Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
ئایندەی فەلسەفە … ئازاد حەمە

ئایندەی فەلسەفە … ئازاد حەمە

Closed
by March 13, 2013 فەلسەفە

 

 

 

 

 

کەش و هەوای فەلسەفە لەئێستادا لە جیهان گفتووگۆی ئایندەی فەلسەفە بەسەر بیرکردنەوەی فەلسەفیمانا دەسەپێنێ و دەرگاش لە جۆرە سێرکردن و ڕامانێ فەلسەفی واڵادەکات هەیبەتی فەلسەفە دەخاتە ژێرڕکێفی دونیایێ سڵەمینە و گومانەوە. لەم سۆنگەیەوە دەشێ هێما بۆئەوەشکەین، بۆ ئەوانەی خەمی فەلسەفەیانە و لە خەوشەکانی ئێستاشمان حاڵیین فەلسەفە تاکە هێلانەێکی هزرە و شوێنی حەوانەوەی زمانیشە لەدەست پەشێوی و دڵەڕاوکێکانی جیهانی نوێمان کە لەژێر زەبری تەکنیکی تازە دووچاری پەرتی بووە. بەپێی نەرێت و میراتی فەلسەفەش بێت لە فەلسەفە دا ئەوە ڕادەبینین فەلسەفە بکارێ، یان ئەو هێزەی تیایە، فێریئەوەمانکات نەک تەنیا لە ئایندەی فەلسەفە بدوێین بەڵکو لەوەش کە پێیدەڵێین ئایندە. چونکە خودی ئایندە هەمیشە بابەتی فەلسەفە بووە و فەلسەفە تائەوپەڕی عەوداڵی ڕاڤەکردنی ئایندەی مرۆڤ و جیهان و بوونەوەرەکانی تر بووە. هەربۆیشە تێهزرین لە ئایندە لە هیچمانا خەفەناکرێ و بێماناش نییە ووتن لەسەر ئایندە بکرێ بە تێماێ سەرەکی بۆ فەلسەفە بەمەرجێ نەکەوینە ناو تەڵەی میتافیزیکەوە. چونکە ئێمەی وایدەبینین کە ئایندە فارماکۆنە Pharmakon ، هەم ژەهرە و هەم دەرمان. لەوێڕا ، واتە لە ئایندەدا، گشت ئەوی دێ جێگیر و یەک جۆر و هاوشێوە نییە. چونکە ئایندە چاوەڕوانیە و ماڵی گشتی پاشەڕۆژیشە. ئایندە ئەو فریشتەیە نییە کە هێمای بەخشندەی و میهرەبانیبێت. دەشێ ئایندە پڕگرێ و ئاشووبێت و دەششێ وانەبێت. ڕەخساندنی ئایندەێ دوور لە ئێستا و قرتاو لە ڕابردوو وڕێنەیە. جا بۆئەوەی ئایندە ڕوون و چارەنووسسازبێ ئێستا پێویستی بەوەدەبێت کرۆکدار و ئامانجئامێزبێت. کەوابێت ئایندە دەشێ بێئاکام و هیچلەبارابووبێت کاتێ کۆی ئەزموونەکانی ئەمڕۆ ناچیزە و هەڕەمەکیبن. لێرەوە دەگەینە ئەو سێرکردنەی ئایندە نیگەرانیە ئەڵبەتە بۆ ئێستا. بەپێیئەوەی ئێمە لە ئێستایا کە تەماشای ئایندە دەکەین لەناو ئێستاێکا ئەم تەماشاکردنەمان دەڕسکێ پڕە لە کەموکوڕی و ناچووستی بۆیە لەئێستایا کە بیر لە دواتر دەکەینەوە تووشی دونیایێک خەمۆکی و دوودڵی دەبین سەبارەت بەوی دێ. ئەوی دێ ڕوونییە چۆنە و هەچ تێهزرینێکیش لەوبارەوە دەکرێ تێهزرینە بەسەر نادیار و شاراوە. هەر ئەوەش وایکردوە ئاینەکان بڕەو وەرگرن و ئەمەش تەنیا لەبەرئەوەی ئاین پێشبینیدەکات و زۆربڵێی بەسەر داهاتوەوە دەکات. بیریشماننەچێ ئەوی ئەمڕۆ ئێستایە پێشتر ئایندەبووە و یان ئەوی ڕابردووە ئێستا بووە بۆیە قسەکردن لەسەر ئایندە ناکرێ تەنیا بە ڕابردوەوە گرێدرێتەوە و هەروەها ئایندە هەر ئەو شتە تازە و تاقینەکراوە نییە بیریلێدەکەینەوە. لەهەمانکاتیشا ئێمە کە دەچینەناو ئایندەوە بەگشت ئەوی هەمانە و بۆمانماوەتەوە ڕوەوە و ئایندە دەچین بۆیە ئایندە ئێمەین و گشت ئەوانەشە لە ئایندەدا لەدایکدەبن. لێ سەرلەبەری ئێستامان لە ئایندەدا ناژێتەوە و وەک جاریجارانیان چرۆ دەرناکەن و لەپاڵیشەوە هیواکان هەمیشە لە هەڵکشان و نوێبوەنەوەدان. بەمجۆرە ئایندە واتاێ پڕبایەخی ناو دیسپلینی فەلسەفەیە و شوێنێکیشە بۆ تێهزرین لەسەر سێ قۆناغی زەمەنی جیا : ڕابردوو، ئێستا و پاشەڕۆژ. بەدیوێکیتریش، ئایندە بەچەشنێ لەناو فەلسەفەدا ئامادەیە خودی دیسپلینی فەلسەفەش دەخاتە ژێرپرسیارەوە. چونکە قسەکردن لەسەر ئایندە لێوڕێژە لە پرسیار و ئەوەش کە لە ئایندەدا فەلسەفە چی بەسەر دێ یەکێ دەبێ لەو پرسیارانە. وەکیتریش خودی دیسپلینی فەلسەفە بەجیاواز لەتەک گشت دیسپلینەکانی تر ئەو پرسیارە بەردەوام بەرزدەکاتەوە کە فەلسەفە یان ئەم جۆرە دیسپلینە مانای چییە؟(1) ئالێرەوە بەپێویستی دەزانین ڕۆچینە ناو نووسینەکەمان و کار لەسەر ئەو ئەندێشە و بیرۆکانە کەین ئایندەی فەلسەفەمان بۆ شیکاردەکەن ئەمەش لەبەرئەوەی شیکارکردنی ئایندەی فەلسەفە هەمیشە جۆرە تەماشاکردنێ دەڕسکێنێ شیکردنەوەی کەم دیاردەی تر دەیوروژێنێ. بۆئەوەی شیکردنەوەی ئایندەی فەلسەفە لە هزرمانا بەچاکی جێبەخۆی بگرێ پێویستمان بەوەیە ئاماژەبەوەبکەین کە ئەم جۆرە شیکردنەەیە هەڵهاتن نییە لە ئێستا و خولانەوە لەناو دواتر دا بەڵکو شۆڕبوونەوەیە بۆ ناو ئەو ئایندەیەی وێنەی لەناو ئەمئێستامانا داکوتیوە و شیاوییەکانی پاشەڕۆژ لەهەنووکەوە لەبەرچاودەگرێ.

گفتووگۆکردنی ئایندەی فەلسەفە، کە سەرچڵیێ هزریە و ئەرکێ پێویستی ئەم قۆناغەشە، بەرپرسیاریێ گەردوناویە و مافی گشت ئەوانەشە لە پەیامی فەلسەفە و بەها مرۆیەکەی تێگەیشتوون. ئەم سەرچڵییە یاساشکێنیێ ڕوناکبیری نییە و ئەو هەڵوێستە هزریەیە کە پێویستە گشت هزرەڤانێ ،کە چارەنووسی فەلسەفەی بەلاوە مەبەستە، هەستێپێی. موخابن گەر لەئێستایا پرسیاری ئایندەی فەلسەفە چییە؟ ئەو پرسیارەیە لە پەراوێزی ڕوناکبیریی گەلێ لە ڕوناکبیراندایە و خۆشی وەک پرسیارێ سوودمەند و وروژێنەریش دەرناخات ئەمە تەنیا لەبەرئەوەیە فەلسەفە بۆ ئەو جۆرە ڕوناکبیرانە شتێ بەسەرچووە. لێ زۆربەمان لەوە حاڵیین کە ئەو ئایندەیەی چاوەڕێی فەلسەفە دەکات کۆی ئەزموونە هزری و فەلسەفیەکان دەخاتەژێرپرسیارەوە و ئەوی پێیدەڵێن گفتووگۆی تایبەتێتی و گەردووناوی هەروەها من و ئەویتریش بەخۆوە گرێدەدات. پێشهەمووشێکیش تێڕامان لە ئایندەی فەلسەفە ئەو ئەزموون و وتارە فەلسەفییە ژێرڕۆشنای دەخا کە پێیدەووترێت ئەزموون و وتاری فەلسەفی و هزری ڕۆژئاوا. دیارە بیریارانی ڕۆژئاوا کەمتازۆر هیچکات درێغیان لەوەنەکردووە ئایندەی فەلسەفە نەکەن بە باسی مشتومڕ و نیگەرانیەکانیان و بەدرێژای مێژووی فەلسەفەی ڕۆژئاواش ئایندەی فەلسەفە سەکۆێکبووە بۆ تێخوێندنەوەی ئەو مێژووەی لەپشت فەلسەفەوە بووە. لێرەوە دەشێ قسە لەو ڕاڕاییە فەلسەفیە بکەین فەلسەفە لەناو مێژووەکەی خۆیدا تیایژیاوە. چونکە نیگەرانیەکانی فەلسەفە قۆناغ لەپاش قۆناغ زیادیکردووە ئەمەش لەسەر دەستی فەیلەسوفێ بۆ ئەویتر بەجۆرێ جیا ڕەنگیداوەتەوە. بەڵام نە فەلسەفە دەستبەرداری نیگەرانیەکان دەبێ و نەش نیگەرانیەکانی مرۆڤ دەبڕێنەوە. ئالێرەشەوە دەکرێ باسی پێویستی بۆ فەلسەفە و ئامادەبوونی بیرکردنەوەی فەلسەفی لەناو بیرکردنەوەکانی تر شتێ بەردەوام و کاریگەربێ هیچیشنەبێت تا ئەو وەختەی مرۆڤ لەبەرامبەر پرسیارەکانی ناو ژیان و بوون دەستەوەستان ناوەستێ. 

 

وێرایئەوی ووترا، دیدی ئایندەیمان بۆ فەلسەفە ئەو دیدەیە لە ئێستایا، نەک لە ئایندە، چرۆدەردەکا و کار بۆ تاوتووێکردنی دەکەین. چونکە ئایندە ئەوەیە کە دێ، ئەوەش کە دێ تەنها لەم ساتەوەختەی ئێستامانا شیاوە تێڕامانی بەسەرەوەبکەین نەوەکو لە داهاتوو، کە شوێنی گفتووگۆی دواترە، واتە ئەوی دواتر ڕوودەدات. کەوابێت لەسەر خوانی ئەمڕۆ ئایندە شرۆڤەدەکەین و لەناو جەنجاڵی ئێستادا بەرۆک بە داهاتوو دەگرین و ،یاخودیش نەخشە بۆ ئەوە دادەنێین بەڕێوەیە. ئەوی بەڕێوەیە شتێ ئەوتۆی لەبارەوە نازانین وەلی ئێمە دەزانین فەلسەفە لە ڕابردوودا و ئەمجار لە ئەمڕۆشدا چ فۆڕم و ناواخنێکی وەرگرتووە. بەقەولی ئولێڤەر لێمانیش لەگەڵ دوورکەوتنەوەشمان لەبواری زانستە سرووشتیەکان پێشبینی بە ئایندە سەختە. ڕەنگە بکارین هەندێ گشتاندنی گومڕا بکەین کە ئەوەش تێکڕای ئەوەیە لەتوانامانایە بیکەین.لەم حاڵەتەشا فەلسەفە دەکەوێتە بارێ دژوارەوە. ئاسانە ڕوونکردنەوەی ئەو گۆڕانکاریانەی هاتوونەتەسەر فەلسەفە پاش ڕوودانی ڕووداوێک ئەگەرچی ئەمەش دیسانەوە نیشانە نییە لەسەر ئەوەی دەووترێ باوەڕپێکراوە. ئەوەی وادەکا سەختبێ پێشبینیکردنی چی بەسەر فەلسەفە دێ دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی فەلسەفە کە مێژوویێ کۆنی هەیە. فەلسەفە کە شوێنی بیرمەندە مەزنەکانە سەختە پێشبینی ئەوەکرێ چ بیرمەندێ مەزن سەرهەڵدەدا و چ ڕێبازێ هزریش دەگرێتەبەر (2). 

 باسی ئایندەی فەلسەفە دەکرێ گەلێ قسەی لەسەرکرێت بەڵام قسەکردن لە ئایندەی فەلسەفە، کە وەکیتر قسەکردنە لە سرووشتی کۆمەڵگە و گەردوون، وەک پێویست نەبووە بە باسێ بۆ گفتووگۆ لە نێوەندە فەلسەفیەکانا. ئەو کاتەش قسەکردن لە ئایندەی فەلسەفە لە نێوەندە فەلسەفیەکانەوە سەردەردێنێ ڕەوشی گفتووگۆکان سەرلەبەر گۆڕانیدێتەسەر. گرینگی ئەم لایەنەش پێوەندی بە دوو ساتەوەختەوەیە: ساتەوەختی خودی گەشەی فەلسەفە لە ئێستایا و چۆنیەتی تەماشاکردنی مرۆڤی هاوچەرخ ، ئەڵبەتە لەژێرکاریگەری تەکنیکی نوێ، بۆ فەلسەفە و هەروەها ساتەوەختی ئێستای مرۆڤ لە جیهانا لەهەرکوێبێت ، ئەمەش لەبەرئەوەی مرۆڤی نوێی ئەم چاخەی ئێستامان بە گۆڕانی پەلە و بەردەوام مەحکوومە. ئەم سەرنجخستنە سەر ئەم لایەنەش بۆ ئێمە لەوێوە ماناداری خۆیوەردەگرێ کە فەلسەفە لە گشت ئەوی دەیژێین و ئەوی بەڕێوەیە ڕووبدات دابڕاو نییە ئەمەشوادەکات بڵێین ئایندەی فەلسەفە لەگەڵ چۆنیەتی ژیانمانا گرێدراوەتەوە.  

