دووفاقیەتى کۆمەڵگا و نووسینى دووفاق…نیهاد جامى

پەیوەندى نێوان نووسەر و نووسین لەڕێگەى بەشداریکردنى ئەویترەوە دێتە بەرهەم، بەرهەم هێنانەوە پرۆسەى کەشفکردنى مەعریفەى نەزانراوە، بەڵام پێویستە ئەوە بزانین کە نووسین چ جۆرە مەعریفەیەک بەرهەم دێنێت؟ ئایا ئەو مەعریفەیە بۆ نووسەر گەڕانەوەیە بەرەو ڕەهاگەرایى؟ رەهاگەرایى لەو دیدگایەوە نا کە خوڵقێنەرە یاخود ئەوە زمانە خوڵقێنەرە، بەڵکو لەو تێڕوانینەوە کە نهێنى پشت ئەو مەعریفەیە بۆ نووسەر چیە، ئایا نووسین ژەهرێکە دەیخۆینەوەو سەرەنجام دڵنیاین لە مردنمان بەو ژەهرە، بەڵام دەسبەردارى نابین، هەر جۆرە پرسیارێکى لەمجۆرە لە نووسین، تواناى گەڕانەوەى هەیە بۆسەر ئەو پەیوەندیەى نێوان نووسەر و نووسین، ئەو پەیوەندیە هەمیشە تواناى ئەوەى هەیە نهێنى کەشف بکات، پرسیار لە نهێنى ئەو پەیوەندیە بکات، یەقینەکانى مەعریفە بگۆڕێت بە گومانەکانى مەعریفە.
گومان تواناى پرسیارى نوێى هەیە، پرسیارگەلێک هەڵگرى گوتارى زەمەنى ئەو سەردەمە بێت، ئەوە بەدەنگ هاتنە لە تیۆرەکان، گومان کردن لە تیۆر.. بەتەنیا پرۆسەیەک نیە بۆ خوێندنەوەى دەق، بەڵکو لێدانە لە گوتارى ستایش ئامێزى ئومێد لەبەرامبەر دەقدا، ئێمە لەناو ڕۆشنبیریەکدا دەژین، هەمیشە لەدۆخى بێدەنگى ستایشکار بووە، گۆڕینى ستایش بە گومان، گۆڕینى دۆخێکى کۆمەڵایەتیە لەناو زەمەنى هەنووکەیى ڕۆشنبیریمان، گواستنەوەى تیۆرە بۆ ناو ڕەخنە.
رەخنە بەواتاى پڕۆسەى گومان و پرسیار و کەشفکردن، نەک بۆ ڕەتکردنەوەى دەق، لێرەوە هیچ شتێ نیە ناوى (رەخنەى ڕووخێنەر) و (رەخنەى بنیاتنەر) بێت، ئەوە جۆرى دەقەکەیە وادەکات بۆ ستایشکاران بە ڕەخنەى ڕووخێنەر ناو ببرێت، ئەو ناوبردنە بۆ ئەوەیە بمانکات بە ستایشکار، بە ستایشکاریشمان بڵێت ڕەخنەکانتان بنیاتنەرن، شتێ نیە ناوى ڕەخنەى بنیاتنەر بێت، ئەوە سەرنجە ستایشکارەکانە ئەو  ناوەى وەبەردا بڕیووە، بۆیە ڕەخنە دەیەوێ بگاتە ئاستى پرسیارەکانى دەق و پەیوەندى و دۆخە کۆمەڵایەتیەکەى تیا بخوێنێتەوە، ئەوە جگە لەوەى لەڕێگەى ڕەخنەوە دەتوانین پەیوەندى نووسەر بە دەقەوە بخەینەوە ناو پڕۆسەى خوێندنەوە بەر لە نووسین و میتا نووسین، بۆ ئەو مەبەستەش ئێمە لەو نووسینەدا هەوڵ دەدەین لەسەر ئەزموونى نووسین لاى کۆمەڵناسى عیراقى (د. عەلى وەردى) نووسین بهێنینە سەر پەیوەندى نێوان بەر لە نووسین و میتا نووسین، لەخوێندنەوەى تۆبۆگرافیاوە بۆ ژیان و کتێبەکانى ئەو پەیوەندیە بگۆڕینە سەر سیستمێکى گومانکارى، بە ڕوانینێکى ڕەخنەییەوە سەیرى نووسین بکەین، ئەوەى سەرەنجام فکرى وەردى درووست کردووە، ئەو ڕەخنەیەش هێرشکردن نیە بۆسەر فیکر، هێندەى قووڵبوونەوەیە لەسەر پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکانى ناو نووسین.
