شیعرو..یارى تۆپی پێ…. تەیب جەبار

 شیعرو..یارى تۆپی پێ
نوسینى : تەیب جەبار
 
  هەموومان یارى (تۆپی پێ) مان بینیوە ،چ لە یاریگاى گەڕەكەكاندا بێ، یاخود لە یاریگاى (ادارە محلی )ى شارەكاندا ،یا لەسەر شاشەى تەلەفزیون . هەیە بە سادەیى سەیرى دەكا وتێ ى  دەگا و لە نهێنیەكانى نازانىَ، هەشە بە چێژەوە وەك هونەرێك سەیرى دەكا و لىَى ورد دەبێتەوە و لە نهێنیەكانى تێ دەگا .ئەوەى بە سادەیى سەیرى دەكا ، گەر لىَى بپرسین :"چۆنى لێ تێ دەگەى ؟" دەڵى :"هەر كەسێ تۆپى بۆ هات شەقى تێ هەڵدەدات ، یا هەر كەسە و را دەكات بۆ ئەوەى بگات بە تۆپەكە و بۆ ناو گۆڵ شەقى تێ هەڵدات ". بەڵام لە ڕاستی دا وانىیە ! چونكە یارى تۆپی پێ وەك هونەرێكى وەرزشی ، كۆمەڵى یاسا وسنورى خۆى هەیە كە شارەزایان چەندەها ساڵ لەسەرى رێك كەتوون ، تاكو گەیشتۆتە ئەو ئاستەى ئەمڕۆ وەك یارییەكى هونەرى چێژ بەخش و ئەنجامدەر ئەیبینین و كۆمەڵى پرسیار و حەسرەت و سەرسوڕمان و دەمارگرژى وخۆشى وجوانكارى لاى بینەران وحەزلێ كەرانى دروست دەكا.
  ئایا ئەگەر یارى تۆپی پێ بەبێ یاسا وسنور ئەنجام بدرێ ، چێژ بەخش دەبێت ؟ ئێمە دەڵێین"نەخێر" ، چونكە دەبێتە بەرەڵایى و هەركەس بۆ خۆى ، ئەوەش گێرە شێوینى وسەر لێشێواوى لاى بینەر دروست دەكا. ئێمە ئەوەندە شارەزای یارى تۆپى پێ نین ، كە هەموو یاسا وسنور ونهێنىكانى شی بكەینەوە، بەڵام هەندىَ یاسا وپێویستى گشتى هەیە بە بێ ئەوانە ئەنجام نادرێ ، وەك: بوونى ساحەیەكى دیاریكراو (درێژى×پانى ) بۆ یارىكردن، بوونى دوو تیپی ژمارە دیاریكراو، بونى تۆپێك لە ساحەكەدا ، بوونى دوو گۆڵى دیاریكراو(پانى ×بەرزى ) ، یاساكانى یارىكردن……..…هتد . نەبوونى هەریەكێك لەمانە ، یا لەنگ بوونى یەكێكیان دەبێتە  هۆى ئەوەى یارییەكە ئەنجام نەدرێ ، یان بەلەنگى ئەنجام بدرێ وتەواو چێژ بەخش نەبێت .
  لەم جیهانەدا هەموو شت ودیاردەیەك كۆمەڵى یاسا و سنور و بنەما و رەگەزى گشتى هەیە ، لق وچڵەكانیش  بنەما وخاسیەتى تایبەتى خۆیان هەیە ، بەڵام لە ناو بنەما وسنور و رەگەزە گشتىیەكاندا دەجوڵێنەوەو نەش و نما   دەكەن . هیچ شتێك بە بەرەڵایى ئەنجام نەدراوە و نادرێت ، گەر بمانەوێ چێژ بەخش وسود بەخش بێت .  