فەلسەفەی ئایندە فەلسەفێ واڵایە چونکە ژیانی مرۆڤ واڵاتر دەبێ وەک لەئێستا و خودی زانین پتر بەر بەرین و کراوە دەبێ لەوی ئەمڕۆ بەکاردەبرێ. ئەو واڵایەی فەلسەفە بەوەش مەحکوومە کە فەلسەفە داوامانلێدەکا بیر ئازادبین و لەودیو نەرێتە فەلسەفیەکانەوە بێنەگۆ و ئەو چوارچێوانە بشکێنین فەلسەفەی نەرێتی بۆیدروستکردووین چونکە بیرکردنەوەی لەمشێوەیە لەناو بازنەێ داخراوی فەلسەفی دەمانهێڵێتەوە و فەلسەفەش لەدیدی ئێمە ئەوکاتە تادێ بەرتەسک و سنوورداردەبێتەوە. ئەمەش لەسەرێ دییەوە  بۆئەوەی تێگەیشتنێ بەرین و قووڵمان تایبەت بە ئایندەی فەلسەفە هەبێت پێویستمان بەوە دەبێت گشت تێگەیشتنە ئۆنتۆ- تیۆلۆژیەکان تێپەڕێنین و لەودیو ترانسندنتالیەتی چەمکەکانەوە سەردەبێنین.  

وێرایئەوە، ئەوانەی چاوەڕێی ئەوەن فەلسەفە لە دواتردا گۆڕان بێنێتە سەر کۆی پەیامەکانی هەڵەن. چونکە فەلسەفە هەر لەسەرەتای دەرکەوتنییەوە خۆی لەسەر جۆرە وتارێ ڕاهێناوە قسەکردن دێنێتەگۆڕێ لەسەر بوونمان و ئەوی بەم بوونە و بە هەبوونمانەوە گرێدراوەتەوە و تا هەبوونیشمان گۆڕانیبێتەسەر تێهزرینە فەلسەفیەکان گۆڕانی پترتریاندێتەسەر. گەلێکیش لەوانەی بە هەڵوەشانەوەی واتای ئایندەی فەلسەفەوە سەرقاڵن چۆنیەتی تێژیانی فەلسەفە لە ڕابڕدوودا بە هەندوەردەگرن و ئەو گرفتانەی فەلسەفە پێوەیگرفتاربووە لەبەرچاودەگرن. لەهەمانکاتیشا فەلسەفەی ئەکادیمی و نائەکادیمی، فەلسەفەی سادە و فەلسەفە ئاڵۆز یان گومڕا، فەلسەفەی ڕۆحی و فەلسەفەی ناڕوحی یان وشک ئەمانە بۆنموونە بەشێکن لەو کێشانەی بۆ هەندێ ڕوناکبیران باسن تایبەت بە گفتوگۆی ئایندەی فەلسەفە. چونکە بەشێ زۆر لەوانەی لە ئەرک و کرۆکی یان هەڵوێستی تیۆری و پراکتیکی فەلسەفە نەگەیشتوون ئەو فەلسەفەیەی سادە نەبێ و خۆی لە باسی زانستی بدا بە فەلسەفەێ ناپێویستی دەزانن. ئەڵبەتە بۆزۆرێکیش ئەوانەی لە پێگە و هەوڵەکانی فەلسەفە لە ژیانی مرۆڤدا حاڵینەبوونە فەلسەفە لە زانست دادەبڕن یان پێیانوایە ئەوە کاری فەلسەفە نیە خۆی لەتەک کێشەکانی زانست تێهەڵکێشکات. خەوشێکی تری ئەم جۆرە گفتووگۆیانە ئەوەیە هەندێ لە ڕوناکبیران پێیانوایە فەلسەفە ووردە ووردە نەک هەر دەبێ بە بەشێ لە زانست یان زانستە تەجریبیەکان بەڵکو ئەوەش کە فەلسەفە دەبێ بە کۆیلەی زانست و هەندێکی دیش پێیانوایە لەگەڵ گەشەی زانست فەلسەفە پێویستناکا و ،یان فەلسەفە پێویستیەکانی مرۆڤ پڕناکاتەوە بۆیە فەلسەفە هێدی هێدی وندەبێت. ئەم لایەنەش لە ساڵانی ڕابردوودا ناکۆکیێ زۆریخستەوە و ڕوناکبیرانی دابەش دوو تاقم کرد. تاقمێ قسەیان لە مەرگی فەلسەفە کرد و تاقمەکەی تر قسەیان لە مانەوەی فەلسەفە کرد. ئەو تاقمەی قسە لە مەرگی فەلسەفە دەکەن پێوەندی نێوان زانست و فەلسەفە دەکەن بە چەقی گفتووگۆکانیان بۆ دیاریکردنی ئایندەی فەلسەفە و ئەو چوارچێوەیەی دواتر فەلسەفە وەریدەگرێ. کەواتە تێمای مەرگی فەلسەفە بەشێکە لەو گفتووگۆیانەی قسەکردن لەسەر ئایندەی فەلسەفە دەچێتەوەسەری. فەلسەفە بۆئەوەی ووتنی لەسەر ئایندەی خۆی هەبێت مەرجە تێمای مەرگیشی بکات بە بەشێ لەو گفتووگۆیانە سەبارەت بە ئایندە دەکرێن. بەپێی پێشبینی تاقمی یەکەم پرسیارە فەلسەفیەکان لە فۆڕمی پرسیاری زانستی خۆیاندەردەخەن و پتر زانستی دەبن تا فەلسەفی ئەمەش وادەکات فەلسەفە لەسەرخۆ لەناو زانستا بتوێتەوە. بەڵام تاقمی دووەم بیرۆکەی مەرگی فەلسەفە هەرسناکەن و پێویستی مرۆڤ بۆ فەلسەفە بەشتێ هەمیشەی دەزانن و لەمڕوانگەیەشەوە تیۆریزە بەسەر ئەو فەلسەفەیەوە دەکەن مرۆڤی نوێ لە ئایندەدا پێویستی پێیەتی. هەر  لەدیدی تاقمی دوەمەوە یەک لەو شتانەی زیندوێتی فەلسەفە دەپارێزێ و لە گیانەڵای دووردەخاتەوە کە ئەوەش ڕەنگدانەوەی بەسەر پاشەڕۆژی فەلسەفەوە دەبێ ئەوەیە کە فەلسەفە وتنی بەردەوامی لەسەر ڕەووشت هەیە.  

دەمانەوێ ئاماژە بۆئەوەشبکەین کە، گشت ئەوانەی دەخوازن زێدەتر ڕۆچنە نێو پرسی ئایندەی فەلسەفەوە پێویستیان بەوەدەبێت لەو دەرگایانەبدەن جیا، پەراوێزکراو و جوداوازن. یاخود ئەو شتانەی نا-ئاکسیۆمی (نابەدیهی) و شاز و نالێکچوون. بەکورتی ئەوی لەبەر زەبری وتاری میتافیزیکی ڕۆژئاوا کەنار و لاوازکراوە. هیچ کاتێکیش دەرک بە پەرچەکرداریەکانی فەلسەفە ناکەین تا بیرکردنەوەی ئامادە، کە هیچ جوهدێکی تیانەکراوە، لە بیرکردنەوەی نائامادە جیانەکەینەوە و دەمارگیری هزری و دۆگما وەک مەترسی بۆسەر ئایندەی فەلسەفە نەبینین. ئاشکراشە فەلسەفە وەک چالاکیێ مرۆی هاوبەش تا هەنووکە ئاوازێ دەچڕێ زۆربەی کولتوورەکان کەمتازۆر لەئێستادا بەم ئاوازە ئاشنان. بەڵام گشت کولتوورە جیاکان وەک یەک زانینیان نەخستۆتە سەر خەرمانەی ئەو چالاکییە و دارچناری فەلسەفیش تیایانا هاوتایانە نەشونمای نەکردووە. لەساتەوەختی ئێستاشا چ ئەو کۆمەڵگانەی بەرهەمهێنەری ڕاستەقینەی فەلسەفەن و چش ئەوانەی بەکاربری فەلسەفەن لەسەر هەمان خوانی فەلسەفە گفتووگۆی ئایندەی فەلسەفە دەکەن. ئەڵبەتە هیچ کاتێکیش ئەو دوو لایەنە وەک یەک تەماشای ئەو ئایندەیە ناکەن کە فەلسەفە چاوەڕوانیەتی. هەرهیچش نەبێت لەبەرئەوەی فەلسەفە لە دەرەوەی کۆمەڵگە فەلسەفیەکان، یاخود چاترە بڵێین ئەو کۆمەڵگانەی ژینگەێ بەپیتیان بۆ خوڵقانی فەلسەفە بەخۆوە نەدیووە یان “پرسیاری فەلسەفی تیایانا بەجۆرێ سێستەماتیک”(3) خۆی نمایشناکا، دەستبەرداری فەلسەفە، کە ئەوەش فەلسەفەێ ڕۆژئاواییە، نابن و لەهەمانکاتیشا بەکاربرێ زۆریشی زانستی ڕۆژئاوان و پێشیانوانییە گەشەی زانست توانیبێتی فەلسەفە بسڕێتەوە و بە زانستێ ئەلەکترۆنی بەلەجیاتیبکا. واتە ئاوابوونی فەلسەفە بۆ ئەمان مانای نییە. 

سەرباری ئەوی ووترا، ئایندەی فەلسەفەی ئەکادیمیش یەکێکە لە ڕووەکانی ئەو گفتووگۆیەی لەبارەی ئایندەی فەلسەفەوە دەکرێ چونکە فەلسەفەی ئەکادیمی لە ڕۆژئاوا تائێستاش گەڕانەوەی خۆی بۆ گفتووگۆ فەلسەفیەکانی فەلسەفەی کلاسیک هەیە و ڕیشەی گەلێ لە پرسیارە فەلسەفیەکانیش دەباتەوە ناو ئاین، ڕەووشت، زمانەوانی و زانستەوە. هەروەها گەلێ لە ڕوناکبیرانیش پێیانوایە زانست بەتها ناکارێ وەڵامی گشت پرسیارەکان بداتەو و دەرگاش لە کاری فەلسەفە لەم بوارە داخا. بەشێ لەو تێڕامانانەش تایبەت بە پاشەڕۆژی فەلسەفە لە نێوەندی ئەکادیمی دەکرێ وروژاندنی گەشەی زانست و پەرچەکرداری فەلسەفەیە لەمڕوەوە. بەواتاێتر، گەلێ لە پسپۆران لە بواری چ زانست و چ فەلسەفە بێتخووب تامەزرۆی پرسیاری چارەنووسی فەلسەفەن و ئەو تامەزۆریەش بێچەندوچۆن پێوەندی بە گەشەی زانستەوە هەیە و ئەو گۆڕانکاریانەی ئەم گەشەکردنە لەتەک خۆیڕا هێناویەتی و ئەو کاریگەریانەش ئەو گۆڕانکاریانە لەسەر سروشتی مرۆڤ و ماهیەتی گەردوون، گەردوونی ئەم مرۆڤە، بەجێیهێشتووە. بۆیە وەلاوەنانی گفتووگۆی چارەنووسی فەلسەفە لەژێر کاریگەری زانستی تەکنەلۆژی وەلاوەنانی ئەو تێگەیشتنانەشە زانست لەسەر فەلسەفە و فەلسەفە لەسەر زانست هەیەتی. ترسیش لە زانست وامانلێدەکا سەرابی بیربکەینەوە و فەلسەفەمان پێکەم بێ و یان پێمانوابێت فەلسەفە ئیدی پێویستناکا و لە هەگبەی زانستدا گشت شتەکان ( چاترە بووترێ وەڵامەکان) بەدیدەکرێن. ئەم جۆرە تێڕامانە دەشێ هەبن و مرۆڤی سەردەمی ئێستا مافی خۆیەتی بەمجۆرە بیرکاتەوە بەس مرۆڤ هیچکات ناکارێ بۆ هەهەتایە ئاوابیرکاتەوە و خۆی لەبەردەم زانست پێچکۆلەبێت و، لەکاتێکا گشت ئەوی زانستیش پێیگەیوە هەر بەرهەمی ئەم مرۆڤەیە و خودی مرۆڤ لەپشت گۆڕانە گەورەکانەوەیە. ئەم لایەنە ئێمە بە باسێ ترەوە دەئاڵێنێ ئەوەش قسەکردنە لەو فەلسەفەیەی لەگەڵ دەرکەوتنی کۆمەڵگەی یاخود چاخی زانیاری دێتەکایەوە. ئەمەش بەشێ لە بیرمەندانی، بەتایبەت فەلسەفەی شیکاری، والێکردوە بیر لە “سەرلەنوێ دامەزراندنەوەی فەلسەفە” بکەنەوە. واتە فەلسەفە وایلێکرێ لەگەڵ شۆڕشی تەکنەلۆژی و ئیتیکی زانیاری گلوباڵ بگونجێ. ئەو بەشەی لەژێر کاریگەری زانیاری تەکنیکین پێیانوایە زانست چۆکیبە فەلسەفە داداوە و، هاوکات فەلسەفە ئەو وەزیفە دێرینەی نەماوە کە بۆنموونە لە یۆنانی کۆندا دەیبینی. لێ ئەم بەشە لەوە قووڵنەبوونەتەوە چاخی زانیاری ئیتیکی خۆی هەیە و ئەم ئیتیکەش دونیایێ سەرنج و تێڕامانی تازە لە مرۆڤەکانی چاخی ناوبراو دروستدەکا. کەوابێت ڕۆلی فەلسەفە لە چاخی ئێستامانا ڕۆلی سنووردارناکرێ گەر تەماشاکردنمان بۆ فەلسەفە تەماشکردن بێ بۆ ژیان و بۆ بوونی مرۆڤ و ئەوی ئەم مرۆڤە پێوەی دەوردراوە. 

