو نەوەیە برووژێنێت،  ڕاستر وایە رەهەند خاڵى نەكەینەوە لە مێژووى نووسینى كارەكتەرە سەرەكیەكانى ئەو پرۆژەیە، چونكە رەهەند بۆخۆى بەرهەمى دۆخێكى تەواونەكراوە بەهۆى ئەوەى لەگەڵ سەرهەڵدانى شەرى كوردى سەرهەڵدەدات، كەچى ئەو شەڕە شەرى ناو شار بوو بەرهەمى دۆخێك بوو كە ڕاپەرین خوڵقاندبووى، بۆیە گەر ئەو پرۆژەیە لەگەڵ ساتەوەختى شەڕ هاتە بوون، ئەوە دەبێت سەرەتا سەیرى پرۆژەى نووسین بكەین لاى ئەو نووسەرانە كەچۆن لەگەڵ ڕاپەرین بیریان دەكردەوە؟ ئایا بیركردنەوەى ئەوان توانى جۆرێك لە رۆشنبیرى ڕەخنەیى بنیات بنێن؟ دەركردنى گۆڤارى ئازادى لە ڕاپەرین یەكەم سەرەتاى جیاوازى ئەو نەوەیە بوو، ئەوە مانیفێستێكى ڕەخنەیى بوو لەدژى عەقڵى ستایشكارى ئەو پێكهاتەیەى لەكۆمەڵە ڕەنگێك ناوى حزبى جیاوازى لەخۆى نا بوو، قسەكردنەكە لە ئێستا لەوەدا نیە كە ئایا ئەو ڕەنگانە جیاواز بوون یان گومان كردن لە جیاوازى حزب ئەوان خوڵقاندیان، بەڵكو ئەو پرۆژە ڕەخنەیە دابڕانێك بوو لەتەك ئەو ئاراستە فكریەى كە لەو رۆژگارە بەعس ئاماژە بوو بۆ فاشیزم و حزبە كوردیەكان ئاماژەن بۆ دەسەڵاتى دیموكراسى، بەعسیەكان جەللاد و ئەوانى ناو بەرەى كوردستانى شۆڕشگێرن، گومان كردن لەو تێگەیشتنە بۆخۆى لەو رۆژگارەدا گومان كردن بوو بەناوى جیاواز كە دواجار ئاسان بوو بەوان بووترىَ لایەنگیرى بەعس، چونكە هەر ڕەخنەیەك لە حزبى كوردى بە لایەنگیرى فاشیزم ناو دەبرا، ئەوەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە حزب دنیاى لەسەر دوو وێنەى دژ بەیەك پۆلین كردبوو، بەعس و پێشمەرگە، فاشیزم و شۆڕشگێر، قسەكردنەوە لەسەرچەمكى فاشیزم كارێكى ئاسان نەبوو، چونكە لەدیدى كۆمەڵگا تەنیا ئەوە بەعس بوو فاشى بوو، ناكرىَ ئەو وێنەیە بۆ حزبە كوردیەكان دووبارە بێتەوە، ئەوەش دیدێك بوو حزبەكان بۆ كۆمەڵگا درووستیان كردبوو، بەتایبەت كە هێشتا كۆمەڵگاى كوردى نەشوەى ساتە ورووژێنەرەكانى ڕاپەرین بەرى نەدابوو، كەچى بەختیار عەلى لە ووتارى (فاشیزم، دیموكراسیەت، سانسۆر) بەوپەڕى هەست بە بەرپرسیاریەت و بە بوێریەكى زۆرەوە هەوڵى تێكشكاندنى ئەو وێنەیەى فاشیزمى دا، كە وێنەیەك بوو هەستى فانتازى و حەماسیانەى حزبى كوردى خوڵقاندبووى، نەك تێگەیشتنى تیۆرى، بۆیە بەختیار فاشیزمى لەوە دەكرد كە تەنیا چەند جبەخانە و سەربازخانە بێت، ئەو راپەرینى وەك رووبەرێك سەیر دەكرد كە ڕەخنەى تیا بێتە بوون، نەبوونى ڕەخنە ئەو مەترسیە بوو كە بۆ بنیاتنانەوەى دیكتاتۆریەت بەدى دەكرد، تا ئەو ڕادەیەى ووتى "لەئێستاوە دەبێت لە بەرامبەر ڕاستیەكان بووەستین و هیچ هەقیقەتێك لەپێناو هیچ شتێكدا فەرامۆش نەكەین، چونكە هەموو بێدەنگیەك دەرگا لەسەر ئەو هێزە شاردراوە و دەسەڵاتە نەبینراوانە دەكاتەوە" ئەو ووتارە سەرەتاى دۆزینەوەى زەمینەیەكە بەوەى نەوەیەك هەیە، وەڵاًم بەدۆخى ستایشئامێز دەداتەوە، چیتر بێدەنگى لەبەرامبەر مەترسیەكانى ئایندە دەرناكەوێت، كاركردنى كۆمەڵێك نووسەر لەپرۆژەى گۆڤارى ئازادى و دواتر لەگەڵ چوونە دەرەوەیان كە گۆڤارى رەهەندى پىَ لەدایك بوو، مژدەى دۆخێكى جیاواز بوو