ئەگەرچى ئەوە بە نووسینى ووتارێک نایەتەدى، بەڵکو ئەو ووتارە تەنیا وەک دەسپێک و سەرەتایەکە بۆ پڕۆژەیەکى ڕەخنەیى کە بتوانێ لەداهاتوودا زۆر بە قووڵى ئیشى لەسەر بکرێت.
دیارە هەمیشە لە قسەکردنمان لە کتێبەکانەوە ستایشکار بووینە، ئەو نووسینە دەیەوێ تەواوى دەرگاکان لەسەر ستایشکردن دابخات و بەهەمان میتۆدى ئەو کۆمەڵناسە توێژینەوە لەسەر چەمک و تێگەیشتنە میتۆدیەکەى بکات، هەروەها لەسەر ئەو تێگەیشتنە کۆمەڵایەتیەى خۆشى دەوەستین، کە پەیوەندى بە کۆمەڵگاى عیراقى و هەروەها ئاینى ئیسلامەوە هەیە، بەوەش دەمانەوێ بگەینە کۆمەڵێک دەرەنجام بۆ خوێندنەوەى فکرى ئەو کۆمەڵناسە، تاوەکو دەق لە ستایشکردنەوە بگۆڕینە سەر خوێندنەوە، سەرەنجام ئەوە خوێندنەوەى ڕەخنەییە دەتوانێ هەمیشە دیدگاکانى عەلى وەردى لامان زیندوو ڕابگرێت، خۆ ئەگەر بۆچوونێکى ستایشکارانە هەبێ، بڕواى وابێت بەم کارەى ئێمە نەفى وەردى دەکرێتەوە، ئەوە بەتەنیا بۆچوونێکى ستایشکارانە نیە، بەڵکو بۆچوونێکى دەمامکدارە دەیەوێ بمانخەڵەتێنێ تا نەگەیەنە ئەودیو نهێنیە نەزانراوەکان، دەیەوێ هەموومان یەک تێگەیشتنى ڕواڵەتخوازانەمان بۆ نووسین هەبێت، بێئاگا لەوەى ئەو تێگەیشتنە بەراییە کوشتنى داهێنەرە، کەسى داهێنەر هەمیشە پێویستى بەوەیە لەسەردەمە جیاوازەکان خوێندنەوەى جیاوازى بۆ بکرێت، ئەو جیاوازى خوێندنەوەیە هەمیشە پڕۆسەى سەر لەنوێ لە دایکبوونەوەیە، هەوڵێکە بۆ گەیشتنە پرسیارى کەشف نەکراو، گومانە بە مەبەستى پرسیار، پرسیارە بە مەبەستى گەڕان، گەڕانیش بۆخۆى خەسڵەتى زیندوو دەبەخشێت بۆ ناسین و ئاستى تێگەیشتنى لە مەعریفە و لە کۆمەڵگاکەیدا.