ئەو دەمەش بیرمەندانی کۆنتنێنتال و شیکردنەوەی گفتووگۆی ئایندەی فەلسەفە دەکەن بەهەمان دەرهاویشتە ناگەن و ڕوانینەکانیان بۆ گەلێ لە کێشە فەلسەفیەکانیش هاوشێوەنییە و خودی ئەو گەشەیەش فەلسەفەی شیکردنەوە لە 50 ساڵی ڕابردوو کردویەتی وادەکات زۆرجار ئەستەم بێت فەیلەسوفەکانی ئەم دوو گرووپە فەلسەفییە لەسەر هەمان خوانی فەلسەفی بۆ زۆربەی کێشە زمانەوانی و زانستی و ئاینیەکان کۆببنەوە و بەگشتیش فەلسەفەی شیکردنەوەی پتر لەو گەشە زانستیەوە نزدیکە لەپشت زانیاریگەری کۆمەلگەی نوێوەیە و خۆگرێدانەوەکانشی بە لۆژیک و بیرکاری بەشێکن لەو ئەستەمیەی ئاماژەیپێدرا. ئەو شتانەش فەلسەفەی شیکردنەوەی خۆی لەسەر بونیادناوە جۆرە هەڵوێستی تیۆری و پڕاکتیکی بۆسازاندوە لەگەلێ سەرەوە بەو مێژوەوە گرێدراوە فەلسەفەی شیکردنەوەی بەرهەمهێناوە.

هەر تایبەت بەم لایەنە فەیلەسوفی ئەمەریکی جۆن سێرل پێیوایە سەرچڵیێ جدیە قسەکردن لەبارەی حاڵەتی ئایندەی فەلسەفە (4). ئەم سەرچڵیە بۆ سێرل پێوەندی نەک هەر بە سرووشتی فەلسەفەوەیە بەڵکو بەو فاکتە ڕوناکبیریەشەوەی  بریتییە لەو گەشەیەی هاتۆتەسەر زانین لە سەردمی ئێستادا. بەبۆچوونی سێرل ئەم گەشەیە فەلسەفە ڕووبەڕووی هەڵاوگۆڕاندەکا و ئەم هەڵاوگۆڕانەش ئەو شیاویە دروستدەکا کە جۆرە فەلسەفەێکی نوێ بێتەکایەوە. ئەو فەلسەفەیەش لەژێر کاریگەری گەشەی زانین دێتەکایەوە لە سەردەمی ئێستایا بووە بە شتێ حەتمی و نەوەی داهاتوو زۆرتر لە وەبەرهێنانەکانی نزدیکدەبنەوە. ئەو قۆناغە نوێیەش فەلسەفە قاچیتێخستووە سێرل بۆ دێکارت و بەیکۆنی دەگەڕێنێتەوە.

ئەمەو دەشێ ئەوەش بڵێین: فەلسەفە بەجۆرێ خۆی سازاندوە و خۆی کردوە بە بەشێ لەژیانی مرۆڤ و گەرای لەناو ئەو ژیانە داناوە مەحاڵە مرۆڤ لە ئاییندەدا بەوەبگا فەلسەفە هەڕەشەیە بۆسەر مرۆڤ و یان فەلسەفە شتێکە و دەکەوێتە دەرەوەی مرۆی مرۆڤەوە. فەلسەفە لەکاتی دەرکەوتنیەوە تاڕۆژی ئەمڕۆ خۆی تێکەڵ بەژیانی مرۆڤ کردوە و مرۆڤیش لەگشت قۆناغەکانی ژیانیا لەمە سوودمەندبوە. بۆیە فەلسەفە لە کونفەیەکونێکدا ناشێ ئاوابێ و ئاییندەی بکەوێتە مشت هێزە بەدەکانەوە. هەسارەی مرۆڤیش ڕۆژانە ئەوە دەسەڵمێنێ فەلسەفە یەکێکە لە پێویستیەکانی ئەم مرۆڤە و خودی هەسارەکەش. لێ دیرۆکی دێرینی فەلسەفە ئەوەشمان فێردەکا کە ئەو فەلسەفەیەی ئەمڕۆ هەیە هەمان ئەوە نییە کە پێشتر هەبووە و ئەوی کە دێتیش لەوی ئێستا ناچێ چونکە نائارامی و گرفت و پرسیارەکانی مرۆڤ لەگەڵ کاتا گۆڕانیان دێتەسەر و ئەوانەش مرۆڤ ملکەچدەکەن بە تێڕامان و بیرکردنەوەی تر بگا و زێدەتر ئاییندەی فەلسەفە بخاتە ژێرپرسیارەوە. خستنەژێرپرسیاری ئاییندەی فەلسەفە بە زیانی هزری فەلسەفی ناگەڕێتەوە و بیرکردنەوەکانی تایبەت بە ژیان و بوونی ناشێوێنێ. گشت ئەمانەش بەو مانایە ناێت کە گفتووگۆی ئاییندەی فەلسەفە گفتووگۆیێ سەختنەبێت. بەپێی تێگەیشتنی ئولیڤەر لێمان لەو کتێبەی تایبەت بە ئاییندەی فەلسەفە نووسیویەتی (5) پێیوایە کارێ نائاسانە نووسین لەسەر ئاییندەی بەشێ لە بەشەکانی زانین  بۆنموونە زانینێ وەک فەلسەفە. وەکیتریش دەکرێ بووترێ گفتووگۆی ئاییندەی فەلسەفە گفتووگۆی بەشەکانی فەلسەفەیە (فەلسەفەی ڕەوشت، فەلسەفەی زانست، فەلسەفەی ئاین، فەلسەفەی جوانکاری، فەلسەفە زمان، فەلسەفەی سیاسی ). بۆیە تێزی ئاییندەی فەلسەفە بۆ تێکڕای فەیلەسوفان تێزێ قووڵە و گەلێ گفتووگۆ هەڵدەگرێت پێش گشت شتێکیش ئەم گفتووگۆیە سروشتی گەردوون و مرۆڤ دەگرێتەوە، بەڵام بیرکردنەوە لە ئاییندەی فەلسەفە ئەرکی هەموان نییە بەڵکو ئەم ئەرکە تائەندازەێ زۆر تایبەت و ڕیزپەڕە بەس بیرکردنەوە لە شوێنی فەلسەفە لە کۆمەڵگە و لە ژیانا دەشێ وەک ئەرکی هەموان تەماشاکرێ. بۆئەوانەش خەم لە ئاییندەی فەلسەفە دەخۆن و کاریان فەلسەفەکردنە فەلسەفە لە ئایندەدا فەلسەفەێ سەرلەبەر تازە و جیا خۆی نیشاننادا چونکە فەلسەفە ناتوانێ لەو مێژووە خۆی دابڕێ کە لە پشتیەوەیە بەڵام فەلسەفە دەتوانێ ئەوە بەرهەمبێنێ کە بەرهەمنەهاتووە. واتە ئەوەی مرۆڤایەتی پێویستیەتی. بەپێیئەوەش کە ئەو پێویستییە لە قۆناغێکەوە بۆ ئەویتر گۆڕانی دێتەسەر ئەمە وادەکا بینینی ئاییندەی فەلسەفە کارێ سانا نەبێ و تیۆریزەکردن بەسەر ئەم لایەنەشەوە لێکدانەوەی گشت ئەو پێوەندییانە پێویستدەکا فەلسەفە لەگەڵ دەرکەوتنی پێوەیگەمارۆدراوە. ئەو پێوەندییانەش کە لەئەزەلەوە فەلسەفە دروستیکردوون پێماندەڵێن فەلسەفە هیچوەخت ناکارێ گۆشەگیری هەڵبژێرێ بۆیە فەلسەفە پتر لەگشت زانستەکانی دی پێویستی بە کرانەوەیە و بەپێیئەوەش کاری فەلسەفە شرۆڤەکردنە ئەمەوادەکات بێئەندازە فزوڵی و سەرچڵئامێزبێت. ئەڵبەتە دەرگاخستنەسەرپشت لە خوێندنی فەلسەفە، واتە وتنەوەی فەلسەفە، و بوونی فەلسەفە بەبەشێ سەرەکی لە دەزگا و دامەزراوە پەروەردەیەکان گەلێ لە گومڕاییەکانی ئاییندەی فەلسەفە شیکاردەکا. هەروەها ئەم لایەنە هەنگاوێکیشە بۆ دەربازکردنی فەلسەفە لە پەراوێزسازسی و قەتیسنەبوونی فەلسەفەش لە بوارێکا. بەمجۆرە بێ ئاییندەی فەلسەفە ئەو کاتانە دەکەوێتە خەتەرەوە کە تەقەلای ئەوەکرێ فەلسەفە لە دامەزراوەکانی کۆمەڵگە (زانکۆ و قووتابخانەکان، خێزان و بەگشتی ژیانی پەروەردە) دوورخرێتەوە، یاخود ئەو کاتانەی فەلسەفە دەخرێتە خزمەتی بازاڕ و سیاسەتەوە. لەهەمووشی ترسناکتر کاتێ کە فەلسەفە لەلایەن ئاین و دەسەڵاتەوە زەفەریپێدەبرێت. بۆیشە وادەڵێین چونکە گەلێ لە پێشبینیەکان لەئێستایا پێماندەلًَێن کە ئاییندەی فەلسەفە لە بەشێ لە ناوچەکانی جیهان تاریک و گومڕایە بەتایبەت لەو شوێنانەی فەلسەفە نەکەوتۆتە ناو بواری پەروەردەوە و لە زانکۆ و قووتابخانەکانا بە ئەنقەست فەرامۆشدەکرێ. لێرە پێویستە ڕەخنەی ئەو جۆرە دەوڵەتانە (دەسەڵاتانە) کرێ کە فەلسەفەیان لە پەروەردە دوورخستۆتەوە. هەر ئەم لایەنە فڕێماندەداتە ناو گفتووگۆی ئاییندەی هزری فەلسەفی و پرۆسەی نەشونمای دیموکراسیەتەوە ئەمەش بەپێیئەوەی ئاییندەی هزری فەلسەفی لە کۆمەڵگەکانا بە گەشەی دیموکراسیەتەوە گرێدراوە و،بەوەش کە ڕەخنەی فەلسەفی ببێ بە ئەرک و بەرپرسیاریەتی و فەلسەفە نەکرێ بە ئیدیۆلۆژیا و ڕێگاش لەوەبگیرێ فەلسەفە بەشداری لە دووبارەبەرهەمهێنانەوەی ئیدیۆلۆژیا بکا. تایبەت بەم لایەنەش، بە دۆزی فەلسەفە لە ئەمڕۆی ڕۆژئاوا کە چۆن فەلسەفە وایلێهاتووە لەگشت جێیێک هەبێت، دەشێ بۆچوونێ فەلسەفی لە ئالان بادیو قەرزکەین. بەقەولی بادیو فەلسەفە ئێستا لە گشت شوێنێک بوونی هەیە و بەتایبەت لەناو مێدیا و خۆشی وەک پێداویستیێ دەوڵەتی بۆ پڕکردنەوەی پێداویستیە ئیتیکیەکان نیشاندەدا (6) ئەمەش وادەکا فەلسەفە بەکارببرێ و ئەرکی ڕاستەقینەی فەلسەفە بشێوێنرێ. چونکە فەلسەفە ناکرێ لەگشت بارودۆخێکا هەبێت. هەبوونی فەلسەفە هەمیشە بارودۆخی تایبەتی خۆی هەبووە و لەلاێتریشەوە مانەوەی فەلسەفە پێوەندی بەو ئەرکەوەیە فەلسەفە لەدێرزەمانەوە لەئەستۆیگرتووە، واتە ئەرکی ڕەخنکردن و ڕووبەڕووبوونەوەی نایەکسانی و زەبر. کەواتە ئەو وەختەی فەلسەفە لەلایەن دەوڵەتەوە قۆرخدەکرێ هێدی هێدی فەلسەفە ئەو ئەرکە لەدەستدەدا و ئاییندەێ تاریکیش لەچاوەڕوانی فەلسەفەدا دەبێ.