بەهۆى ئەوەى ئەوان وەك ئەزموونى ژیان تێكەڵى كولتورى جیاواز بوون.. كولتورى قبووڵ كردنى ئەویتر كە ئەوە زەمینەیەكى دەروونى باشى بۆ ڕەخساندن، بوونى شەڕى حزبەكان كەلێنێكى ترى خوڵقاند بەوەى نەدەكرا ئەوان بەهەمان ستراتیژى ئیشكردنى گۆڤارى ئازادى كار بكەنەوە، (بە ئومێدى ئەوەى بتوانین لەداهاتوودا لەسەر جۆرى ئیشكردن لە گۆڤارى ئازادى بووەستین) رەهەند تاكە دەنگێكى ڕەخنەیى بوو نەك تەنیا بۆ ڕەخنەگرتن لەو شەڕە، بەڵكو خوێندنەوە بوو بۆ چەندین چەمكى باوى نێو ژیانى سیاسیمان، بەوەى لەنێو موقەددەس و حەرامەوە هێلیان بەدەور كێشرابوو بەوەى ئەوانە هێلى سوورى نێو ژیانن، دەست بردنى ئەو نووسەرانە بۆ ئەو هێڵە حەرامانەو خوێندنەوەى بونیادە سیاسى و كۆمەڵایەتى و ئابوریەكان، قسەكردن بوو لەسەر تێڕوانینە سۆسیۆلۆژى و فەلسەفیەكان بەوەى تاچەند خاسیەتە لێكچوون و جیاوازەكانى ئەو هێزە كوردیانە بەدى دەكرێت، هەروەها خوێندنەوەى جیاواز بۆ ڕووداوەكان وەك ئەو مەلەفەى بۆ ئەنفال تەرخان كرا ڕزگار كردنى مێژوو بوو لەنێو گێڕانەوەى كرنۆلۆژى، ئازاد كردنى ڕووداو بوو لەناو تێكست، ئیشكردنەوە بوو لەسەر ئارگۆمێنت، كە هێنانەوەى ئارگۆمێنت پێشتر لەپێناو دەرخستنى ناوەرۆكى بوو بۆ كارێكى رۆژنامەگەریانە كە باس لە ئەنفال بكات كە ڕوویداوە، ئەوەیان كارێكە بۆ بەمێژووكردن گرنگە و لە ڕۆڵى كەم ناكەینەوە بەڵام ئیشكردنى رەهەند بۆ بەمێژوو كردن نەبوو، بەڵكو لەپێناو دۆزینەوەى پەیوەندیەكان ئەو ڕووداوەو تەنانەت گومان كردن بوو لەو تێگەیشتنە رەهایە بۆ ڕووداوەكە و دواجار بۆ دیدى جیاوازى تێگەیشتن، ئەوەش بووە هۆى ئەوەى چۆن سیاسیەكان مینبەرى خۆیان هەبوو بۆ مومارەسەكردنى دەسەڵات، نووسەرانى كورد توانیان بۆ یەكەمجار لەبەرامبەر ڕٍووداوە زەمەنیەكان بە ڕابردوو ئێستاشەوە خۆیان نەخەنە نێو لایەنگیرى وبێدەنگیەوە.
 رەهەند بەر لەوەى پرۆژەیەكى رۆشنبیرى بێت بە مانا سونەتیەكەى لە رۆشنبیرى كوردیدا، پرۆژەیەكى رەخنەیى بوو، با هەوڵ دەین ئەو تێگەیشتنە بەسەرمان تێنەپەڕێت، چونكە زۆر گۆڤار و كۆبوونەوەى نووسەران ناوى پرۆژەى لىَ دەنرێت، بەڵام ئەو كۆبوونەوانە هێندەى پرۆژەیەكە بۆ نووسین هێندە گرفتى ڕەخنەیى نیە، یاخود هێندەى كێشەى ساتەوەختى دەیانەوێت بە فۆڕم دەسخەرۆمان بدەن، دیارە فۆڕم بۆخۆى میكانیزمێكى سەرەكى نێو ئەدەب و هونەرە كە تواناى دیدێكى ڕەخنەیى بۆ جیهان هەیە، بەڵام ئەو كاتانەى فۆڕم گرفتى گواستنەوەى ئەزموون و كولتورێكیترى هەبوو ئەوا ناتوانىَ لەماناكانى نووسین و گوتارێكى ڕەخنەیى نزیك بێتەوە، ئەگەر ئاماژە بۆ نموونەیەك بكەین، ئەوا گۆڤارى وێران بە نمونە دێنینەوە، ئەو گۆڤارە ڕێك لەو مانایە نزیكە كە ئاماژەمان بۆ كردووە، تەنانەت فۆرمالیستیەتى ئەو گۆڤارە گەیشتۆتە ئەو ئاستەى ژمارەیەكى بێوچانى نووسەر و هونەرمەند بەشدارى لەو پرۆژەیە بكەن بە بیانووى جیاوازى بۆچوون و تازەگەرى، بەڵام تازەگەرى هەڵگرى چ پرۆژەیەكە ئەوان ستراتیژى بیركردنەوەیان بەرەو كوىَ دەڕوات؟ ئەوانە ئەو پرسیارانەن ئەو هاوڕىَ ئازیزانە نەیانتوانى وەڵاممان بدەنەوە، من ئەو كات و ئێستاش بەچاوى گومانەوە سەیرى (وێران) م كردووە هەمیشە بە وێرانترین پرۆژەى رۆشنبیرى لێم ڕوانیووە، دەكرىَ ئەوە لەقسەكردن لە وێران زیاتر هەڵوەستەى لەسەر بكرێت، ئەو نموونە هێنانەوەش تەنیا بە مەبەستى ئەو هەوڵانەیە كە ویستویانە بە پرۆژە ناوى بەرن، دیارە ئەگەر ئەوانە دواجار ناویان لێبنرێت.. پرۆژەى رۆشنبیرى.. ئەوا رەهەند لە بنەڕەتدا پرۆژەیەكى ڕەخنەییە.. هەوڵێكە بۆ خوێندنەوە.. دەركردنى دنیاى كوردیە لەنێوان دوو دنیاى هاودژ.. (ستایش/ سەرزەنشتكردن) بەواتاى رەهەند دنیاى كوردى لەو دوو تەفسیرە ڕەهایە رزگار دەكات، هەرەمەكیەت فەرامۆش دەكات و لەشوێنیدا میتۆد دێنێت، میتۆدە ڕەخنەییەكان سەرەتاى دنیایەكى نوێیە لەوێوە بتوانین بنەما تیۆریەكانى ڕەخنە بۆ ڕووداوەكان دەست نیشان بكەین، بەوەى مێژوو تەنیا ئەوانە مافى قسەكردنیان نیە كە ڕاستەوخۆ بەشدارییان تێدا كردووە، بەتایبەتى مێژووى سیاسیمان، پرۆژەى رەهەند دەنگێكى ڕەخنەیى بوو، بۆ نەوەیەك كە لە قۆناغێكى جیاوازەوە هاتووە، لەڕێگەى حیكایەتەكانى ڕابردوو قسە لەچارەنووسى ئەو دەكرێت، بۆیە ئەو پرۆژەیە لێدان بوو لەسێنتەرى گوتارى حیكایەت، هەڵوەشاندنەوەى زەمەنى كرنۆلۆژى بوو، نووسینەوەى مێژوو بوو لە ئێستادا، خوڵقاندنى تێگەیشتنى جیاواز بوو، بەڵام بەكۆمەڵە دەنگێكى جیاواز، جیاوازى ئەو دەنگانە دواتر دەگەڕێینەوە سەرى، چونكە لەپاڵ ئەو تێگەیشتنە تیۆریەى ئەوان كەسانێك بەتایبەت ئەوانەى لەناو حزبەكاندا كار دەكەن قەڵس بوونە و تا دەگاتە ئەوەى رۆژنامەنووسە بەعسیەكانى جاران بۆ ئەوەى لە سیخوڕى كردنیانەوە بۆ بەعس پێمان بڵێن ئەوان رۆشنبیرن و تواناى گفتوگۆیان هەیە، ئەگەرچى ئەو سیفەتى ستایشكردنى حزب و داكۆكیكردن لە حزبى كوردى و لەخەوشەكانى شۆڕش ئەخلاقێك نیە شۆڕش بۆى بەرهەم هێنابن، هێندەى ئەوانە ئەو ئەخلاقەیان لەبەعسەوە بۆ ماوەتەوە، بەڵام ئەو ئەخلاقە بەعسیە لە تابلۆیەكى كۆلاژكراوى بەعس و حزبى كوردى بەناوى داكۆكیكردن لە حكومەت و دەسەڵات ناو دەبەن، بۆیە پرۆژەى رەهەند بەناوى رەهەندیەكان كورت دەكەنەوە، وەك ئەوەى ئەوانەى لەناو رەهەند و یا ئەو كۆمەڵە دەنگە رەخنەییە هەموویان پێیان بووترىَ رەهەندى و كاریان تەنیا رەخنەگرتن بێت لە دەسەڵات، ئەو رۆژنامەنووس و ستایشكارانە چۆن هەمیشە خۆیان لەژێر چەترى ئایدیۆلۆژیایەك بینیووە، واتێدەگەن دەبىَ هەموو پرۆژەیەك ئایدیۆلۆژیایەك بەڕێوەى بەرێت، بەڵام لە جەوهەردا ئەوە كاریگەرى پرۆژەى رەهەندە بۆ خوڵقاندنى ڕەخنەیەكى نوىَ كە گوزارشت لەدەنگى ئەو نەوەیە بكات لەبەرامبەر ئەو سەردەمە، كە ئەو نەوە رەخنەییە ئامادە نین ستایشكاربن، بەڵكو لەڕێگەى میتۆدە ڕەخنەییەكانەوە دۆخەكە دەخوێننەوە، ئەوەش سەرەتاى جیاوازى نووسەرانى رەهەندە لەگەڵ نوسەرانى سەردەمەكانى پێشوو، تەنانەت جیاوازیانە لەگەڵ نووسەرانى هەر پرۆژەیەكى پێشووترى رٍابردوو، چونكە ئەوان بەتەنیا گرفتى نووسین و چۆنیەتى ئیشكردنیان نیە بەتەنیا لە بوارى ئەدەبیات، هێندەى هاتنە دەنگ لەوانەى لەدەوروبەرمان ڕوو دەدەن بە بەرپرسیاریەتیەوە لە بارەیەوە دەدوێن.