ئەو کاتانەى لەسەرەتاکانى ژیانى ئەو کۆمەڵناسەوە دەروازە دەکەین، تێدەگەین لەوەى کە ئەزموونى خودێتى ئەو چەندە کاریگەرى لەسەر ئەزموونى نووسینى هەیە، د. عەلى ئەلوەردى لە ساڵى 1913 لەنێو ماڵێکى کۆڵانى گەڕەکى کازمیەى شارى بەغدا هاتۆتە دنیاوە، لەو ساتەوەختەى ئاگرى جەنگى جیهانى یەکەم سەرى هەڵدابوو، جەنگ هەرەشەى لەتەواوى جیهان دەکرد، برسیەتى و نەهامەتى ڕوو لە کۆمەڵگا کردبوو، ماڵە هەژارەکەى ئەوان خاڵى نەبوو لەو نەهامەتیە، بۆیە خێزانەکەى لە خوێندن دەریدەکەن و لە کۆڵانەکەى خۆیان دەیبەنە لاى دوکاندارێکى دراوسێیان کە بەهارات دەفرۆشێت، لاى ئەو دەیکەن بە شاگرد، بەڵام شاگردێک لەماوەى ئەو پێنج ساڵەى لە دوکانەکەدا دەیباتە سەر هەموو رٍۆژێک وەستاکەى دەمەقاڵى لەگەڵى دەبێت، ئامۆژگارى دەکات کە لەگەڵ ئەوانەى بۆ شت کرین دێنە دوکانەکە ڕووى خۆش بێت و خۆى بە کتێب خوێندنەوە خەریک نەکات، بەڵام ئەو قسانە ناچن بە گوێى شاگردەکە، تا سەرەنجام لە دوکانەکە دەرى دەکات، ئەو دەرکردنە سەرەتاى ڕاستەقینە و ئامێزکردنەوەیە بە کتێب و خوێندنەوە، چونکە بەرەو خوێندن دەگەڕێتەوە، ساڵى 1943 لە بەیروت خوێندن لە زانکۆى ئەمریکى تەواو دەکات، بەرەو ئەمریکا بەڕێ دەکەوێت، لە 1948 زانکۆى تیکساس بڕوانامەى ماستەرى لە کۆمەڵناسى پێ دەبەخشێت، دواى دوو ساڵ هەر لە هەمان زانکۆ دکتۆراش وەردەگرێ، بەبێ هیچ دواخستنێک هەر ئەو ساڵە بەرەو عیراق دەگەڕێتەوە، لەنێوان ساڵانى 1950-1970 دەبێ بە مامۆستاى کۆمەڵناسى کۆلێژى ئاداب- زانکۆى بەغدا، تا ئەو کاتەى خۆى داواى خانەنشینى دەکات، بیست و پێنج ساڵەى دوایى تەمەنى بەبێ هۆڵى موحازەرەى خوێندکارەکانى بەسەر دەبات.
لەو ماوەیەدا کۆمەڵێک کتێبى کۆمەڵناسى لە بارەى کۆمەڵگاى عیراقیەوە نووسیوە لەوانە (چەردەیەکى کۆمەڵایەتى لە مێژووى عیراقى نوێ)، (کەسێتى تاکى عیراقى)، (کاریگەریەکانى نەست)، (وەعزەکانى سوڵتان)، (مەهزەلەى عەقڵى مرۆیى)، (ئەفسانەى ئەدەبى باڵا)، (خەون لەنێوان زانست و باوەڕدا)، (لۆژیکى ئیبن خەلدون)، (توێژینەوە لە سرووشتى کۆمەڵگاى عیراقى)
هەمیشە لەناو ڕۆشنبیرى عیراقیدا کتێبەکانى بۆتە جێى سەرنج و ڕەخنەوە، بەتایبەت کەسانێکى زۆر بڕوایان وابووە کە ئەو زیادەڕەوى دەکات لەبەرامبەر کۆمەڵگاى عیراقیدا، بەڵام وەردى بۆچوونى وایە کە ئەو لە کۆمەڵگایەکدا هاتووە، لە دۆخێکى دژوار دەرکەوتووە کە لەنێوان سەردەمى مەغۆلى و عوسمانیەکان بووە، کۆمەڵگا نوقمى نێو خورافە بووە، ژیارێک نەبووە کۆمەڵگا هاوڕا بوو بێت لەگەڵیدا هێندەى لەرێگەى خورافەوە ژیار دژایەتى کراوە، ژیارێک کە ئەو وەک کۆمەڵناس پێى گەیشتبێت بەهۆى سەفەر کردنەوە بووە، هیواشى خواستووە کە لەو ڕۆژگارەدا کۆمەڵگاى عیراقى لە ئاستێکى پێشکەوتوو بووبێت تا کتێبەکانى ئەویش بەو شێوەیە نەکەوتبایەوە.