بۆئەوە پتر پەرە بەوەبدەین لایسەوە باسکرا بەپێویستیدەزانین ئامانج و مێتۆدی فەلسەفە شیکەینەوە و بۆ ئەو مەبەستەش پشت بە تێگەیشتنێکی فەلسەفی فەیلەسوفێکی دیاری شیکردنەوەی بەناوی مایکل دومێت (7) دەبەستین کە لە نووسینێ بەناوی “سرووشت و ئاییندەی فەلسەفە” ئاماژەیپێدەکا. دومێت پێیوایە : یەکەم: مەرامی سەرەکی فەلسەفە بریتییە لە شیکردنەوەی بنەمای هزر، دووەم: بنەمای هزر پێویستە لە بنەمای بیرکردنەوە جیاکرێتەوە، سێهەم: تاکە ڕێگاێ ڕاستەقینەی شیکردنەوەی بنەمای هزر جەغتکردنە لە شیکردنەوەی بنەمای گوزارەی زمانەوانی هزر و چوارەم: بەمشێوەیە، فەلسەفەی زمان بریتییە لە دامەزراندنی فەلسەفە.  لەگەڵئەوەشا ژیانی مرۆڤ ڕۆژلەدوایڕۆژ لە سانای دەکەوێ و پتر و پتر دژواری و نیگارانی ڕوو لە مرۆڤی هاوچەرخ دەنێ و چێژ و ئارەزوەکانی ئەم مرۆڤە ماتریاڵی دەکەن و ویستی بازاڕ و شەهوەت و دزێوی گشت جێیێکی ئەم گەردوونە دەەتەننەوە و ناسەقامگیری و پەشێوی بەرۆکی ئەم مرۆڤە دەگرێ کەچی هێشتا پرسیاری بۆ دەبێ فەلسەفە هەبێ؟ خۆی وەک پرسیارێ ڕیشەی و نەسواو نیشاندەدا و ، یاخود بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارگەلێ وەک بۆ بەمجۆرە دەبێ بژین؟ و چۆن کەوتینەناو گەردونێ لەم شێوەیەوە؟ هەمیشە پێویستمان بە بیرکردنەوە فەلسەفیەکانە و، ئەو بیرکردنەوانەش لەسەرێکیترەوە فێریئەوەماندەکەن بەتەنگ ئاییندەی فەلسەفەوە بێین و بەتایبەت ئەم بوارە زانینیە لاسەنگی تێگەیشتنەکان دەردەخا و خۆشی وەک عەوداڵی چارەسەر نمایشدەکا، لێ فەلسەفە ئەوەش بەیاندەکا کە مەرج نییە بیرکردنەوە فەلسەفییەکان هەمیشە بە چارەسەرەوە هەستن و گوێڕایەڵیش لەناو گوێگرانا دروستکەن. پێشمانوایە هەندێ لایەنەکانی سەرچڵی هزری فەلسەفە لەو شوێنەوە دەستپێدەکەن کە شیاوی بۆ سازاندنی بوێری هزری خۆشکرێ و زێدەگرینگیشە ئەو بوێریە کار لەسەر هەل و مەرجی فەلسەفە بێنێتەگۆڕێ و خۆی وەک پەرۆشکار و خەمخۆری ئاییندەی بیرکردنەوەی فەلسەفییش بزانێ. وتاری فەلسەفەی ڕۆژئاواش دەمێکە ئەوەی ڕوون و یەکلاکردۆتەوە کە فەلسەفە لەژێر هەڕەشەدایە و یان فەلسەفە پێویستی بە قووتارکردنە لە گرفتەکانی و دەرگاکردنەوەش لە داهاتوویێ گەشاوەتر بۆ فەلسەفە. وەکیتریش خوێندنەوەی دیرۆکی فڕەدێرینی فەلسەفە ئەو لایەنەشمان بۆ بەرچاودەخا کە چۆن باس لە ئاییندەی فەلسەفە باسی ڕۆڵی فەیلەسوف یان بیرمەندیشمان بۆ دەخاتە ژێرپرسیارەوە، واتە فەیلەسوف دەبێ چی بکا؟ و تەنانەت ئەوەش کە ئەم فەیلەسوفە دەشێ چۆن بێ؟ دیارە فەیلەسوف و بیرمەندەکان وەک یەک بیریاننەکردۆتەوە و بیرکردنەوەی هەر یەکێکیشیان دەسەڵاتگەرایێ جیای دروستکردوە و ئەمەش دۆزێکی بۆ فەلسەفە دروستکردوە کە بشێ جیاوازی لەنێوان ڕووکەشی لە بیرکردنەوە و قووڵی لە بیرکردنەوەش بکرێ. بەگشتیش بیرکردنەوە فەلسەفیەکان لە ڕووکەشیەوە دوورن و کاریش لەسەر لاوازکردنی بیری ڕووکەش دەکەن بەڵام ئەم لایەنە گشت بیرکردنەوەی فەلسەفی ناگرێتەوە و یان ئەوەی پێیدەڵێن هزری مرۆڤایەتی خۆی لەم شێوە بیرکردنەوەیە پووختناکاتەوە. واشیبۆدەچین، گەر ڕووکەشی لە بیرکردنەوە ساویلکەیەتی و کاوێژی دروستکا بیرکردنەوە چاترە تابێ قووڵ و ناسادەبێ ئەڵبەتە گشت بیرکردنەوەیێ قووڵیش بەئاسانی هەرس نابێ و بەرەو پێشەوەنابرێ. وەکیتریش بیرکردنەوەی فەلسەفی لەخودیخۆیا قووڵ و گومڕایە بەس گشت بیرکردنەوەێ قووڵ و گومڕا ناکرێ وەک بیرکردنەوەی فەلسەفی ببینرێ هەروەها بەشێ لە بیرکردنەوە فەلسەفییە قووڵ و گومڕاکان مایەی تێگەیشتن نین. بۆیە دەکرێ بپرسین: ئەو جۆرە فەلسەفەیە چییە کە لە ئاییندەدا پێویستمانە؟ ڕوون نییە زۆربەمان بتوانین بزانین ئەو جۆرە فەلسەفەیەی لە داهاتوودا پێویستمانە چ جۆرە فەلسەفەێکە چونکە ئێمە ناتوانین بزانین داهاتوومان چۆن دەبێ یان دەقاودەق لەئێستایا نازانین چی لە ئاییندە چاوەڕێماندەکات بۆیە ئەو فەلسەفەیەی لە ئاییندەدا دەمانبێت فەلسەفەێ نەناسراوە بەس مرۆڤ ئەو مێژووەی فەلسەفە هەمیشە هەیبووە لەگەڵ خۆی دەیباتە ناو ئەو ژیانەی کە دواتر دێ بەمە دەشێ بڵێین ژیانی داهاتوومان گەر لەگەلێ ڕوەوە جیابێت لێ گەلێ دیاردەی ئێستامان و ڕابردووشمان لە ئاییندە لە فۆڕمی تر خۆی دوبارەدەکاتەوە. ئەو فۆڕمە کە ئەستەمە لەئێستایا پێشبینیکرێ فەلسەفە تیۆریزەیخۆی بەسەرەوە هەردەکا و هۆشیاری لەسەرئەوەش بەردەوام دەدا کە بەڕێوەیە.واتە ناوزەندکردنی ئەوی بەڕێوەیە لە فەلسەفەدا کارێ سانا نییە و فەیلەسوف قەشەئاسا ڕەفتارناکا و خۆی بە بزانی گشت ئەوی دێ لەقەڵەم نادا.

گومانیناوێ، گفتووگۆی ئاییندەی فەلسەفە بەرەو ئەو شوێنەشماندەبات بپرسین فەلسەفە بۆلەمەودوا چیپێدەکرێت؟ ئایا فەلسەفە پێویستیێ گەردوناوییە یان لۆکاڵی و نیشتیمانی؟ دێریدا ووتەنی ،لە کتێبی “ماف بۆ فەلسەفە”(8)، فەلسەفە ئەو دیسپلینەیە دەشێ پشتیپێببەسترێ بۆ دامەزراندنی ئەو وتارەی کە بە مافی مرۆڤەوە تایبەتە. ئەم جۆرە تێگەیشتنە دێریدایە ڕیشەێ فەلسەفی کانتی هەیە چونکە کانت پێیوابووە فەلسەفە دەبێ بێتە ناو پەروەردەوە و بناغەش بۆ جاڕی مافی مرۆڤ دانێ. ئاشکرایە کانت پشتگیریێ زۆری لە ووتنەوەی مادەی فەلسەفە کردوە و پێشیوابووە مافی فەیلەسوفە قسەکردن لە ڕاستی ماف و لەمڕوەوە بەشی فەلسەفە زۆر بەرز دەنرخێنێ و کۆلێژی فەلسەفەش بە شوێنی پێکهاتنی زانینێ عەقڵی پووخت دەناسێنێ. واتە عەقڵی پووخت لەپشت دروستبوونی فەلسەفەوە دەبێ و فەلسەفەش زانینێ عەقڵی پووختە. لە دوابەشی کتێبی عەقڵی پووختیشدا کانت ووتەنی ئێمە دەتوانین فەلسەفە بکەین ، واتە فەلسەفە بڵێینەوە، بەس ناتوانین فێری فەلسەفە بین.

ئەوانەش فەلسەفە دەڵێنەوە مانا بە بوونی ئاییندەیێ بە فەلسەفە دەدەن. بۆئەوەی ئەو ئاییندەیەش بەجۆرێ کاریگەر بێتەسازاندن پێویستە فەلسەفە لەئاستێ جیهانیا بکەوێتە جووڵە و کار بۆ بڵاوکردنەوەی بیرکردنەوەی ڕەخنەی و لێبووردەی و کراوەی بکا. کەوابێت کاتێ فەلسەفە گفتووگۆی شتە گەردونیەکان (ماف، دادپەروەری، لێبووردەی، باشە و خراپە ) دەکا، کە بە ژیانی زۆرینەوە پەیوەستن، چارەنووسی فەلسەفە ڕوونتردەبێ و، بەپێی ئەوەش کە فەلسەفە مافە بۆ بیرکردنەوە و مافیشە بۆ جیاوازی لە بیرکردنەوە ئەم مافە لەئاییندەدا پێویستیەکانی مرۆڤ و چۆنیەتی بیرکردنەوە لەو پێویستیانە چوارچێوەکەی دادەنێت. لەم ژینگەیەی ئێستای جیهانیشا فەلسەفە کێشەی خۆی هەیە و گەر ئەم کێشانە وەکخۆیان خۆیان فڕێدەنە ناو ئاییندەوە باری فەلسەفە لە داهاتوودا تێکدەچێ و فەلسەفە خۆی لەبەردەم گرفتدا دەبینێتەوە. نکوڵیلەوەش ناکرێ گەشەی بیری فەلسەفی لەگشت شوێنێ وەک یەک نییە و هەڵکەوتەی مێژووی دەرکەوتن و بەردەوامبوونی هزری فەلسەفیش یەک بەسەرهات و ڕابردووی نییە هەربۆیشە گەشەی فەلسەفە لە ئاییندە بەچەند هۆکار و هەل ومەجێکەوە وابەستەدەبێ کە لەئێستایا بەئاسانی ناکرێ پێشبینیکرێ.