 دیارە رەهەند بەرەنجامى دۆخێك بوو كە ڕاپەرین نەیخوڵقاند، بەڵكو سەرەتاى قەیرانێك بوو كە زیندەگى ئێمە لەژێر هەڕەشەدابوو، سەرەتاى كۆتایى هاتنى ئەفسانەى پێشمەرگە وبەتاڵبوونى وێموە موقەددەس بوو، بەهۆى ئەوەى حزبەكان كەوتنە دوو سەنگەرەوە لەو رٍێگەیەوە شەڕیان لەگەڵ یەكترى ڕاگەیاند، ئەو شەڕە قەیرانێكى ترسناكى ڕووبەرووى كولتورى ئێمە كردەوە، كە بێدەنگى دەرگا كردنەوەیە لەقەیرانى كولتور، كاتىَ دەڵێین قەیران بەواتاى دۆخێكمان هەیە پێویستى بە بوونى گومان هەیە، ئەو گومانە لەتەواوى كایە كۆمەڵایەتى و سیاسیەكانى ئێمەدا كەمتر هەست بە بوونى كراوە، بەڵام شەڕى ناوخۆ دنیاى لەناو یەك تاكە تێگەیشتن كورت كردەوە، ئەوە دیدێكى ئایدیۆلۆژى تۆتالیتارى بوو، بە رۆحى بەعس گۆش كرابوو، بوونى رەهەند لەناو ئەو دۆخەدا لەدایك بوونى دەسەڵاتى رۆشنبیر بوو، بەوەى چیدى دەسەڵات بریتى نیە لە ئۆرگان و دامەزراوە حزبیەكان، بەڵكو ئیدى ڕۆشنبیر لەڕێگەى مەعریفەوە دەسەڵاتى خۆى بنیات دەنێت، ئەوەش وێنەیەكى فۆكۆیى بوو بۆ دەسەڵات كە ئەو وێنەیەى كرد بە "دەسەڵات پەیوەندیەكانى هێزە" دەسەڵاتى سیاسى هەستى بە كاریگەرى ڕاستەوخۆى ئەو دەسەڵاتە رۆشنبیریە كردووە، ئەوەش لەو خوێندنەوە تیۆریانەوە سەرچاوەى گرتووە كە حزبى كوردى وەك پێكهاتى سیاسى دنیاى ئێمە كەوتە ناو مەعریفەى ڕەخنەییەوە، لێرەوە چیتر بیركردنەوەى كوردى لەڕێگەى شیعرەوە گوزارشتى لەخۆى نەكرد، ئەگەر خەمى گرفتە سیاسیەكان لاى حاجى قادر لەڕیًَگەى شیعرەوە دەرخرا، تەنانەت لەلاى شاعیرێكى وەك شێركۆ بێكەس شیعر ئەو پانتاییەى نێو زمانە كە پانتایى سیاسەتى تیا دەخرێتە ڕوو، لەكام ئەزموونى ترۆپك و لوتكەى شێركۆ وە سەیرى بكەى دەبینى نووسین ئەزموونێكە ویستراوە خۆى تیا بنووسێتەوە، داكۆكى كردنێك بووە لە شوناسى نەتەوە، ئەگەرچى ئەو داكۆكیكردنە زۆرجار لەسەر فەرامۆش كردنى خود كۆتایى هاتووە، بەڵام سەربارى ئەوەش شێركۆ ئەگەرچى بەشیعر بەشدارى لەو ئاگاییە كردووە، بەڵام بە جیاواز لەوانى تر وێنەى نیشتیمانى دەرخستووە، بۆیە ئەو بۆ گوتارى كورد بوون وەك دڵدار نەیووتوە "كەس نەڵىَ كورد مردووە.. كورد زیندووە" شێركۆ شاعیرى ڕاستەقینەى مێژووى ئێمەیە، ئەو نەیخەڵەتاندووین، وەك گوتارى سیاسى هەمیشە دەسخەڕۆى داین، چونكە ئەو هات پرۆسەى نووسینى بردە ئاستى نووسینەوەى سرووشتى كوژراو، هەر ئەوەش شێركۆ لە گۆران و تەنانەت لە قۆناغى ڕوانگەش جیا دەكاتەوە، (دەربەندى پەپولە) نموونەیەكى درەوشاوەى ئەو حالەتەیە، بەڵام هاتنى ڕەهەند واى كرد ئیدى ڕۆشنبیرى بەتەنیا لە ڕێگەى شیعرەوە دەرنەكەوێت، بەڵكو زمانێكى جیاوازى هێنایە كایەوە، كە بارگاوى بوو بە مەعریفە، نەك تەنها لەسەر ئاستى بەرهەم هێنانى تێكستى فیكرى، بەڵكو لەسەر ئاستى گۆڕینى زمانى ئینشایى بۆ زمانى فیكرى، ئەوە گۆڕانێكە كە واى كرد ڕۆشنبیر ئیدى زمانى خۆى بەرهەم بێنێت، تەنانەت گۆڕینى وێنەى ڕۆشنبیر لە شاعیرانى كلاسیكیەوە تا ڕۆژگارى ڕەهەند زمانێكى فكرى و ڕەخنەیى بەرهەم نەهێنا، هێندەى ڕەهەند توانى ئەو قۆناغانە بەیەك بگەیەنێتەوە، بە تایبەت لەناو نووسینەكانى بەختیار عەلى نەك تەنیا لە ئاستى ووتارى فكرى، بەڵكو بەختیار لەڕێگەى تێكستە ئەدەبیەكانیشەوە نموونەیەكى جیاواز بوو، ئێمە بەدواى ئەزموونى شێركۆیى ئەزموونێكى جیاوازمان نەبوو، بەختیار وێنەیەكى دژە شێركۆیى لە شیعر درووست كرد، كە زەحمەت بوو ئەو وێنەیە بە ئاسانى لەیادەوەرى ڕۆشنبیرى ئێمە تێك بشكێت، ئەگەر ئەو تێگەیشتنە بەوە كورت بكەینەوە دەبىَ بڵێین شیعرى كوردى بەدواى شێركۆ و بەر لە هاتنى بەختیار تۆ بۆ ئەوەى شاعیرێكى تازەگەر بیت دەبىَ وەك شێركۆ بنووسیت، بۆیە زۆربەى ئەو ئەزموونانەى بەناوى تازەگەرى خۆیان دەرخست لە ڕاستیدا لاساییەكى ڕووتى شێركۆ بوون، ئەوە لەلایەك لەلایەكى تر بەختیار توانى گۆڕان لە ئاستى ڕۆمانى كوردى بەرپا بكات، بەتایبەت ڕۆمانى (مەرگى تاقانەى دووەم) ڕۆمان پێشتر