ئەو چەندە هەستى کردووە لەناو کۆمەڵگادا ژیاوە، بەڵام دواجار ژیانى ئەو لەناو نووسیندا کۆتایى دێت، بە ماناى نووسین بوونێکى نوێ و جیاواز بەو دەبەخشێت هەر بۆیە لە ساڵى 1994 لەتەمەنى (74) ساڵیدا ساڵێک بەر لە مردنى، هەست دەکات ئیدى مردووە و زیندوو نیە، چونکە پرۆژەى نووسین لاى تەواو بووە، بۆیە گوێ ناداتە ئەو سەرزەنشت و ڕەخنانەى ئاراستەى دەکەن، پێى وایە ئێستا ئەو لە خۆ ئامادەکردنە بۆ سەرزەنشتەکانى خودا "ژیانى پڕبووە، گوێ ناداتە ئەوەى خەڵک ستایشى بکات یان سەر زەنشت، دنیا لەڕوانینى ئەو کۆتایى هاتووە، هەرواش بوو گوێى بەوە نەدەدا خەڵک بەدواى مردنى بەباڵاى هەڵبدەن یاخود قسەى پێ بڵێن، مرۆڤ کاتێ بەرە لاى خوداى دەگەڕێتەوە ستایش و سەرزەنشت زیانى پێ ناگەیەنێت، لەبەر ئەوەى لێپێچینەوەى خودا لەسەر بنەماى تر وەستاوە، نەک ئەو بنەمایەى کە خەڵک لە دنیا لابراوەکەیان ناسیویانە" (1)
ئەو تەسلیم بوونە بە مردن، تەواو بوونى پڕۆژەى نووسین بووە، نووسین بۆ ئەو پرۆژەیەکى فکرى کۆمەڵایەتى بوو، بە تایبەت لە ئیشکردنى لەسەر چەمکەکانى (کەسێتى دووفاقى) و(ململانێى خێڵە کۆچەریەکان و ژیار).
چەمکى دووفاقى خاڵى دەکاتەوە لەهەموو رەهەندە سایکۆلۆژیەکان و لە رەهەندێکى سۆسیۆلۆژیەوە ئیشى پێ دەکاتەوە، بەوەى کەسێتى مرۆڤى عیراقى لەنێوان ئەوەى خۆى ئارەزووى دەکات و ئەوەى کۆمەڵگا خوازیاریەتى واى لەو مرۆڤە کردووە لەناوەوەى خۆیدا ببێت بە دوو کەسێتى جیاواز، ئەوەش دووفاقیەتى ئەو مرۆڤەى دەرخستووە لە کۆمەڵگادا، چونکە "کەسێتى مرۆیى پێکهاتەیەکى بزاوتە و هەوڵدانێکى بەردەوامە لەپێناو سەرکەوتن لەنێوان ئارەزووە سرووشتیەکانى مرۆڤ و بنەماکانى کۆمەڵگا بەسەریدا سەپاندووە" (2) 
ئەو کۆمەڵگایە تا ساتەوەختى جەنگى یەکەمى جیهانى لەناو بەهاى خێڵە کۆچەریپەکان ژیاوە، بۆیە ئەو جەنگە بۆ ئەو کۆمەڵگایە ناو دەبات بەئاگا هاتنى کۆمەڵگایەکى نووستوو، بەڵام ئەو بە ئاگا هاتنە دەبێتە لە دایکبوونى دوفاقى بەهۆى ئەوەى دەرگا کردنەوە لەو کۆمەڵگایە بەرەو ڕووى بەهاى ژیارى واى لێدەکات، نەتوانێ بگۆڕێت، بەڵکو هەردوو بەهاکە لەناویدا ئیش بکات، دیارە ئەو دووفاقیەتە کارێک نیە دانى پیابنرێت لەلایان کۆمەڵگاوە، چونکە ئەگەر بڕوا بەو دەروونە دووفاقە بێنێت، ئەوا تواناى ئەوەى دەبێت سوود لەو هێزە دەروونیە وەربگرێت، "ئیبن خەلدون بڕواى وایە، کە جیاوازیەکى جەوهەرى نیە لەنێوان موعجیزەى پێغەمبەران و فێڵى سیحربازان، چونکە هەردووکیان سەرچاوەکەیان دەچێتەوە سەر دەروونى مرۆیى، ئەم دەروونە دەتوانێت بیکات بە پەیامبەر، وەک چۆن لە تواناشیدایە کەسێکى شەڕانگێزى لێ دەربچێت" (3)