ئێمە لەم نووسینەمان تایبەت بە ئاییندەی فەلسەفە ناخوازین گشت پرسە فەلسەفییەکان بکەین بە پاشکۆی قسەکردن لەو داهاتووەی لە فەلسەفەوە چاوەڕواندەکرێ بەڵام گومانیش ناکەین کە قسەکردن لەسەر ئاییندەی فەلسەفە نەک هەرپێویست و مانادارە بەڵکو بۆ خوێنەری فەلسەفی کوردی لە ئێستایا زێدە بەبڕشتیشە.ئەمەش لەبەرئەوەی گفتووگۆی ئاییندەی فەلسەفە ئەو پێشبینییە تیۆرییانەش لەخۆدەگرێ تایبەت بە پێوەندی نێوان کێشە فەلسەفی و کێشە زانستییەکان دەکرێن. ئەم گفتووگۆیە کە شوێنی خۆی لە توێژینەوە فەلسەفییەکانا بەووردی داگیرکردووە بەگەلێ دەرهاویشتەی باشمان دەگەێنێ کە لەڕێگایانەوە دەتوانین لەوە حاڵیبین چ داهاتووێک چاوەڕوانی بیرکردنەوەی فەلسەفییە و چۆنیش شوێنی ئەم بیرکردنەوەیە بە بیرکردنەوەی زانستی لێژدەکرێ. هەربۆیشە بۆ ئەم مەبەستە دەچینەسەر ئەو گفتووگۆ فەلسەفییەی فەیلەسوفی زمانی ئەمەریکی جۆن سێڕل ساڵانێ لەمەوبەر تایبەت بە پێوەندی پرسیاری فەلسەفی و پرسیاری زانستی هێناویەتەگۆڕێ (9). جیاکردنەوەی فەلسەفە لە زانست بەجۆرێ تووند، جۆن سێڕل ووتەنی، بوونی نییە و لە پرینسیپیشدا هەردوو لە بابەتەکانیانا گەردووناوین و هەمان ئامانجشیان هەیە کە ئەوەش ڕاستییە و بەس جیاوازیێ گرینگ لە مێتۆد و شێواز و گریمانەکانیان دا هەیە و ئەمەش جۆرە دەروازەێ بۆ گفتووگۆ لە ئاییندەی فەلسەفە لە دیدی ئەم فەیلەسوفەوە دەکاتەوە و ئاماژەش بۆ سێ ئاست دەکا کە کێشە فەلسەفییەکان دەگرێتەوە و پێوەندی بە کێشە زانستەییەکانەوە نییە. ئاستییەکەم بریتییە لە جوڵانەوەی کێشە فەلسەفییەکان لە چوارچێوەێ گەورەتر لەچاو پرسیارە تایبەتەکان کەوابێت پرسیارە فەلسەفییەکان بەقسەی سێڕل مەیلیان بۆ بوون بە پرسیاری چوارچێوەدار هەیە. دووەم ئەوەیە کە فەلسەفە لە ئاستێ گەورەدا مامەڵە لەتەک پرسیارا دەکا کە جارێ ئێمە ڕێگای سێستەماتیکمان بۆ وەڵامدانەوەی نەدۆزیوەتەوە واتە پرسیارە فەلسەفیەکان بەگشتی مێتۆدێ بۆ چارەسەرکردن پەسەندناکەن و سێهەمیش ئەوەیە کە پرسیارە فەلسەفییەکان بەزۆری لەبارەی واتاکانمانەوەن و ئەمەو لەبارەی پێوەندی واتاکانمان و ئەو جیهانەش کە ئەم واتایانە نوێنەرایەتیدەکەن. هەر لەبەر ئەو سێ هۆیە کێشەی فەلسەفی وەک سروشتی ژیان دەکرێ ببێ بە کێشەی زانستی. گومانیش لەوەناکا کە فەلسەفە لە سەدەی بیستدا بەدەوروخولی لۆژیک و زمانا سوڕاوەتەوە و کە لە سەدەکانی تر فەلسەفە بەوجۆرە ڕەفتارینەکردووە. هاوکات سێڕل بۆ ئەوەی ئەم جیاوازییە لەنێوان پرسیارە فەلسەفی و زانستیەکانا ڕوونکاتەوە هەندێ نموونەمان پێشچاودەخا لەوانە: پرسیاری هۆی شێرپەنجە چییە؟ پکە ئەم پرسیارە وەک رسیارێ زانستی نەک پرسیارێ فەلسەفی دەقەبڵێنێ. یان پرسیاری سرووشتی هۆکاری چییە؟ کە پرسیارێ فەلسەفییە نەک پرسیارێ زانستی. تەنانەت پرسیاری پێوەندی نێوان عەقڵ و جەستە چییە؟ ئەمەش پرسیارێ فەلسەفییە نەک پرسیارێ زانستی. سێڕل پێیوایە پرسیارە فەلسەفییەکان لەڕێگای مێتۆدێ ئەزموونی یان بیرکارییەوە دانەڕێژراون. ئەمەو پرسیارە فەلسەفییەکان خۆیان وەک پرسیاری چوارچێوەدار دەردەخەن وەلێ پرسیارە زانستییەکان چوارچێوەدەگۆڕن و بە واتاکانیشا دەچنەوە. سێڕل لەمبارەوە نموونەمان لەسەر تیۆری ڕێژەگەری ئەنیشتاین وەک بەرچاوترین نموونەی سەدەی بیست بۆدێنێتەوە. هەر تایبەت بەو لایەنە سێڕل هێما بۆئەوەشدەکا هەندێ پرسیار لەوەدەکەون فەلسەفی بن و خۆیان وەک پرسیاری زانستی نیشاندەن ، بۆنموونە ئەو پرسیارانەی لەبارەی نۆرێبیۆلۆژیەوە  neurobiology دەکرێن. بۆنموونە بۆ ئێمە تووشی شێرپەنجە دەبین؟ هەرئەمەشە سێڕل ناویدەنێ پرسیارە فەلسەفییە چوارچێوەدارەکان. چونکە پرسیارە فەلسەفییە چوارچێوەدارەکان ناتوانن پەلبکێشنەناو توێژینەوە ئەزموونییە (تەجریبییە) سسێستەماتیەکەکانەوە. ئەوەی سێڕل دەخوازێ ئەنجامیدا دۆزینەوەی ڕێگای سێستەماتیکە بۆ وەڵامدانەوەی ئەو جۆرە پرسیارانەی لەو شێوەیەن کە پێویستیان بە وەڵامی زانستییە نەک فەلسەفی. لەهەمانکاتدا سێڕل بەو بینینەشمان ئاشنادەکا کە زوو یان درەنگ فەلسەفە لەوەدەکەوێ وەک دیسپلینێ هەبێت تائەوکاتەی ڕێگای سێستەماتیکی زانستی دەدۆزینەوە بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارە فەلسەفیەکان. سێڕل پێشیوایە ئەمە تەنیا خەونی ئەو نەبووە کە چارەسەر بۆ کێشە فەلسەفیەکان بدۆزرێنەوە بەڵکو خەونی فەیلەسوفانی کۆنی یۆنانیش بووە. ئەمەو سێڕل جەغتلەوەشدەکا کە نەوەی پێشوو پێیانوابووە لەڕێگای تەقەلاکانی ڤیتگێنشتێین و ئۆستین و فەیلەسوفانی تری زمانەوە بە چارەسەری مێتۆدی سێستەماتیک بۆ کێشە فەلسەفییەکان دەگەین. بۆنموونە فەیلەسوفێکی زمانی وەک ئۆستین پێیوابوو هەزارەها پرسیاری فەلسەفی هەن جێهێڵراون و دەشێ بە توێژینەوەی سێستەماتیک چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە. هەرچی سێڕلە پێیوانییە ئەمڕۆ کەس باوەڕی بەم تێگەیشتنەی ئۆستین مابێ. تەنیا هەندێ پرسیاری کەم کە لە سەدەکانی پێشوەوە ، لە فەیلەسوفەکانی یۆنانەوە، بۆمانماونەتەوە کە بۆ چارەسەی زانستی، بیرکاری و زمانەوانی ئامانجن.ئەڵبەتە سێڕل پرسیاری وەک سرووشتی ژیان کە وایبۆدەچێ چارەسەری خۆی بەدەستهێناوە بۆلەمەولا بە پرسیارێ فەلسەفی ناژمێردرێ. تەنانەت سێڕل دەگاتە ئەو باوەڕەش کە هەندێ کێشە هەن بۆنموونە کێشەی عەقڵ- جەستە لە سەدەی بیست و یەکدا خۆی وەک کێشەی لەو جۆرەی سەرەوە نیشاندەدا. دیاریشە تائێستا دونیایێ کێشەی فەلسەفی یان پرسیاری فەلسەفیمان هەیە لە یۆنانی کۆنەوە بۆمانماوەتەوە و تاهەنووکەش خۆی وەک پرسیارگەلێ فەلسەفی نیشاندەدا لەوانە: “مانای دادپەروەری چییە”؟، “کۆمەڵگەی باش چییە “؟، ” ئامانج و مەرامی ژیانی مرۆڤ چییە”؟، ” سرووشتی زمان و مانا چییە”؟ و ” سرووشتی ڕاستی چییە”؟. هاوکات سێڕل، ئەم بیرمەندە ئەمەریکیە زمانناسە، پێیوایە لە %90 ی کێشە فەلسەفییەکان لە یۆنانیە کۆنەکانەوە بۆمانماونەتەوە و تاهەنووکەش وەڵامی زانستی، بیرکاری و زمانەوانیمان بۆیاننەدۆزیوەتەوە. سەرباریئەوە سێڕل هێمابۆئەوەشدەکا کە پرسیاری فەلسەفی نوێ لە ئێستایا ، لە چاخی نوێمانا لە دەرکەوتندایە کە لە فەیلەسوفە کۆنەکانی یۆنانەوە بۆمانبەجێنەهێلراون. کەواتە سێڕل بەشێ لە کێشە فەلسەفیەکانی ئەمڕۆمان بۆ چاخی نوێمان دەگەڕێنێتەوە و پێشبینی ئەوەشدەکا لە کۆتای سەدەی بیست و یەکدا بە گەلێ کێشەی فەلسەفییەوە هەڵدەستینەسەرپێ. هەر تایبەت بەم لایەنەش سێڕل باس لە سەڵمێنە ناتەواوکراوەکانی گۆدل و میکانیکی چەندایەتی دەکا کە گرینگی خۆی لە فەلسەفەی بیرکاری یان لۆژیکی بیرکاری دا هەیە.

سەرباریئەویووترا گرینگە هێما بۆئەوەشکەین کە، داماڵینی فەلسەفە لە کێشەکانی تا فەلسەفەێ بێ کێشەمان لە ئاییندەدا دەستکەوێ کارێ سانا نییە چونکە زاناکان و فەیلەسوفەکان لەسەر ئەوە کۆکنین چی بە کێشەی فەلسەفی ئەمجار چیش بە کێشەگەلێکی زانستی دێنەژماردن. بەدڵنیایشەوە ئاییندەی فەلسەفە لەسەر ئەوە وەستاوە چۆن و چەند لەو کێشانە بەسەرکەوتووی دێینەدەرێ. کاتێکیش جۆن سێرل ،کە فەیلەسوفێکی زمانە و بەڕەچەڵەک ئەمەریکییە (10) ، قسە لە ئاستە سەرەکیەکانی فەلسەفە دەکا ئەو ئاستانە لە زاستەکان  جیادەکاتەوە. سێرل پێشئەوەی چەند پێشبینیێکمان تایبەت بە ئاییندەی فەلسەفە بەرچاوخا باس لەهەندێ لە ئاستەکانی فەلسەفە دەکا لە سەدەی بیست. ئەم بیرمەندە وتەنی کە نەخشەی فەلسەفی سەدەی بیست و یەک دەکێشین پێویستمان بەوەیە بزانین فەلسەفە لە سەدەی بیست دا چۆن چۆنی بووە.ئەوەی کە فەلسەفەی سەدەی بیست لە فەلسەفەی سەدەکانی پێشتر جیادەکاتەوە ئەو مانایەیە کە لۆژیک و زمانەوانی لە سەدەی بیستدا لەخۆدەیگرن. ئەم زەمینەیەش لەگەڵ زانای بیرکاری ئەڵمانی گوتلۆب فرێجە  Frege دەستپێدەکا کە ئەمەش ڕێکدەکا ساڵی 1879 ، واتە ئەو دەمەی ناوبراو کودەتا لە بابەتی لۆژیک و فەلسەفەی زمانەوانیدا دەکا. لە ئەرستۆوە تا کاتی دەرکەوتنی فرێجە ئەو تیۆریەی لەبواری لۆژیک دا زاڵبوو پێوانەی لۆژیکی ئەرستۆی بوو ،واتە the syllogism. بەپێی تێگەیشتنی فەلسەفی و زمانەوانی سێرلیش بێت لۆژیکی فریجە هێزئامێزترە لە نەرێتی لۆژیکی ئەرستۆ و نزیکتریشە لە ژیانی هاوچەرخەوە. هەر ئەم نەرێتە فرێجەیەشە کە ئەمڕۆ ئێمەی فڕێداوەتەناو زانستی کۆمپیوتەرەوە. گومانیناوێ فرێجە وەک بیرکار و بیرمەند بەختی زۆرتربووە لای بیرکارە ئەوروپایەکان و ڕاسل تا ئەوانیتر. بەڵام دیدی فرێجە بۆ زمان هەمیشە مانای هەبووە بۆ فەلسەفەی زمان و ئاشکرایشە وێنەی زمان و مانا بۆ ئیمپریستە ئینگلیزەکان (بێرکلی، لۆک و هیۆم) گرینگی خۆیهەبووە ئەمەش بەوپێییەی وشەکان مانا دروستکەرن لە عەقڵ (ئاگای) و ، کاتێکیش دەڵێین کورسی وێنەی کورسی لە عەقڵمانا شوێنێ داگیردەکا ئەو وێنەیەیەکە کورسی لە جیهانا هەیەتی. کەوابێت گشت وشەێ نەک هەر مانای هەیە بەڵکو وێنەشی هەیە. 

بائەوەش بڵێین کە بۆ سێرل شێوازی جیای فەلسەفە لە سەدەی بیست لەگەڵ ڕاسل دەستپێدەکا کاتێ ڕاسل هەوڵدەدا لەڕێگای سەروتارە ناودارەکەیەوە On Denoting لە 1905 بەپشتبەستن بە فرێجە شیکردنەوە لەسەر گوزارە لە زمانی ئاسایدا بدا، ئەمە لەکاتێکا زمانی ئاسای ordinary language هیچکات جێی بایەخی فرێجە نەبووە. لێرەوە سێرل دەگاتە ئەو شوێنەی سێ ئاستی نوێی سەدەی بیستمان بۆ بەرگفتووگۆبخا و ئەمەش بەهۆی ئەو کودەتایەی چەند بیرمەندێ لەم سەدەیە بەرپایدەکەن: فرێجە، ڕاسل و قووتابیەکەی، واتە ڤیتگێنشتێین، و هاوکارەکەی ، واتە جۆرج ئێدوارد مۆر،. یەکەم ئاست بریتییە لە لۆژیکی فرێجە کە ئامرازێ هێزئامێزی بۆ ڕاڤەکردنی (یان شیکردنەوەی) پێوەندییە لۆژیکیەکان و گفتووگۆکردنی کێشە فەلسەفییەکان لەچاو فەیلەسوفەکانی پێشووی خۆی پێشکەشکردوین. دووەم ئاست ئەوەیە کە ڕاڤەکردنی فەلسەفی زمان بەخۆی بووە بە کێشەێ بنەڕەتی لە فەلسەفە.پرسیارەکەش لێرە بەمجۆرە خۆینیشاندەدا: ئەو پێوەندییە دەقاودەقە چییە کە لەنێوان زمان و ڕیالیتێدا هەیە؟ یان چۆن وشەکان دەتوانن نوێنەرایەتی شتەکان لە جیهانی فیعلیدا بکەن؟ یان سروشتی ڕاستی و سەرچاوە (ڕێفرێنس) چییە؟ هەرچی سێهەم ئاستە ئەوەیە کە زمان تەنیا نەبوو بە سوبژێکتی توێژینەوەی فەلسەفی بەڵکو ڕاڤەکردنی زمان بوو بە ئامرازێ ماهیەتدار لە توێژینەوەی بوارەکانی تری فەلسەفە. هەر لەبەر ئەم هۆیانە سێرل پێیوایە دەبێ جیاوازی لەنێوان فەلسەفەی زمان  language و فەلسەفەی زمانەوانی linguistic دا بکرێ. فەلسەفەی زمان لەگەڵ هەندێ لە ئاستە سەرەکیەکانی زمان ڕەفتاردەکا بۆنموونە مانا و ڕاستی هەرچی ڕاڤەکردنی زمانەوانییە مێتۆدەکان بۆ چارەسەرکردنی کێشە نەرێتیەکان بەکاردەبا. سێرل ئاماژە بۆئەوەشدەکا کە لە فەلسەفەدا گەلێ مێتۆد و قووتابخانە هەیە لێ ئەم زۆرتر جەغت لە فەلسەفەی شیکردنەوەی دەکا. ئەڵبەتە ئەم شێوە فەلسەفەیەش دەروازەیە بۆ چوونە ناو فەلسەفە لە بەریتانیا و وڵاتە یەکگرتووەکان و ئەو وڵاتانەش بە زمانی ئینگلیزی قسەدەکەن تەنانەت دەروازەیە بۆ چوونە ناو ئەدەبیش لە گەلێ لە زانکۆکانی وڵاتانی ئینگلیزی زمانیش دا. ئەم فەیلەسوفە ئەمەریکییە پێیوایە جۆرە دەروازەێ تریش بۆ دروستکردنی فەلسەفە لە زانکۆکانی ئەوروپا وەبەتایبەت فەڕەنسا هەیە لەوانە فێنۆمێنۆلۆژی و بوونخوازی. سێرل دانبەوەدا دێنێ کە داکۆکیکەرە لە فەلسەفەی شیکردنەوەی و پێشیوایە جیاوازی لەنێوان فەلسەفەی شیکردنەوەی و فەلسەفەی کۆنتنێنتال دا هەیە بەس یەک لەو جیاوازییە بەرچاویانەی سێرل بەلایەوە گرینگە یادخرێتەوە ئەوەیە کە فەلسەفەی شیکردنەوەی جەغت لە زانست دەکا و ئەو ڕاستیەش کاریلەسەر دەکا ئەو ڕاستییەیە کە زانست پێوەی پەیوەستە. بەپێی ئەزموونی خۆشی فەیلەسوفانی کۆنتنێنتال پتر سەرقاڵی بواری ئەدەبن تا زانست. ئەمەش کە سێرل باسیدەکا بەگشتی زۆربەی بیرمەندانی فەلسەفەی شیکردنەوەی قسەی لەبارەوەدەکەن.