بۆ نمونە هەندێك كەس دەڵێن رەشەبا هیچ یاسا و وسنورێكى نىیە وبایەكى بەرەڵایە ، بەڵام دەنگ و گڤەى ئیقاع وچێژێك بە مرۆڤ دەبەخشێ . ئەمە لایەكى ڕاستە و لایەكى ڕاست نیە ، ڕاستە كە چێژ بەخشە ، بەڵام ڕاست نیە كە بەرەڵایە ، چونكە ڕەشەبا لە ئەنجامى یاسایەكى فیزیاوى دێتە كایەوە ، كە پەیوەندى عەكسی نیوان پلەى گەرما و پاڵەپەستۆى كەشى   (چغگ جوی ) ناوچەیەكە . بەڵام دەنگ و گڤەى ئیقاع و چێژ بەخشین ئەگەڕێتەوە بۆ تایبەتێتى ئەو شوێنەى كە تیا هەڵیكردووە ، وەك كوچە وكۆڵان و دارستان وباخ و دیوار وباڵەخانە …. هتد . ئەو دەنگ و گڤەو ئیقاعەى ڕەشەبای سلێمانى دروستى دەكا ، بە هەمان شێوە لە لادىَیەكى گەرمیاندا دروست نابێ ، بەڵام رەشەبای سلێمانى و رەشەبای دەشتى گەرمیان یەك یاسا دروستیان دەكا.
  بێینە سەر باسی مەبەست ، كە شیعرە ، ئەمیش هەر كەسەو بە جۆرێ لێى تێ دەگا . هەیە بە سادەیى هەیە بە خەستى .هەیە بە كاڵى ، هەیە بە گەییوى . بەڵام لەسەرووى هەموو تێڕوانین و تێ گەیشتنێكەوە كۆمەڵێك بنەما و رەگەزى بنەڕەتى هەیە ، لادان لێیان شیعر ئەنجام نادرێ ، یا لەنگ دەبێ وچێژ بەخش نابێ .
 هونەر بەگشتى كۆمەڵى بنەما وڕەگەزى بنەڕەتى هەیە كە پىَى ئەوترىَ ( زانستى جوانى ) . هەموو لقێكى هونەریش كۆمەڵىَ بنەما وڕەگەزى بنەڕەتى تایبەتى خۆى هەیە ، جگە لە بنەما ورەگەزى بنەڕەتى گشتى هونەر ، شیعریش یەكێكە لە لقەكانى هونەر ، كۆمەڵى بنەما و ڕەگەزى بنەڕەتى هەیە پىَى دەوترىَ زانستى جوانیى شیعر ، ئەو بنەما ورەگەزە بنەڕەتیانەش نەگۆڕن بە نیسبەت شیعرەوە ، پەێڕەو نەكردنى میعر دروست دەكا ، یاخود شیعرى لەنگ وچێژ نەبەخش.
 لەسەرەوە هەندێك یاسا وسنوورى گشى یارى تۆپی پێمان دیاریكرد ، ئەى دەبێ بنەما ورەگەزى گشتى شیعر چی بێ؟ لێرەدا دەبێ بگەڕێینەوە سەر ئەسڵى شیعر ، ئەو بنەما و رەگەزانە دیارى بكەین كە شیعر لە هونەرە ئەدەبىیەكانى تــــــــــــر جیادەكاتەوە ، ئێمە بەم خاڵانەى خوارەوەى دائەنێین :-
 1. ئیقاعى زەمانى (ئیقاعى دەرەوە ).
 2. ئیقاعى مەكانى (ئیقاعى ناوەوە).
 ئیقاعى زەمانى لە بابەتى كێش وسەروا دەدوێ وخۆى تیا دەبینێتەوە . ئیقاعى مكانى لە بابەتى وێنەى شیعری ، ( زمان ،خەیال ،مانا ) دەدوێ وخۆى تیا دەبینێتەوە . باس كردن وشى كردنەوەى ئەو بابەتانە زۆرى دەوىَ و لەم وتارە جێگای نابێتەوە.
 ئەوەى ئێستا باوە ، زۆربەى برایانى شاعیر دەڵێن كێش و سەروا بۆ شیعر پێویست نیە ( لە بابەتەكانى ئیقاعى مەكانیشدا سەرە خولىَ یانە ) . واتا پەێڕەونەكردنى بنەما ورەگەز بنەرَەتىیەكانى شیعر . هەر چەندە خۆشیان اعتراف بەوە دەكەن كە شیعرى بێ كێش وسەروا شیعر نىیە وپەخشانە شیعرە ، بەڵام  ئێمە دەڵێین كیش وسەروا پێویستە و بەشێكى سەرەكى ئیقاعى شیعرە و زۆریش پێویستە . لەوانەیە  زۆر كەس بپرسێ بۆ پێویستە ؟ ئێمە وەڵامەكەمان بە نمونەیەك لە یارى تۆپی پێ دەهێنینەوە كە هاوجووت دەبێت لەگەڵ نمونە شیعرى یەكە . ئێمە وتمان ساحە یەكێكە لە پێویستىیە بنەڕەتیەكانى یارى تۆپی پێ ، واتە بەبىَ ساحە یارى ناكرێ . هەر واشە بەڵام ئەگەر (ساحە) یەك هەبىَ و درێژى وپانى دیارى نەكرێ ، واتە سنورێك دیارى نەكرێ بۆ یاریكردن ، ئەو وەختە یاریكەر بە كەیفى خۆى تۆپەكە تاو دەدات  و ( لێدانى كۆرنەر ) نامێنىَ  و ( هەڵدانى لا)  نامێنێ …… هتد . بە كورتى بەڕەڵایى دروست دەبێ و یاریەكە تەواو چێژبەخش نابێ وبینەران تووشى سەر لىَشێوان دەبن ، بەڕاى ئێمە پشت گوىَ خستنى كێش و سەروا جۆرە سەرلێ شێواوى یەك دروست دەكا ، وەك ئەوەى كۆمەڵىَ وشە هەڵبڕێژیتە سەر كاغەز بە بێ ئەوەى بە شێوەیەك ڕێك وپێك بخرێن و ئیقاعی زەمانى شیعرەكە دروست ببێت . هەروەها پشت گوێ خستنى هەچ بنەمایەكى ئیقاعى مەكانى هەمان سەرلێ شێواوى لە لاى خوێنەر دروست دەكا.
 لەوانەیە هەندێك كەس بڵێن بە ستنەوەى شاعیر بەو خاڵانەى سەرەوە ڕێگر بىَ لە بەردەم داهێنانى شاعیردا . ئێمە لەو باوەڕەدا نین چونكە ئەو یاسا وسنورانەى بۆ تیپی یارى تۆپی پىَى ئەرجنتین دانراوە ، بەسەر هەموو یاریكەرەكاندا ڕەچاو دەكرێت ، ( مارادۆنا ) زیاتر دیار وچالاك و ناسراوە . نەك ئەوانى تر ، بۆ؟ چونكە مارادۆنا هەر یاریكەر نیە وبەس ، بەڵكو یاریكەرێكى هونەرمەندە ، زاڵە بەسەر ئەندامەكانى لەشیدا( لیاقە بدنیە ) ، زاڵە بەسەر چونێەتى سوودوەرگرتن لەو هەلانەى بۆى دەڕخسێ و مەبەستى خۆى بپێكىَ  ( لیاقە اقتناێ الفرێ ) ، زاڵە بەسەر …. هتد .
 لە شیعریشدا ، هەر هەمان شێوە ، خۆ بەستنەوە بەو بنەما و رەگەزە بنەڕەتى یانەوە هیچ كاتێك نابێتە كۆسپ لە بەردەم داهێنانى شاعیردا . بە پێچەوانەوە ، شاعیرى هونەرمەند ئەو شاعیرەیە چۆن زاڵ دەبێ بە سەر ئەو بنەما و رەگەزانەدا و مامەڵەى هونەرى لەگەڵ وشەدا دەكا و ئەو بنەما و ڕەگەزانەى تیا دەچە سپێنێت ، واتا چۆن زاڵدەبێت بەسەر ئیقاعى زەمان ومەكاندا ( لیاقە تخیلیە ، لیاقە لغویە ، لیاقە تێویریە ….. هتد ).هەر واش بووە و لە هەموو سەردەمێكدا هەموو یاریكەر و یاریكەرۆكەكان نابن بە (مارادۆنا ) و هەموو شاعیر و شاعیرۆكەكان نابن بە شاعیرى هونەرمەند .
 بە كورتى ، هونەرى شیعر هونەرێكى بەرەڵا نىیە ، بەڵكو بنەما و رەگەزى تایبەتى خۆى هەیە ، كە پێویستە ڕەچاو بكرێت ، تاكو بتوانین شیعرێكى چێژ بەخش پێشكەش بكەین ، بەڵام شاعرێیتى و بوون بە شاعیرى هونەرمەند دەكەوێتە سەر لیاقەت وزاڵ بوون بەسەر ئامراز و بنەماكانى شیعردا ، نەك وشە هەڵڕشتن بۆ سەر كاغەز .
 
 
 
 
 
 ×  لە ژمارە (1028) رۆژى پێنج شەممە (6/7/1995)ى رۆژنامەى كوردستانى نوىَدا بڵاوبۆتەوە.