هێندەى وەك بنەمایەكى سەرەتایى خۆى دەردەخست، هێندە لە ئاستى گێڕانەوە و تەكنیك نموونەیەكى ئەوتۆمان نەبوو، كاتى  خۆى لەووتارێكدا بۆ سەلەفى و پۆلیسێكى ئەدەبى كوردى نووسیبوومان "ئێوارەى پەروانە پێى ووتین ئەوانیتر پێشتر حیكایەتیان بۆ نووسیوینەتەوە" زۆر بوون ئەوانەى فێیان لىَ هات و سەر مێزى یانەكانیان بە جنێو تۆكمەتەكانیان دەڕازاندەوە، ئەگەرچى من (مەرگى تاقانەى دووەم) زۆر زیاتر بە سەركەوتوو دەیبینم لە (ئێوارەى پەروانە) و (دواهەمین هەنارى دونیا) هۆیەكەشى دەگەڕێنمەوە بۆ ڕۆڵى كاراى (گێڕانەوە/ زمان) لەم ڕۆمانەدا، كەتا نووسینى ئەو تێكستە ئێمە لەناو پرۆسەى نائامادە بوونى ڕٍاستەقینەى ڕۆماندا بووین، ئەوە سەربارى كاریگەرى شوێن لە ئەزموونى نووسینى ڕۆمان لاى ئەو داهێنەرە تواناى خوڵقاندنەوەى ماناى فكرى قووڵى هەیە، چ كۆشكەكەى داپیرەى (مەرگى تاقانەى دووەم) و چ قوتابخانەى تۆبەكارەكان و جەنگەڵ لە (ئێوارەى پەروانە) یاخود بیابان لە (دواهەمین هەنارى دونیا) هەموو ئەمانە بوونە هۆى ئەوەى ئەو قۆناغە مێژووییە ڕێگەى ئەوەى نەبێت وەك قۆناغەكانى تر بەبىَ ئامادە بوونى گوتارى ڕۆشنبیر بەبىَ دەنگى تێبپەڕێت و تەنیا سیاسیەكان لەناو ئەو مێژووەدا مەلیك و وەزیرى شەترەنجەكە بن و ڕۆشنبیریش سەربازى ئەو یاریە بێت هەمیشە لە پێناو بوونى ئەوان بخورێت.
 لێرەدا ڕەهەند بەهۆى ئەوەى لەمەنفا دەرچوو، كەچى دەنگى خۆى ئاراستەى ناوەوەى ووڵات دەكرد، ئەوە بووە هۆى ئەوەى كاریگەریەكى كولتورى بخوڵقێت لەنێو دوو شوێنى جیاواز، بەڵام هەردوو شوێنەكە دەیانەوێت گفتوگۆ لەئاستێك بخوڵقێنن كە گفتوگۆكردنە لەكولتورى كوردى. ئەوەش بووە هۆى ئەوەى گفتوگۆكە لەئاستى پڕۆژەكە نەبێت، چونكە كەسانێك ویستیان ئەوان بەدوژمنى ناوەوەى ووڵات بزانن، ئەوەش ڕووخاندنى ئەو پردە بوو كە ڕەهەند دەیویست لەگەڵ نووسەرانى ناو ووڵات درووستى بكات، باوەڕ ناكەم پردێك درووست بووبێت لەنێوان نووسەرانێك كە هەر پرۆژەیەكى ڕەخنەیى و فیكرى بەدژى خۆى بزانێت، هەموو نووسەرانى ناو كوردستان بریتى نەبوون لە كارەكتەرە تەمبەڵ و سست و نەخوێنەرەكانى ناو پانتایى ڕۆشنبیریمان، وەك چۆن هەموو نووسەرانى دەرەوە بیركەرەوە نەبوون، دەركەوتنى ڕەهەند لەساتەوەختى شەڕى كوردى دەستى پێكرد، بەواتاى تا ساتەوەختى ئەو شەڕە لەسىَ ساڵى پێشتر شۆڕش بۆ نەوەى نوىَ خاوەنى حیكایەت و ئەفسانەى خۆى بوو، بەڵام شەڕى كوردى گومانێكى درووستكرد بۆ ئەو كارەكتەرە خورافیانەى ناو شۆڕش، بە تایبەت كاتىَ تۆتالیتاریەتى شۆڕش نەیهێشت گوزارشت لەدەنگى ناڕەزایەتى بكرێت، پەنجەرەیەكمان پێویست بوو دژى ئەو شەڕە دنیا ببینێت، دەركەوتنى ڕەهەند بریتى نەبوو لە پەیوەندى ئێمە بە نووسەرانى تاراوگە هێندە ئەوانمان لەو ساتەوەختە بە برایمێك بینى كە هاتووە بە تەورەكەى دەستیەوە بتەكان بشكێنێت، شكاندنى بتەكان و لێدان لە حەرامە سیاسیەكانى شۆڕش دڵنیا بوون بوو لەوەى ئیدى ڕۆشنبیر خاوەنى دەسەڵاتێكى جیاوازە ئەوە واى كرد ئەو نەوە سەرگەردانە بەجۆرێكى تر بیر بكاتەوە، تواناى گومان و پرسیاركردنى لا درووست كرا، ئەگەرچى كاریگەرى ڕەهەند لە ئاستى زمان و میتۆدى كاركردن بووە شێوەیەكى باو بۆ فۆڕمى ڕەخنە، لێرەوە كۆمەڵە كارەكتەرێك كە هەمیشە نووسەریان بە پیشە بۆ ماوەتەوە ئەو فۆڕمەیان نەخستە ژێر تیشكى ڕەخنەوە بەڵكو كورتیان كردەوە بۆ پڕۆسەى ناونانى ئەو نەوەیە بە (رەهەندیەكان) ئەو ناونانە كارێكى تازە نیە لە ڕوشنبیریى ئێمەدا ڕەگى پۆلاینى بۆ هەشتاكان دەگەڕێتەوە، كاتىَ ماركسیەكان ڕۆشنبیران تاوانبار دەكەن بە وجودیەت و لەدواى ڕاپەڕینیش زۆریتر بە بونیادگەرى تاوانبار كران، ئەوە ئەوەمان بۆ دەردەخات كە هەمیشە نەبوونى توانا بۆ خوێندنەوە، رێگایەكیتر دەگیرێتە بەر، كە هەوڵێكى زۆر ئاسانە بۆ وازهێنان لە تێكست و شەڕكردن لەتەك نووسەر، دیارە من دوایى هەوڵ دەدەم بێمەوە سەر ئەو خاڵەى كە ئەوانەى ڕەهەند دەردەكەن و تیاى دەنووسن