سێرل ئاماژە بۆئەوەشدەکا کە، لەپاش جەنگی جیهانی دوو بەولاوە جۆرە گەشبینیێ بڵاوبۆوەوە و بایەخدان بە لۆژیک و زمان گەشەیکرد، یانیش لۆژیک و زمان بوون بە ئامرازی سەرەکی فەلسەفە. زۆربەی ئەو گەشبینیەش کە لەو قۆناغەدا سەریهەڵدا سەرچاوەکەی باوەڕهێنانبوو بە بوونی دوو زمانەوانی یان جیاکردنەوە لەنێوان دوو زمانەوانیدا. یەکەمیان جیاکردنەوە لەنێوان گوزارەی (دەبڕینی) شیکارەی و ئەویتر پێکهاتەی  synthetic. هەرچی دووەمە بریتیە لە جیاکردنەوەی وتنە وەسفی و هەڵسەنگاندنانەکان. ئەو فەیلەسوفانەش کە ئەم جیاکردنەوانە پەسەنددەکەن کارلەسەر پێناسەکردنی سروشتی فەلسەفە دەکەن. ئەوی پاش ئەم جیاکردنەوانە گرینگە ڕاستین، ئەو ڕاستیانەش شیکاری و پێویستن کە تایبەتن بە واتاکانەوە. واتە ڕاستییەکان واتایین ، بگرە واتای فەلسەفی گومڕاشن وەک زانین، دادپەروەری تەنانەت خودی ڕاستیش. 

ئەوی جێیتێڕامانە بۆ بیریارێ وەک ئولیڤەر لێمان (11) سەبارەت بە واتای ئاییندە ئەوەیە، بەدورکەوتنەوەمان لە زانستە سرووشتیەکان واتای ئاییندە دووچاری گرفت دەبێ، یان لەکاتی پێشبینیکردن بەسەر ئاییندەوە ڕووبەڕووی ئەستەمیدەبینەوە. لەمبارەشەوە ئێمە هاوهەڵوێستی خۆمان لەتەک ئەم دیدە تیۆرییەی لێمان پێشاندەدەین و جەغتیش لەسەرئەوە دەکەین ئەم لایەنە ئەوانەش دووچاری دۆشداماندەکا کە ئاگایان لە گەشەی یاخود شێوەی کارکردنی زانستە سروشتییەکان نییە. ئەو ئەستەمییەش، لێمان ووتەنی، بەدڵنیاییەوە وامانلێدەکا خەریکی گشتکردنێ گومڕا بین و ئەمەش هەموو ئەوەیە کە لەتواناماندایە بیکەین. کەوابێ ئەم بیرمەندە ئێمە لەو سێرکردنە نزدیکدەکاتەوە کە دەڵێ: سەختە پێشبینیکردن لە فەلسەفە.هەروەها ناکرێ ئێمە پێشبینی دەرکەوتنی فەیلەسوفێ بکەین، پێشبینی ئەو تیۆرییە بکەین ئەم فەیلەسوفە پێیدەناسرێ.لەهەمانکاتا گەر تەماشای ڕەوشی شڕۆڤەکردنی فەلسەفی لەئێستایا بکەین دەبینین گەلێ لە بیروبۆچوونەکانی فەیلەسوفانی پێشوو بە بیروبۆچوونی فەلسەفی ئەمڕۆ لێکدەئاڵێنرێن و گومانیشی تێدانییە ئەوی ئێستا لە ئاییندەدا وەبەرنەهێنرێ، بەس ئەم وەبەرهێنانە لایەنێکە لە بیرۆکەی گفتووگۆی ئاییندەی فەلسەفە و ناشێ گشت گفتووگۆکە لەمەدا چڕ و پووختکرێتەوە. ئەم لایەنە ئەوەشمان پێدەڵێ کە مانەوەی فەلسەفە یەک هێڵ و ئاڕاستە وەرناگرێ و گۆی کێشە و بیرۆکەکان هەمان ئاقار و ئاستییان نابێ بۆیە لەم ڕووەوە ئامادەبوونی فەلسەفە لە ئاییندە بەو جۆرە گۆکردنانە و بەوەش چۆن مامەڵە لەتەک پێشوودا دەکرێ گرێدراوە. چونکە ئامادەبوونی فەلسەفەی پێشوو لەسەر خوانی فەلسەفەی ئێستامان هەر پێوەندی بە توانای ئەو تێکستانەوە نییە لە ڕابردوودا کاریانلەسەرکراوە بەڵکو پێوەندیبەوەشەوە هەیە لە ئێستایا ویستی فەلسەفە چ ئاقارێکی وەرگرتووە. بۆیە ئەو ویستەی لە ئاییندە دا لە فەلسەفە دەڕسکێ مانایێ گەورەی بۆ چۆنیەتی مامەڵەی بیریارانی ئاییندە لەتەک بیری ئەمڕۆدا دەبێ. دیارە تامی فەلسەفەی ئێستا لە ئاییندە هەمان تامی نابێ و، بەشێ زۆر لەو تێڕامانە فەلسەفییانەی لە ئەمڕۆدا تامدارن، بێسڵمینەوە ، لە داهاتوودا دەشێ تامی خۆیان لەدەستدەن و بۆ بەکاربردن نەشێن بەڵام ئەمە هەرگیز ئەوەناگەێنێ کە گۆڕینی تامەکان لە شکۆداری تێڕامانە فەلسەفییەکان کەمدەکەنەوە. چونکە گشت چاخ و قۆناغێ تێڕامانی  فەلسەفی خۆی هەبووە و ئەوەش بەشێ بووە لە دیرۆکی هزری ئەو دەموووەختە و بەسەرچوونی کاریگەری بەشێ لە تێڕامانەکانیش بەڵگە نیین لە بێ تامی یان ناکاریگەری تێڕامانەکان. پێوستیشە ئاماژە بەو سێرکردنەبکەین کە لەو شوێنەی فەلسەفە هەمان شت دەڵێ ئەمە بەو مانایە نایێت فەلسەفە شتێکی تری بۆ ووتن پێنییە بەڵام فەلسەفە کاتێ هەمان پرسیاری لە ڕابردوو و لەئێستاشا کردووە ناکرێ ئەو پرسیارە نەکاتەوە ئەگەرچی گشت فەلسەفە خۆی وەک ئەوەنیشاندەدا کە دوژمنی کاوێژسازییە، بەڵام هیچکات ئەمە ئەوەناگەێنێ کە فەلسەفە پرسیارە ڕەوشتیەکانی ئەرستۆ یان کانت لە ئایییندەدا دووبارە گۆنەکاتەوە. هۆی ئەم گۆکردنەوەیەش ئەوەندەی پێوەندی بە وەڵامنەدانەوەی ئەو پرسیارانەوەیە لە ڕابردوودا ئەوەندە پێوەندی بە کاوێژسازی فەلسەفی ئێستاوە نییە. واتە، ئەوەی تائێستا فەلسەفە گەلێ پرسیاری فەلسەفی ڕابردوو وەبەردەهێنێتەوە شکستی فەلسەفە ناگەێنێ و ناشکرێ ببێ بە بیانوو بەدەست دوژمنانی فەلسەفەوە بۆ تانەدان لە فەلسەفە چونکە فەلسەفە بە شرۆڤەکانی ئەوەی نیشانداوە کارلەسەر گۆڕینی نەگۆڕ و یەقیندەکا و دووپاتکردنەوەی بەلاوە مەبەست نییە و گشتیش لەسەر خوانی گومان و هەڵوەشانەوە کۆدەکاتەوە بۆیە ئەو فەلسەفەیەی لە داهاتوودا دێ، ئەو ئەندێشە و تێگەیشتنە فەلسەفییانەی پاشتر خونچەدەردەکەن، لەگەڵ ئێستا و لەمەوبەر لە هەڤپەیڤیندان. فەیلەسوفەکان و زانایان لەوەدا یەکناگرنەوە کە ئەوی لە ئێستایا کێشەیە لە ئاییندەشا کێشەیە چونکە فەیلەسوفەکان بە پێچەوانەی زانایانەوە کێشەکان بە دیاردە گەلێ نەبڕاوە دەزانن و تەنانەت فەیلەسوفەکان نەکتەنیا لەگەڵ زانایانا سەبارەت بە گەلێ شت ناکۆک و ناڕێکن بگرە لەناوخۆشیانا جیاوازن و هەمان تێگەیشتنیان بۆ شتەکان وەک یەک نییە. 

گومانیشی تێدا نییە بەشێ لە گفتووگۆی ئاییندەی فەلسەفە دەمانباتەوە ناو لەلاێ مەرگی گەلێ فیگوری فەلسەفی و لەلاێ تر جەمسەرەکانی فەلسەفە و کاریگەریان لەسەر پاراستنی بیری فەلسەفی. سەبارەت بە لایەنی یەکەمەوە هەرئەوەندە دەڵێین کە مەرگی گەلێ لە فیگورەکانی ناو فەلسەفەی ڕۆژئاوا لە سەدەی ڕابردوو مەترسیخۆی بەسەر داهاتووی فەلسەفەوە جێهێشتووە و کاریگەری خۆشی لەسەر ناڕوونی فەلسەفە لە ئاییندەدا بە چاکیدادەنێ. بەڵام ئەوی بە لایەنی دووەمەوە تایبەتە پێوەندی بەوەوەیە کە فەلسەفەی شیکردنەوەی (شیکاری، تەحلیلی) شێوەی کارکردنی لەسەر کێشە فەلسەفییەکان و مامەڵەکردنی لەتەک خودی فەلسەفە کاردانەوەی لەسەر تێگەیشتن لەبارەی چارەنووسی فەلسەفەوە بەجێهێشتووە. بەپێیئەوەی ئەمجۆرە فەلسەفەیە پێیێکی لەناو زانستە سروشتیەکانە ئەمە وادەکا تا ماوەێ زۆر بتوانێ شێوازیتر بۆ گفتووگۆکردن و بەرزکردنەوەی پرسیارە فەلسەفییەکان بگرێتەبەر و ڕەنگە دژە جەمسەرەکەی ، فەلسەفەی کۆنتنێنتال، ئەو بەختەی نەبێ بکارێ ئەمە بکا. هاوکات ئەو لۆژیکە بیرکاریەی لەناو فەلسەفەی شیکردنەوەی بنجبەستە زەمینەێکی بۆ کردەی فەلسەفەکردن خۆشکردوە فەلسەفە لە هەڵاوگۆڕان بەردەوامدابێ و کەمتر ڕووبەڕووی ئەو ڕەخنانەببێتەوە ئاڕاستەی فەلسەفەی کۆنتنێنتال دەکرێن. ئەوەشمان بیرنەچێ کە هەمیشە جیاوازیێک لە تەماشاکردن بۆ ئاییندەی فەلسەفە نەک هەر لەنێوان فەیلەسوفانی ئەم دوو جەمسەرە هەیە بەڵکو لەنێوان ئەمان و ئەوانەش هەیە کە پیشەیان فەلسەفە نییە و فەلسەفە وەک بوارێ بۆ زۆربڵێی و چەنەبازی دەبینن.دیارە ئەمانی دووەم خەمیان ئاییندەی فەلسەفە نییە و دووری ئەو ئاییندەیەش لە ئێستا لەبەرچاوناگرن فەلسەفەی تیایا بەرجەستەدەبێ. چونکە فەلسەفە لە ڕیشەدا بۆ ئەوانی دووەم (مەبەست بۆ ئەوانەی پێیانوایە فەلسەفە درێژدادڕی و قسەیپووچە) ناپێویست و زیادەیە و مرۆڤایەتی بەبێ فەلسەفەش دەکارێ بژی. ئەمەش وادەکا هیچکات ئەوان نە لە ساتەوەختی فەلسەفە بگەن و نەش چارەنووسی فەلسەفەیان بەلاوە مەبەست و گرینگ بێ. 