لێرەوە تێدەگەین وەردى چۆن چەمکى دووفاقى لە تێگەیشتنى سایکۆلۆژى خاڵى کردۆتەوە و سەر لەنوێ بە دەلالەتى کۆمەڵایەتى بارگاوى کردۆتەوە، چەمکى دەروونى مرۆیش چۆن لە فرۆید وەرى گرتۆتەوە، بەڵام لەگەڵ پێکهاتەى بونیادەکانى لەگەڵ فرۆید تەبا نیە، بەڵکو چیتر "عەقڵى ناوەکى بەتەنیا خەزێنەیەک نیە بۆ ئارەزووە چەپێنراوەکان، وەک فرۆید پێشبینى دەکرد" (4)
بەڵام لێرەدا خاڵێک کە پێویستى بە ووروژاندن و قسەکردنە ئەوەیە کە عەلى وەردى مەبەستى چیە لەو چەمکە بەو شێوەیە تیا قووڵ دەبێتەوە، ئایا ئەو لەڕێگەى ئەو چەمکەوە دەیەوێ پێمان بڵێت: ئەو لە دووفاقیەتى کۆمەڵگاى عیراقى ڕزگارى بووە؟ دیارە نووسین تواناى ڕزگار بوونى نەبووە بۆ وەردى لە کەسێتى دووفاق، چونکە ئەو کاتێ لەو چەمکە لەناو کۆمەڵگاى عیراقى دەدوێت هەستى ئەوەمان لا درووست دەکات کە ئەو توانیویەتى بەسەر ئەو دووفاقیەتە زاڵ بێت بۆیە دەستى بە نووسین کردووە، کەچى کاتێ بەدواى کتێبى (مەهزەلەى عەقڵى مرۆیى) کە ئەو کاتانە دەینووسێت لە ئەمریکا ژیانى خوێندکارى بەسەر دەبات، کاتێ دەگەڕێتەوە عیراق هەست بە کاریگەرى ڕەخنەى کۆمەڵایەتى دەکات لەسەر ئەو کتێبە، بۆیە جۆرێک لە پاشگەزبوونەوە نیشان دەدات، بەوەى ئەو کتێبە لەژێر تێڕوانین و کاریگەرى سۆسیۆلۆژیستە ئەمریکیەکان نووسراوە، بۆیە بەوەى لەبەشێکى پەشیمانە.
 ئەو پاشگەز بوونەوەیە ترسە لەمردن، دووفاقیەتێکە لەنێوان نووسەرێک لەدەرەوەى سنورى کۆمەڵگاکەى خۆى بەو شێوەیە دەنووسێت، لەگەڕانەوە بۆ ووڵاتەکەشى ترس لە مردن پەشیمانى دەکاتەوە، ئەوەش هەمان دووفاقیەتە کە وەردى لەسەر کۆمەڵگاى عیراقى نموونەى قووڵ دێنێتەوە، کە ئەو نموونەیەى خۆشى دەتوانرێت بە بەهێزترین نموونە بیهێنینەوە، مەبەستیش لەوەدایە بڵێن ئەو لە دووفاقى ڕزگارى نەبوو.
بۆیە لەناو نووسین هەستاوە بە گەمەیەک لە پڕۆژەى نووسین، بۆ ئەوەى خۆى لەژێر تیشکى ئەو ڕەخنەیە تا ڕادەیەک دوور بکاتەوە، ئەوەش لەڕێگەى هەستان بە نووسینى دوو کتێب (ئەفسانەى ئەدەبى باڵا) و (خەون لەنێوان زانست و باوەڕ) ئەگەرچى لەو گەمەیە سەرکەوتوو نەبووە، چونکە ئەو هەر لە تێڕوانینى کۆمەڵناسیەوە نووسیویەتى، ئەوەش واى کردووە لەسەر هەندێ بابەت نەتوانێ ڕاستگۆیى بدۆڕێنێت، وەک لە وەڵام بە نووسینەکانى (د.محیەدین ئیسماعیل) بۆچوونى وایە ئەو تێڕوانینەى واسەیرى لادانى سێکسى دەکات بەوەى ئەوەى لە وولاتانى عەرەبى و ئیسلامیە زیاتر نیە لە ووڵاتانى خۆر ئاوا، بەلایەوە ئەو بۆچوونە لە تێڕوانینى کۆمەڵناسیەوە سۆسیۆلۆژیستەکانى خۆر ئاوا هاوڕا نین لەگەڵیدا. (5)