یەكجۆرە بیركردنەوە و میكانیزمى ڕەخنەییان هەیە تاوەكو بە ڕەهەندیەكان ناو ببرێن، یاخود ئەوان هێندەى خاڵى جیاوازیان لەكاركردن تیایە هێندە لێكچوونیان تیا نابینین، جارێكیتر پێداگیرى لەسەر ئەوە دەكەینەوە كە ڕەهەند پەیوەندى خۆى لەتەك تەواوى ڕۆشنبیرى كوردى ناو ووڵات درووست نەكرد بەهۆى ئەوەى زۆربەى ئەوانەى نووسەر بوون لەو قۆناغەدا خۆیان دابووە پاڵ حزبەكانەوە، ئەو كارەش مەبەستى پارێزگارى كردن لە شوناسى ڕۆشنبیریان بوو، بۆ بریندار نەبوونى ئەو شوناسە و مانەوەى هەیبەتى حزب، ڕەهەند ناوبردرا بە دوژمنە سەرسەختەكانى كورد، بەڵام نووسەرانى ڕەهەند توانیان پەیوەندیەكى ئۆرگانى درووست بكەن لەتەك نەوەیەكى نوىَ كە دەیویست جیاواز بێت، هەر ئەو پەیوەندى و ئیش نەكردنى ئەوان بوو لەناو كوردستان بووە هۆى لەدایك بوونى چەندین گۆڤارى فكرى لە جۆرى (گوتار، سەراب، ژیار، نما) چەندە ستراتیژى ئەو گۆڤارانە لە ڕەهەند جیاواز بوون، بەڵام كاریگەرى ئیشكردنى ئەوان دەرگاى لەو پڕۆژانە كردەوە و واى كرد پرۆژەى گۆڤارى فكرى بێتە دى، كە پێشتر هەر نووسینێك لەتەك بیروباوەڕى ڕۆژنامە حزبیەكان نەگونجابایە بڵاو نەدەبوونەوە، لەدایك بوونى ئەو گۆڤارانە توانیان ئاسۆیەكى تر بەڕووى نووسین بكەنەوە، ئەو پەیوەندى و دەرگا كردنەوەیەش دیارە ئەزموونى ڕەهەند بوو گوازرایەوە بۆ ناو پڕۆژە فكریەكانى نەوەى نوىَ لەناو كوردستان، ئەوەش وەك یەكێك لەدەسكەوتە فكریەكانى ئەو پرۆژەیە سەیر دەكرێت، كە دەزگا ڕۆشنبیریەكانى حزب بەو هەموو توانا داراییەى لەبەر دەستیاندایە نەیانتوانى ئەو كاریگەریە بەجىَ بێلن  لەناو پانتایى ڕۆشنبیریمانەوە، هەر بۆیە هەست كردنى دەزگا ئایدیۆلۆژیەكانیش بەو ڕاستیە وەك جۆرێك لە كارى خۆیان و توانا كزى ڕۆشنبیرەكانى سەیرى دەكەن.
 راپەرین لە دنیاى كوردیدا كودەتا بوو بەسەر دامەزراوەكانى بەعس، بەڵام لە ئاستى كۆمەڵایەتیدا ئێستاشى لەگەڵ بێت كودەتا و ڕاپەڕین نەبوو بەسەر فەرهەنگ وزمانى بەعس، میكانیزمى نێو دامەزراوەكان میكانیزمێكى بەعسە، بۆیە ڕاپەرین بۆ ئەوەى گۆڕانى بهێنابا پێویست بوو زمان و میكانیزم و فكرى خۆى هەبێت، ئەوەش ماناى وایە ئێمە لەم قۆناغە نوێیەى ژیان پێویستمان بەوە بوو كودەتا بەسەر زمانى ستایش و وەسفى پەخشانى بەرپا بكات، ئەو گروپە ڕۆشنبیرەى ئێمە مەبەستیان نەبووە بۆ ئەوەى كودەتا بكەن بەدواى زمانێكیتر گەڕابن، لەو باورەِدا نیم بەڵكو ئەوەى واى لەوان كرد زمانەكەیان جیاواز بێت خاڵى بنەڕەتى ئەوە بوو ئەوان نەیان دەویست بە میكانیزمى نێو دامەزراوەكانى بەعس كار بكەن بەڕاستى دەیانویست نەوەى قۆناغەكەى خۆیان بن، ئەو سەرچاوە فكریانەى ئەوان گفتوگۆیان لەسەرى دەكرد و لە ئاستى تیۆریەوە دەیانگوازتەوە بۆ ئاستى پراكتیكى بۆخۆى خوازیارى ئەوە بوو ئەو فكرە بەزمانێكیتر دەربخرێت، دیارە بەچەند ساڵێكى كەم بەر لە ڕاپەڕین هەندێك لەوان دەستیان بە نووسین كرد بە واتاى ئەوەى ئەوانە بەهۆى ڕاپەڕینەوە نووسینیان هەڵنابژاردووە بەڵام ڕەنگە جۆرى ئیش كردنەكەیان گۆڕانى بەسەردا هاتبێت، ئیشكردنى بەختیار عەلى (قسەكردن لە پەراوێزى بێدەنگیدا) و (سەرەتایەك بۆ سۆسیۆلۆژیاى ئەزموونگەرى) دوو بیركردنەوەى ڕەخنەیى ناو ووتارى ڕۆژنامەگەرى ئێمەن كە پێویستیان بە پانتاییەكى فراوانتر بوو لەوەى هەیە پێویستیان بە ئازادیەكى زیاتریش بوو بۆیە فیكر پێویستى بە زمانى خۆیەتى زمانى ئێمە زمانى فیكر نەبوو ڕاپەرین كە هات ئەو نووسەرانەى هەستیان كرد دەتوانن پانتایى ئیشكردنەكەیان فراوانتر بكەن، گۆڤارى ئازادى خاڵى وەرچەرخان و دەسپێكى ئەو پڕۆژە فیكریە بوو، كە توانیان بەشدارى لەتەك هۆشیارى كۆمەڵگا بكەن بەوەى زمانى ئەو نەوەیە جیاواز بێت و ئەو نەوە نوێیەى كە لە ڕاپەرینیش چاو دەكاتەوە لە عەقڵیەتى پەرستگا و مەعبەدەوە بەرەو سیستمى پرسیار و گومان كردن لە شتەكان ببرێت، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ كاریگەرى ئەو زمانە نوێیە.