بۆئەوەی سەکۆیێ تر لەبەردەم گفتووگۆی ئاییندەی فەلسەفە بکەینەوە و تامەزرۆی فەلسەفی ئێستاشمان بۆ چۆنیەتی کارکردنی فەلسەفە لە داهاتوو بەرین و فڕەئاقارکەین بەپێویستی دەزانین بڵێین: ئەوانەی ووتن لەسەر ئاییندەی فەلسەفە دێننەپێشەوە ئەو پرسیارەی بەم جۆرە دەستپێدەکا :ئایا سرووشتی فەلسەفە لە ئاییندەدا گۆڕانیدێتەسەر؟ زێدە سەرسامئامێزە. دەبینین نووسەرێ وەک ئولیڤەر لێمان ، لە توێژینەوەێکدا بەناوی “”ئاییندەی فەلسەفە”” ، وایبۆدەچێ گۆڕانی سرووشتی فەلسەفە لە ئاییندە ڕەنگ نییە بێتەدی، ئەمەش لەبەرئەوەی کاری سەرەکی لە فەلسەفە بریتییە لە تێگەیشتنی هزری فەیلەسوفان لە ڕابردوودا. بۆیە گومان ناکا کە ئەمە لە داهاتووشا هەروەک لە ڕابردوو بەردەوام نەبێ (12). ڕەنگیشە بەشێ لە فەیلەسوفان شتێ ئەوتۆ بەرهەمنەێنن و ئەوە بجوونەوە کە پێشتر بەرهەمهاتووە بەڵام ئەمە بەڵگە نییە لەسەرئەوەی مێژووی فەلسەفە بەهەمان شێوە دەڕوا. وەلی ئەو هەستەی کە فەلسەفە لە ڕابردوودا شتێ سەرەکی نەبووە ئەمە ڕەنگە وابکا لە گەلێ لە فەیلەسوف و ئاڕاستەی فەلسەفییەکان کار بۆ بەرەو پێشەوەبردنی فەلسەفە بکەن و پرسیار و گفتووگۆی تر بهێننەگۆڕێ. تایبەت بەم لایەنەش ئولیڤەر لێمان نموونە لەسەر ئەو بایەخدانانە دێنێتەوە کە ئێستا سەبارەت بە فەلسەفەی پێش سوکرات (فیتاگۆرس، تالیس، پارمێندیس، هێراکلیتس، و..) و فەیلەسوفە هێلنیستیەکان و ئەفلاتوونیە نوێکان لەئارادان. بەس ئەم لایەنە بۆ هەندێ لە توێژەرەوەکان شتێ وێرانکەرانەیە چونکە ئەوەی بۆ “ئەمان” شایانی ئاوڕدانەوەیە گەڕانەوەیە بۆ “بیرمەندە مەزنەکان” ،بۆ ئەوانەی دروستکەری بابەتی فەلسەفەن، (بۆنموونە، ئەرستۆ، دێکارت، هیگڵ). لێرەوە دەگەینە ئەو تێزە فەلسەفییەی خوێندنەوەی کارە فەلسەفییەکانی  “بیرمەندە مەزنەکان” فێربوونێ زۆرتری لێوەبەدیدەکرێ. بەس لەناو فەیلەسوفان ئەم تێگەیشتنەی ئێمە بەیەکچاو تەماشاناکرێ. چونکە بەشێ زۆر لە فەیلەسوفەکانی ڕۆژئاوا وایبۆدەچن فەلسەفەی پێش سوکرات پڕە لە ئەساڵەتی فەلسەفی (بۆ نموونە: نیچە، هایدیگە، و….).

بەشێتر لەو گفتووگۆیانەی تایبەت بە ئاییندەی فەلسەفە دەکرێن لەناو ئەو تێگەیشتنانەش گەرایانداناوە لەبارەی پێوەندی نێوان زانستەکان و فەلسەفە دەکرێن. ئەمەش لەبەرئەوەی گەشەی زانستەکان بۆ هەندێ مەترسیە لەسەر مانەوەی فەلسەفە لەکاتێکا ئەم گفتووگۆیە پێشتر، پێشئەوەی زانستەکان بگەن بەم نەشونمایەی ئێستا، فاکتەرێبووە بۆ بەرەوپێشەوەچوونی فەلسەفە کەچی لەئێستایا قسەلەوەدەکرێ بە گەشەی زانستەکان فەلسەفەمان پێویستنابێ. دیارە دەرکەوتنی تێما (بابەت) ی پاش تازەگەری وپاش فەلسەفە لە ساڵانی ڕابردوو زەمینەی بۆ شیاویی ئەم جۆرە گفتووگۆیانە سازاندووە و، خودی گفتووگۆکانیش دوو جەمسەرین. ئەو شێوە گفتووگۆیانەی زانایان و فەیلەسوفانی ئەنگلۆ-ئەمەریکی (یان شیکردنەوەی فەلسەفی) دەیکەن لەو گفتووگۆیانە جوداوازن کە بیرمەند و فەیلەسوفە کۆنتنێتالەکان دەیکەن و ئەم جواداوازیەش کەڵێنێکی لە گفتووگۆکانا دروستکردووە و نائارامی فەلسەفیشی لێوەبەرهێناوە. لێرەشەوە بۆچوونەکان دەبن بە دوو کەرتەوە.ئەو کەرتەی داکۆکی لە مانەوەی فەلسەفە دەکا و ئەو کەرتەش کە فەلسەفەی پێزیادە و بانگەشەی نەمانی دەکا. لەگەڵ هەموو دوو کەرتبوونێکی بۆچوونەکان لێ بەشێ لە فەیلەسوفانی هەردوو جەمسەرەکە پێداگیری لە مەرگی فەلسەفە وەک مەرگی ئەو بیرکردنەوەیە دەکەن کە میتافیزیکییە. واتە بۆ هەندێ لە بیرمەند و ڕوناکبیرانی چ کۆنتنێنتال و چش ئەنگلۆ- ئەمەریکی ئەوی کۆتای دێ بیری میتافیزیکیە. لایەنێتریش هەرلێرەڕا شایانی باسکردنە ئەوەیە کە گەشەی زاستەکان و کراوەی کۆمەڵەگان و بەدیگیتالیزەبوونی ژیانی ئابووری و کۆمەڵایەتی ناتوانێ پرسیارە فەلسەفیەکان بکوژێ و یان ئەو جۆرە گەشەیە بەڵگە نییە لە تێربوونی ڕۆحیمان و پشتکردنمان لە ژیانی ڕۆحی و وەدوکەوتنی بۆهەمیشەی ژیانی مادی. بۆئەوەی فەلسەفە زاڵبێ بەسەر ئەو بەشە مادییە ،یان بیرکردنەوەی مادی، پێویستە فەیلەسوفەکان لەمحاڵەتەدا پتر لە ژیان نزدیکببنەوە و زۆرتر بێنە ناو ووردەکاریەکانی ژیانی ڕۆژانەوە. چونکە دوورەپەرێزی فەیلەسوفەکان ،و یان سەرقاڵبوونیان بەشتی ناپێویست و لاوەکیەوە، زیانێ گەورە لە ئاییندەی فەلسەفە دەدا و شوێن بۆ ئەوی نافەلسەفی و دژە فەلسەفییە خۆشدەکا. تەنانەت ئەو گەشە مادییەی هاتوشەتە سەر ژیانی مرۆڤ هەل و مەرجێ ئەوتۆشی دروستکردوە لەناو جەنجاڵی ژیانی مادیمانا ئاگامان لەو شتە نەبێ ڕەوشتیە و نەشتوانین جیایکەینەوە لەوی ناڕەوشتیە.  

هەندێ لە ڕوناکبیر و بیریارانی ڕۆژئاوای(لەوانە لێمانیش)پێیان وایە دوورکەوتنەوەی ڕۆژئاواییەکان لە فەلسەفەی غەیرە ڕۆژئاوا ،یان بابڵێین لە فەلسەفەی ڕۆژهەڵاتی، کەڵێنێکی خستۆتە نێوان تێگەیشتن لەیەکەوە. دیارە دوورەپەرێزی ڕۆژئاواییەکان لە فەلسەفەی ڕۆژهەلاتی پێوەندی بەوەوەیە کە گەلێ لە ڕۆژئاواییەکان وایبۆدەچن فەلسەفەی ڕۆژهەڵاتی بەشێکە لە ئایینە ڕۆژهەڵاتیەکان. بەس ئەوەی سەیرە ئەوەیە ئەم تێگەیشتنە لە ڕۆژهەڵات نییە.واتە بایەخدان لە ڕۆژهەڵات بە فەلسەفەی ڕۆژئاوای لە زیادبووندایە و خوێندنەوەی  فەلسەفەی ڕۆژئاوای خواستێ زۆری لەسەرە. ڕەنگە ئەمە پێوەندیێ زۆری بەو بڕینە مێژوویانەوە بێ لە سەردەمەکانی ڕۆژئاوا کراون و ئەوەش لەگەڵ خۆیدا چەند سەدەی جیای بەرهەمهێناوە. سەدەی ڕێنێسانس، سەدەی تازەگەری، سەدەی ڕۆشنگەری و دواتر سەدەی پاش تازەگەری و ئەودیو زانستخوازی و میتا (سەرووی) عەقڵگەرایی. گشت ئەمانەش نە خودی ڕۆژهەڵاتیەکان لە سەردەمەکانی خۆیان بەدیدەکەن و نەش ڕۆژئاواییەکان ئەو تێگەیشتنە قووڵەیان لەسەر شارستانی ڕۆژهەڵات هەیە.گرفتی ئەم کەڵێنە تەنیا ئەوەی لێوەبەرناێ کە شارستانیە جیاکان (یابانی، چینی، عەرەبی، ئەوروپای، هیندی، و…)بەیەکتر ئاشنانابن ئەوەش کە زۆر ئاساییە لەم بەینەدا پێکدادانی شارستانی و لێکحاڵینەبوونیش بێتەکایەوە.ئەمەش لەسەرێترەوە دەکارێ دۆزێ بۆ بەخێوکردنی بیرکردنەوەی دەمارگیرانە و ڕەگەزپەرستانە و تووندڕەوانە دروستکا و شیاوی لەبەردەم یەکتر خوێندنەوە و بوون بەسەرچاوە بۆ یەکتر لەباربەرێ. بۆیە دەشێ بووترێ ئەرکی فەیلەسوف و ئاڕاستە و تەوژمە فەلسەفییەکان لەئێستایا سانا نییە و هێنانەکایەوەی بارودۆخێ جیاش پێویستی هەمووانە و بەپرسیاریێ گلوباڵیشە. دیارە فەلسەفە ئەو توانایەی تیایە مرۆڤەکان لە تالوکە بێنێتە دەرێ و ئەزموونی فەلسەفی بیریارە گەورەکانیش دەلیلن لەسەرئەوەی دەیڵێین و هیواێکیشن لەبەردەم بووژانەوەی بیرکردنەوەی فەلسەفی پێویست و گونجاو.

شوێنی ئاماژەپێدانە، ئاییندەی فەلسەفە لە هەنووکەدا خۆی بە گەلێ گفتووگۆوە دەئاڵێنێ و بەشێ زۆر لەو گفتووگۆیانە بەبێ سرەوت خۆیان  دووبارەدەکەنەوە و مەترسیشن لەسەر چارەنووسی فەلسەفە. ئاشکرایە گەلێ لەو کێشانەی بە کێشەی فەلسەفی دێنەناساندن ڕەک و ڕیشەیان ڕۆچۆتە ناو مێژووی فەلسەفەوە و، ئێمە ئەمەش لەسەر ئەو بناغەیە دەڵێین کە نەک هەر یەک لەو شتانەی لە بواری فەلسەفەی تیۆری گرینگە مێژووی فەلسەفەیە بەڵکو ئەوەش کە فەلسەفەی مێژوو پێویستە وەک فەلسەفە شیکرێتەوە نەک وەک مێژوو. هەر ئەم مێژووە ئەوەشمان پێدەڵێ کە تەماشاکردنی فەلسەفەی کلاسیک بۆ زانین یان تیۆری زانینی کلاسیک لە تیۆری زانینی مۆدێرنە جیایە. چونکە لە تیۆری زانینی مۆدێرنە کارلەسەر شیکردنەوەی لۆژیکییانەی واتای زانین دەکرێ. وەلی مافی خۆمانە لێرە بپرسین ئەو پرسیارە فەلسەفییانەی ئەمڕۆ مانادارن چەند خۆیان لە پرسیارە فەلسەفیەکانی فەلسەفەی کلاسیک جیادەکەنەوە؟ دەکرێ لێرە ئەوە بووترێ کە ئەو پرسیارە فەلسەفییانەی بۆ فەلسەفەی کلاسیک گرینگ و ماناداربوونە لەئێستادا فەرامۆشناکرێن. ئەَلبەتە وەڵامەکانیش مانادارن و تائێستاش ئەو پرسیار و وەڵامانە لە بواری تیۆری زانین و میتافیزیک و ئۆنتۆلۆژی دا شوێنیاندیارە. ئەمەش بەزۆری لەبەرئەوەی ئەم لایەنە ڕێگاێکە بۆ قسەکردن لەسەر ماهیەتی فەلسەفە و قووڵبوونەوە لە جیهانی ناوەوەی کردەی فەلسەفەکردن و، لەهەمانکاتیشا قسەکردن لە ماهیەتی فەلسەفە بۆ فەیلەسوفان هەمیشە بایەخی خۆی هەبووە ئەو قسەکردنانەش زەمینەی گفتووگۆ و داڕشتنی بیربۆچوون یان سروشتی بیرکردنەوەیان گۆڕیوە. وەلی گشت ئەوی بۆ ناسینەوەی ماهیەتی فەلسەفە دەیکەین ناچێتە خانەی ناویستییەوە چونکە شتی ناویستی بەبۆچوونی پۆل ڕێکۆر ئەو شتانەیە دراوەپێمان یان بۆمانماونەتەوە: بۆنموونە لەدایکبوون بۆ ڕێکۆر لە مەرگ ترسناکترە چونکە بێئەوەی ڕاوێژمانپێکرێ ئێمە لەدایکدەبین و ژیانێکمان دەدرێتێ ئەمەش ڕێکۆر ووتەنی ویستمان بەسەریەوە نییە واتە ویستی ئێمە مانای بۆ لەدایکبوون و مەرگمان نییە.