دیارە ئەو ناکۆکیانە یا بەواتایەکیتر ئەو دووفاقیەتە لە کۆمەڵگاوە بۆ نووسین هاتووە، لە نووسینیش بۆ ناسینى نووسەرەکەى، بەڵام ئیشکالیەتى تر لەڕووى فکریەوە هێشتا زۆر بە سەختى لەنێو نووسین بەدى دەکرێت، بە تایبەت تێگەیشتنى بۆ ئاینى ئیسلام، کە بڕواى وایە ئیسلام لەگەڵ موحەممەد دەست پێ دەکات و لەگەڵ عەلى کورى ئەبى تالیب دەنێژرێت، تەنانەت ئەو ووتەیەى کە عەلى لەسەرە مەرگدا دەیڵێت "بەو خوایە، بەخواى کەعبە براوەم" وەردى بەتوندى جەخت لەسەر ئەو ووتەزایە دەکاتەوە کە هۆکارەکەشى بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، بەدواى مردنى پێغەمبەر کێشەکە تەنیا کێشەى دەسەڵات گرتنە دەست نەبوو، هێندەى کێشەى ئەخلاقى بوو، بەهۆى ئەوەى لادانى تەواو بەڕووى هەموو ئەو سیستمانە دەرکەوت، بەواتاى مردنى پێغەمبەر مردنى ئەخلاقێکە، کە بەلاى وەردى تەنیا عەلى کورى ئەبى تالیب هەڵگرى ئەو ئەخلاقیاتەیە، بۆیە بڕواى وایە بەمردنى (عەلى) یش پرۆژەى ئیسلام کۆتایى دێت، بەواتاى هەموو ئەوانەى دواى ئەو دەردەکەون، ناتوانن نوێنەرایەتى ئەو شۆڕشە ئەخلاقى و کۆمەڵایەتى و ئاینیە بکەن، کە عەلى بە مردنى ئەوانى دواى خۆى دڵنیا دەکات، کە ئەو براوەیە، چونکە لەو سیستمە لاى نەداوە، کە دیارترینیان هەتیوبازى بووە، وەک نەریتێک لەو ڕۆژگارە دەرکەوتووە، دیارە هۆکارەکەى تەسک کردنەوەى سنوورى ئیسلامە، کە "حیجابکردنى ژن و جیاکردنەوەى لە پیاو دەبنە زیادبوونى لەڕێژەى بڵاوبوونەوەى ئەو دیاردەیە لەناو خەڵکدا" (6)
ئەوە لەکاتێکدا کۆمەڵێک دیاردەى سرووشتى ژیانیان حەرام کردووە، بەواتاى ئەوەشیان هەر دووفاقیەتێکیترە، ئەوانەى دەردەکەون، وەک حەرام سەیر ناکرێن چونکە دەبنە دیاردەى کۆمەڵایەتى، بەڵام بەها ژیانیەکان حەرام دەکرێن، لەکاتێکدا "ئیسلام ئەو کارانەى حەرام نەکردووە و سزاى لەسەر دانەناوە، بەڵام فوقهەکان (زانایانى شەریعە) ترسیان لێى هەیە، ترسێکى سەخت، وایان لێهاتووە هەست بکەن، هەستێکى ناوەکى، بەوەى ئەو کارە نوێیانە لەگەڵ بێ بایەخیەکەشى، عەقڵ ووردە ووردە بەرەو ئازادبوون دەبات" (7)        
دیارە لەنێوان شەرعیەتدان بە هەتیوبازى  کە بەهاى خێڵە کۆچەریەکانى ئەو سەردەمە بووە لەگەڵ حەرامکردنى بەهاى ژیانى لەجۆرى چێژ وەرگرتن لە ژیان و دواتر گۆڕینى ئەو بەهایە بە بەهاى ژیارى، حەرامکردنى ئەو بەهایە پەیوەستە بە دووفاقیەت، دیارە "عەرەب لەهەر نەتەوەیەکى تر زیاتر نەخۆش کەوتووە بە دووفاقى کەسێتى، هۆکارى ئەو سەرهەڵدانەش وایان لێ هات بکەونە نێو ئەو گەشەسەندنە ژیاریەى لەژێر کاریگەرى دوو پاڵنەرى هاودژ کۆببۆوە کە کۆچەرى و ئیسلام بوو" (8)