 دیارە لێرەدا كەباس لەنووسەرانى ڕەهەند دەكەین، ناتوانین هەموویان لەناو ڕەهەند وەك یەك ئاست ببینین، ئێمە بۆ بینینى نووسەرانى ڕەهەند پێویستمان بە پۆلینكاریەكى وورد هەیە، چونكە ناتوانین بەشێوەیەكى سەراپاگیر لەبارەى نووسەرانى ڕەهەند بدوێین، بەهۆى ئەوەى پۆلینكاریش پێویستى بە توێژینەوەى تیۆرى هەیە بۆیە ئەو كارە بەو شێوەیەى مەبەستمانە ناچێتە سەر، بەڵام ئەوە بەو مانایە نیە كە خۆمان لەو كارە بدزینەوە، بەڵام لەشێوەیەكى خێرادا دەتوانین ئەوە بڵێین كە ئەو كۆمەڵە نووسەر بەهۆى نووسینەكانیانەوە دەكرىَ بۆ دوو جۆر پۆلین بكرێن، ئەگەر بەدوو گروپى ناو گروپێك ناویان بەرین، دەڵێین گروپى یەكەم ئەو نووسەرانەن كە جدیەتى كاركردن وایان لىَ دەكات لەئاستى تیۆریەوە بپەڕنەوە بۆ خوێندنەوەى دنیاى كوردى، ئەوانەش لەپشت كۆمەڵێك چەمك و زاراوەى فكرى و كۆمەڵناسى و فەلسەفیەوە كارەكانیان ئەنجامداوە، نووسەرەكانیشى بریتین لە (بەختیار عەلى، مەریوان ووریا قانع، ئاراس فەتاح) گروپى دووەم نووسەرگەلێكن زیاتر بەرەو تێڕوانینى ڕەخنەیى دەچن ئەوانە بەو شێوەیە ئامادە بوونى چەمك لەناو تێكستەكانیان نابینین، هێندەى وەك ڕەخنەگرێك دەیانبینین، دەتوانین بە ڕۆشنبیرێكى ڕەخنەگر ناوزەدیان بكەین، كە بریتین لە (فاروق رەفیق، ڕێبین هەردى، ڕێبوار سیوەیلى، بەرزان فەرەج،هەڵكەوت عەبدولڵا) كاریگەرى ئەدەب بەسەر دید و تێڕوانینیانەوە بەدى دەكرێت، ئەگەر گروپى دووەم بە ڕۆشنبیرێكى ڕەخنەگر ناوبەرین، دەبىَ گروپى یەكەم ناوزەد بكەین بە بیریارانى ڕاپەڕین، ئەگەرچى لەبەرامبەر چەمكى بیریار ئێمە سڵەمینەوە و ترسێك ڕووبەروومان دەبێتەوە، ئەو ترسە هێندەى گرێیەكى سایكۆلۆژیە مەعریفى نیە، بۆ ئەوەى نەكەوینە ناو هەڵچوونى قسەكردنەوە لێرەدا ئاماژە بۆ جۆرى ئیشكردنەكانیان دەكەین، لە گروپى یەكەمدا بەختیار عەلى لەهەموویان زیاتر هەوڵەكانى دیارە، بەتایبەت بەهۆى ئەوەى لەچەندین بوارى جیاواز دەنووسێت، ئەو توانى لە ئاستى تیۆریەوە نووسینى كوردى بگوازێتەوە بۆ خوێندنەوەى تراژیدیاكانى دنیاى كوردى، ئەوەش یەكێكە لەو خاڵە سەرەكیانەى ئەو گروپە نەك لە گروپەكەى ترى ڕەهەند، بەڵكو وەك دابڕانێك لەتەك نووسینى كوردى دێننە كایەوە، یەكێك لە دیارترین نووسینەكانى بەختیار عەلى (لە ئارەزووى كوشتنەوە بۆ ئارەزووى فەرامۆشكردن) ڕۆشنبیرى كوردى هێشتا زۆرى ماوە بگاتە ئاستى ئەو نووسینە، ئەوە پیاهەڵدان نیە، هۆیەكەشى ئەوەیە ئیشكردنەكە لەسەر ئەنفال ئیشكردنێكى كوردی،ە بەڵام بە كۆمەڵێك چەمكى فەلسەفیەوە، ئەوە ئیشكردنێكى دۆلۆزیانەیە، دۆلۆز كاتىَ پرسیارى: فەلسەفە چیە؟ ى كرد گەیشتە ئەو دەرەنجامەى كە فەلسەفە خوڵقاندنەوەى چەمكە، بۆیە ئیشكردنى لەناو چەمكى گرێى ئۆدیب دەیگەیەنێت بە ئەنتى ئۆدیب، ئەنتى ئۆدیب گرێیەكە لەتاوانى كوشتنى باوكەوە دەگۆڕێت بۆ خوێندنەوەى فاشیزمى نوىَ، ڕۆشنبیرى عەرەبیش هەوڵێكى لەمجۆرەى داوە لەڕێگەى (عەلى حەرب) ئەگەرچى گواستنەوەى بۆ ناو ڕەخنەیى عەرەبى خوێندنەوەیەكى پراكتیكى بەرهەم نەهێناوە هێندەى لێكترازانێك هەیە لەنێوان چەمكە دۆلۆزیەكان و دەقە عەرەبیەكان، لە نووسینەكەى بەختیار ئارەزوو وەك چەمكێكى فرۆیدى بەتەواوى لەو مانا فرۆیدیە بەتاڵ دەكرێتەوە و تراژیدیاى ئەنفالى پىَ دەخوێنرێتەوە، ئەوە خوێندنەوەیەكى فكریە بۆ ئەنفال، لەپاڵ ئەوەدا هەر لەناو نووسەرانى ئەو گروپەدا كەسێكى تر دەبینین كە (مەریوان ووریا قانع) ە، ئیشكردنى مەریوان بەتەواوى جیاوازە، بەهۆى ئەوەى لەڕێگەى خوێندنەوەى بۆ پەیوەندى نێوان مۆدێرنە و ئەنفال ئەو ڕووداوە دەخوێنێتەوە، بۆ ئەوكارەش پشتى بەستووە بە خوێندنەوەى فۆكۆ بۆ تاوانى هۆلۆكست، ئەم كارەى مەریوان تێگەیشتنێكى بەئاگایە بۆ خوێندنەوەى ئەنفال، كە دەرگا لەخوێندنەوەیەكى تر بۆ تاوانى ئەنفال دەكاتەوە، بەڵام بەهۆى ئەوەى ویستویەتى لەمۆدێرنەوە ئەنفال و بەعس بناسێت، زۆربەى جار ئەو ناسینە هێندەى ناسینێكى نازیەتى هۆلۆكۆستى فۆكۆییە، نەبووە بە ناسینێكى بەعسناسى لە ئەنفال، ئەوەش لە گەڕانەوە بۆ هەمان پۆلینكارى فۆكۆ بۆ دەسەڵات، ئاراس فەتاح دەنگێكیترى ناو ئەو گرووپەیە لەدوانەكەى تر زیاتر میتۆدیانە دەتوێژێتەوە، ئەو لەڕێگەى كۆمەڵناسیەو چەمكە كۆمەڵایەتیەكانەوە ویستوویەتى دنیاى كوردى بخوێنێتەوە.
 كەچى گرووپى دووەم كۆمەڵە دەنگێكن هەوڵ دەدەن ڕەخنەگرى سەردەمەكە بن، ڕێبین هەردى لەڕێگەى خوێندنەوەى ڕەخنەیى بۆ تێزە فكریەكان و گواستنەوەى بۆ ناو كایە جیاوازەكان وەك لەخوێندنەوەى بۆ شەڕى نواخۆ یاخود لەخوێندنەوەى بۆ نۆڤلێتى حەسار دەبینین ئیشكردنى ئەو بەستنەوەى دنیاى تێكستە بەدنیاى دەرەوەى تێكست، بەواتاى دەق و جیهان وەك دوو دنیاى سەربەخۆى بونیادگەرانە سەیر ناكات بەڵكو بەیەكیان دەبەستێتەوە،  ئەو پێشتریش بەر لەئەزموونى ئەو پڕۆژەیە لەپڕۆژەى گۆڤارى ئازادى ئەو كارەى دەست پێكرد، لەڕێگەى خوێندنەوەى دنیاى شیعریى شێركۆ بێكەس، هەروەها ئیشكردنى ڕێبوار سیوەیلى لەسەر دیاردە و شتە پەراوێزكراوەكانى ناو ژیانى كوردى واى كرد شتە بێبایەخەكانمان ماهیەتیان بۆ بگەڕێندرێتەوە، ئیشكردنى فاروق ڕەفیق لەسەر خۆرهەڵات سەرەتاى ئەو مەترسیە بووە كە دەیویست جیهان بۆ تاكە لۆژیكێك ڕاڤە بكات، هەڵكەوت عەبدولڵا زیاتر بەكارى وەرگێڕانەوە خەریك بووە بۆیە ئەو كارە ناكەوێتە ناو پڕۆژەكەى ئێمەوە ئەگەرچى ئەوەیان ئاشناكردنى ئەو نەوەیە بووە بە كولتورى تر، كە وەرگێڕان دەتوانىَ بمانكاتەوە بەسەر كولتورەكانیتردا، هەرچى بەرزان فەرەجە ئەگەرچى ئەو زیاتر بەدوو تێكستە شانۆییەكەى ناسراوەو توانیویەتى بوونى خۆى بسەپێنىَ (خەونە ترسناكەكانى یوسف) و (دۆڕاوەكان) بەڵام لە ڕەهەند دا چەند ئیشێكى فكریى ئەنجامداوە، كە بۆ ئێمە تەواوى كارەكانى جێگاى بایەخە. ئاماژەكردن بۆ ناوى هەریەك لەو دەنگانە شتێكیان لەبارەوە ناڵێین، ئەگەر نەچینە ناو تێكستەكانیانەوە، بۆیە هەوڵ دەدەین لەداهاتوو لەپڕۆژەى كتێبێكدا سەر هەموو ئەو ناوانە بووەستین كە ئاماژەمان بۆ كردن.
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.