سەرەنجام لە تێگەیشتن و دەست نیشان کردنى ئەو دووفاقیەتەى کۆمەڵگاى عەرەبى و ئاینى ئیسلام لە فکرى وەردى، پێویستە پرسیارى ئەوە بکەین ئەو دەکەوێتە کوێى ئەو دووفاقیەتە؟ ئایا لەدەرەوەى ئەو دووفاقیەتەیە و نووسین لەو دووفاقیەتە ڕزگارى دەکات؟ یان نووسین لەناو پەراوێزى دووفاقى دەیهێلێتەوە؟  
هەڵوەستە کردن لەسەر هەر یەکێک لەو پرسیارانە، گەڕانەوەیە بۆ ناو کتێبەکانى، چونکە پێویستمان بە بڕێکى باشى گومان کردنە لەناو مەعریفەى کتێبەوە، بەبێ گومان کردن ناتوانین وەڵام بە پرسیارەکانمان بدەینەوە، ئەوە کارێک نیە ووتارێکى وا کورت وەڵامى بداتەوە، وەک لە سەرەتا ئاماژەمان بۆ کرد کارى لێکۆڵینەوەى ووردە، بەڵام ئەوەى لەتواناى ئەو ووتارە بێت بۆ کۆتایى هێنان بەو نووسینە و دەرگا کردنەوە لە لێکۆڵینەوەى فراوان هەر هێندەیە، کە عەلى وەردى لەدەرەوەى سنوورى دووفاقیەتەوە نیە، چونکە نووسین سەربارى جدیەت بوونى، بەڵام نەیتوانیووە ڕووبەرێکى بۆ تەرخان بکات، تاوەکو جیاى بکاتەوە لەدووفاقیەت، بەڵکو نووسین لەپەراوێزى دووفاقیەتدا هێشتویەتیەوە، لەکورترین تێگەیشتندا دەتوانین بڵێین: پرۆژەى نووسینى عەلى وەردى پرۆژەیەکە لە دووفاقیەتى کۆمەڵگاوە دەست پێ دەکات و بە دووفاقیەتى نووسین و نووسینى دووفاق کۆتایى دێت.   
ئەوەشیان بڕیارێکى هەڵچوون و ساتەوەخت ئامێزى هەڵچوونى خوێندنەوە نیە بەرەنجامى تێگەیشتنە لە خوێندنەوەى کتێبەکان و ئیشکردنەوەى ئەوى نووسەرە لەسەر کۆمەڵگا، ئەو کارەش بەهیچ جۆرێک کەمکردنەوە نیە لە ڕۆڵى داهێنەرانەى وەردى، بەڵکو تێڕامانێکى تەئویلکارانەیە بۆ فکرى وەردى، کە لەو ڕێیەوە پڕۆسەى خوێندنەوە لە ستایش دەرباز دەکەین و دەیگوازینەوە بۆ ناو گوتارێکى فرەیى خوێندنەوە و تەئویل کردنى زمانى دەق، بە ئومێدى ئەوەى بتوانین لە داهاتوودا ئەو پرۆژەیە لە ووتارێکەوە بپەرێنینەوە بۆ نووسینى کتێبێک لەسەر وەردى.  

پەراوێز و سەرچاوەکان:
(1) علی الوردی یدافع عن نفسە/ حمید المگبعی، الۆسسە العربیە للدراسات والنشر، بغداد 1987، ێ9
(2) شخێیە الفرد العراقی/ د. علی الوردی، دار الوردی (لندن) 2001/ ێ10 
(3) خود و کەسێتى دووفاقى/ نیهاد جامى، کوردستانى نوێ، ژمارە (2669) 28/1/2002
(4) خوارق اللاشعور/ د. علی الوردی، دار الوراق (لندن) الگبعە الپانیە، 1996/ ێ 53
(5) اسگورە الادب الرفیع/ د. علی الوردی، دار کوفان (لندن) الگبعە الپانیە، 1994، ێ 75
(6) مهزلە العقل البشری/ د. علی الوردی، انتشارات الشریف الرچى، الگبعە الاولى 1997/ ێ 9
(7) هەمان سەرچاوە، ێ 26
(8)  وعاڤ السلاگین/ د. علی الوردى، دار کوفان (لندن) الگبعە الپانیە 1995/ ێ 19