ئاشکرایە سرووشتی زانینی زانستی گۆڕانی هاتۆتەسەر ئەوەش ڕەنگدانەوەی خۆی لەسەر تێگەیشتن لە فەلسەفە داناوە و ئەم لایەنەش شێوەی پرسیارکردنەکانی لەسەر وەزیفەی فەلسەفە گۆڕێوە و واشی کردووە ئەوە ببێ بە پرسیار کە ئەو وەزیفەیەی فەلسەفە لەئێستایا هەیەتی دەکرێ چۆن بێت؟ و چی بێت؟ سەبارەت بەم پرسیارە هێما بۆ ئەوەدەکەین کە ڕابوونی ڕوناکبیری و زانستی لە ڕۆژئاوا کاریگەری خۆی لەسەر تێگەیشتن بۆ وەزیفەی فەلسەفە داناوە و ڕیشاڵی هزری چۆنیەتی داڕشتنی پرسیارەکانی گۆڕیوە. کەوابێت ڕۆشنبیری فەلسەفی گشت چاخەکان وەک یەک نییە و ئەوی لە یۆنانی کۆن بەناوی فەلسەفە بەرهەمهێنراوە لە یۆنانی ئێستا دووبارە بەرهەمدەهێنرێتەوە نەک تەنیا لەبەرئەوەی ئەوی بەرهەمهاتووە شایانی سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوەیە بەڵکو لەبەرئەوەش لە یۆنانی هاوچەرخ دا ئاستی بەرهەمهێنانی فەلسەفە لاوازە لەچاو وڵاتانی تری ڕۆژئاوا. دیارە فەلسەفەی ڕۆژئاوا بەیەک جۆر گەشەی نەکردوە و بەیەک شێوەش ئەم گەشەیە لە دیرۆکی فەلسەفەدا وێنانەکراوە و شوێنی بەخۆی نەگرتووە. چونکە تیۆری فەلسەفی شتێ ڕەها و هەمیشەی نییە. هەروەها تیۆریە فەلسەفیەکان بەبێوەستان بەدووی ڕاستیدا دەگەڕێن و ئەمەشوادەکات ئەوی تیۆرێ فەلسەفی لەسەر دەستی بیرمەندێ پێیدەگات لەوی تر جیابێت.

بۆئەوەی پتر لەوی لایسەرەوە ووتمان بڵێین بەپێویستی دەزانین ئاماژە بۆ ئەوە بکەین کە گەلێ لە فەیلەسوفەکانی پاش جەنگ و قۆناغی گەشبینی زانستی پێیانوابووە فەلسەفە بۆ گەیشتن بە ڕاستی یان ڕاستیە واتاییەکان ڕێگای مێتۆدی دەگرێتەبەر. لەهەمانکاتیشا سێرل پێیوایە لەئێستایا باوەڕ بەم جیاکردنەوانە زۆر ڕووی لە  لاوازیکردووە (13). بەشێ لەمە پێوەندی بە کەمی باوەڕەوە هەیە بە ناوەڕۆکی ئەم جیاکردنەوانە و، بەوەش کە ئەو  گەشبینییە گشتییەی کە گوایە زۆربەی کێشە فەلسەفیەکان چارەسەرکرێن بەهۆی بەکاربردنی مێتۆدی شیکارەیی واتاییەوە بێهێزبووە. ئەوەش کە فەلسەفە لەئێستا لەچاو 1950 و 1960 کان کەمباوەڕبەخۆیی پێوەدیارە لایەنێ دروستە بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا فەلسەفە بەردەوام کاربۆئەوەدەکا وەک شتێ پڕبایەخ خۆینمایشکا. پاشان  دەشێ ئەوەشبووترێ کە گشت ئەو پرسیارانەی خۆیان دەرنەخستوە وەک پرسیارگەلێ فەلسەفی شیاو لەگەڵ دەرکەوتنی شیکردنەوەی زمان ئێستا بوونە بە پرسیارگەلێ شیاو. لەهەمانکاتدا سێرل ئەوەش دەڵێت کە کەمتر باوەڕ لەبارەی شیاوی لەئارادابوونی دۆزینەوەی چارەسەری یەکلای سەبارەت بە کێشە فەلسەفییە نەرێتیەکان لە بەکاربردنی مێتۆدەکانی شیکردنەوەی زمانەوانی بوونی هەیە. هەر تایبەت بەم لایەنە هێما بۆئەوەشدەکەین کە فەلسەفە لە زانستەکان دابڕاو نییە و کاتێ فەلسەفە قسە لە باشە یان ماف یاخودیش جوانکاری دەکا لەپێوەندیدایە بە فەلسەفەی ڕەووشت، جوانکاری و دادەوە هاوکات کاتێ فەلسەفە قسە لە ڕۆح و جەستە و عەقڵ دەکا لەپێوەندیدایە بە زانستگەلێ وەک دەرووناسی، کارئەندامناسی و … بۆیە دەکرێ بڵێین لەناو فەلسەفەدا زانستەکان ئامادەن و ئامادەن بۆ کارکردنیش تائەوپەڕی. ئەم کارکردنە خەسڵەتی بزێوی فەلسەفە نیشاندەدا چەند کارا و ناجێگیرە. ئەم لایەنە سەرەتاکانی دەرکەوتنی فەلسەفەمان بیردەخاتەوە چەند پڕ جووڵە و وروژان بووە و چەندیش ڕۆلی پێکەوەنووسانی زانینە جۆراوجۆرەکانی مرۆڤی داوە. ڕەنگە ئەم لایەنە لەگەلێ سەرەوە پێوەندی بە چۆنیەتی دەرکەوتنی فەلسەفە و دۆزی نەشونمای بیرکردنەوەی فەلسەفییەوە هەبێ. چونکە دوای دەرکەوتنی فەلسەفە فەیلەسوف بوو بەو کەسەی قسە لەگشت بوارەکان بکا و هەڵگری گشت زانینەکانیش (پزیشکی، فیزیا، دەرونناسی، ڕەوشتناسی، ڕوەکناسی و…) بێ و ئەوەشمان بیرنەچێ لەگەڵ گەشەی ژیانی مرۆڤ پسپسۆڕیەکان هاتنەدروستبوون و وایپێویستکرد دەروونناس و فیزیاناس و پزیشک هەبن و لەگەڵ ئەوەشا فەیلەسوف هەر قسەی خۆی لەسەر گشتێتی شتەکان و ئەودیو دیاردەکان هەبێ: بۆنموونە زاناێک بەدوی ئەوەدا دەگەڕێ چۆن بە چارەسەر بگا بۆ کێشەێ زانستی، فیزیا ناسێ یان پزیشکێ دەیەوێ بە ئاکام بگا تا کێشەێ زانستی یەکلاکاتەوە هەرچی فەیلەسوفە دەیەوێ لەوە بگا چەند ئەو زانستە لە خزمەتی مرۆڤدایە و …

وێرایئەوە، ساتەوەختی ئێستا بۆ فەلسەفە بابەتێ گفتووگۆئامێزە و خودی ئاییندەی فەلسەفەش لەو گفتووگۆیە دابڕاو نییە. هەر لەبەرئەوە بۆ ڕێگاکردنەوە لە پۆلێ نوێی بیرکردنەوە لە بواری فەلسەفە کە ئەم لایەنە گرینگی خۆی بەسەر تێگەیشتن لە ئاییندەی فەلسەفە بەجێدێڵێ پێویستمان بە گفتووگۆکردنی بابەتی فەلسەفەیە لە چاخی ئێستا و پێشتریش. دەمێکیش فەیلەسوفی ئینگلیزی سێرل (14) باس لە ئاییندەی فەلسەفە دەکا لە بەشێ لە ووتنەکانی دێتەوە سەر لایەنێ گرینگی تری گەشەی فەلسەفە لە سەدەی بیست کە پێشتر کەمتر جەغتی لێکردوە و کە زۆرتریش مانای خۆی هەیە. بەپێی ووتنی سێرل سێ سەدە پاش دێکارت، واتە لە ناوەندی سەدەی 17 بۆ سەدەی 20 ، تەنها ڕاڕاێک گەورە فەیلەسەفەکانی سەرقاڵکردبێ بریتیبووە لە کێشەی زانین و گومانخوازی skepticism. بۆ ؟ چونکە دێکارت ئێپستمۆلۆژی (تیۆری زانین) ی کرد بە نێوەندی فەلسەفە. هاووەخت بۆ دێکارت پرسیارە سەرەکیەکە بریتی بووە لەوەی بە چ جۆرە بناغەێ جێگیر دەتوانین بە زانین لە بواری زانست، ئاین، بیرکاری و… بگەین. فەیلەسوفە مەزنەکان دواتر، وەک لوک، بێرکلی، هیۆم، لێپنتز، سپینوزا و کانت هەستیانکردوە کە دێکارت تەقەلای وەڵامدانەوەی گومانخوازی ناتەواوانە داوە. بەڵام ناکرێ هەرگیز ئەو ڕاستییە فەلسەفییەمان بیرچێت کە کێشەی دێکارت هەر وەک کێشەێ باڵا لە کارە فەلسەفیەکانی ئەو فەیلەسوفانەی ناویهات دەمێنێتەوە. سێرل ، هەروەک لە شوێنێتری ئەم نووسینە ئاماژەمانپێداوە، سەرقاڵی فەلسەفە لە سەدەی بیست لە سەدەکانی 19 و پێشتری جیادەکاتەوە. چونکە فەلسەفە لە سەدەی بیست بۆ سێرل بە زانینەوە سەرقاڵ نییە بەڵکو بە زمان و ماناوە. ئەو پرسیارەی بۆ دێکارت، سێرل ووتەنی، گرینگبوو  ئەوەبوو کە “چۆن دەزانی؟” کە دواتر ڕاسل و جۆرج مۆر ئەم پرسیارەیان بۆ “مەبەستت چییە؟” گۆڕی. لەگەلًَ ئەوەش فەیلەسوفگەلێ وەک ڕاسل ، مۆر، ڤیتگێنشتێین و ئۆستین کارێ ڕوناکبیری گەورەیان بۆ تێپەڕاندنی گومانخوازی بەهۆی مێتۆدی زمانەوانیەوە ئەنجامداوە.  

ئەوی بۆ سێرل گرینگە ئەوەیە کە چاخی ناوبراو کۆتایهاتوە و گرینگ چاخی ئێستایە، واتە سەدەی 21، ئەگەرچی لە فەلسەفە ، سێرل ووتەنی، بۆ هەمیشە و بەیەکجارەکی هیچ شتێ کۆتای ناێ. بەڵام هیوای سێرل بۆ چاخی ئێستا ئەوەیە کە خۆی لەگەڵ گومانخوازی یەکلاکاتەوە و فەلسەفە ببێ بە خاوەنی دیدێ کۆنستروکتیڤ. سێرل لەو باوەڕەشدایە کە تێپەڕاندنی زانین و گومانخوازی بەرەو دووەم ئاستی فەلسەفەمان دەبات کە سێ سەدە پاش دێکارت کەوتۆتەگەڕ. لەهەمان کاتا سێرل بەکێشەی دەزانێ فەلسەفە نەکارێ کار لەسەر زمان نەکا و دانیش بەو کودەتا زمانەوانیە دێنێ هەندێ بیرمەند زەمینەیان بۆ سازکرد ، بۆ ئەو مەبەستەش فرێجە ، ڕاسل ، مۆر، ڤیتگێنشتێین بە نموونە دێنێتەوە. 

دوا لایەن کە سێرل تایبەت بە ئاییندەی فەلسەفە دەچێتەوە سەری مێژووی فەلسەفەیە. بەپێی تەماشاکردنی سێرل مێژووی فەلسەفە بریتییە لە مێژووی بەرهەمی چەند بلیمەتێ و ، گەر لە سوکرات و ئەفلاتون و ئەرستۆوە بۆ ڕاسل و ڤیتگێنشتێین دەستپێکەین دەبینین دەرئەنجامە گەورەکان لە کارەکانی فیگورە گەورەکانا خۆی قەتیسکردووە. سێرل ئەم لایەنەش وەک نیشانە لەسەر نەبوونی ئەم جۆرە بلیمەتانە لە ئەمڕۆدا وەردەگرێ. ئێمە وایبۆدەچین نەژیانی ئەم جۆرە بلیمەتانە لە چاخی ئێستامانا دەتوانێ مەترسی بەسەر ئاییندەی فەلسەفەوە جێبێڵێ و ڕونیش نییە گەر هەژاری فەلسەفی چاخی ناوبراو تەنیا پێوەندی بەم لایەنەوە بێت. چونکە فەلسەفە لەلاێ لە هەنووکەدا بێ کێشە نییە و لەلاێتر فەلسەفە هیچ کات بێ کێشە نەبووە لێ ئەو کێشانەی لە ئێستایا فەلسەفە ڕووبەڕووی دەبێتەوە هەم تایبەتن بە پۆلی فەلسەفە خۆیەوە و هەمیش بە دۆزی زانستی هاوچەرخەوە.  

بەشێکیش لەو گرفتانەی دووچاری فەلسەفە دەبنەوە پێوەندی بە سیاسەتی فەلسەفە و پەروەردەی فەلسەفە و تەنانەت فێربووونی فەلسەفە و وتنەوەی فەلسەفەشەوە هەیە. پیادەنەکردنی سیاسەتێ فەلسەفی ڕاستەقینە لە زانکۆکان و چەوتی پەروەردەی فەلسەفەی هاوچەرخ کێشەن لە ئاستێ گڵوباڵ لەبەردەم نەشونمانەکردنی فەلسەفە بەجۆرێ سرووشتی و پێویست. ئەمەش بەجۆرێ لە جۆرەکان وایکردووە  بوارەکانی فەلسەفە کە سێ لای سەرەکی دەگرنەوە (( ئۆنتۆلۆژیا (بوونناسی)، ئێپستمۆلۆژیا (زانینناسی) و ئاکسیۆلۆژیا (بەهاناسی) )) ، کە دواتر ئیتیک و ئیستاتیکا ولۆژیکیشی هاتەسەر، وەک یەک لەگشت نێوەندەکانی فەلسەفە بایەخی نادرێتێ و سیاسەتێ فەلسەفی نادروست تایبەت بە وتنەوەی ئەو لایەنانە و خودی مێژووی فەلسەفە دەگیرێتەبەر. خوێندنی ئەو مێژووە پاشخانی مێژووی و کۆمەڵایەتی و هزری شارستانی ڕۆژئاوامان بۆ دیاریدەکا و ئەوەشمان لا یەقین دەکا چۆن هزر نەشونمادەکا و چۆنیش لەناو ژیانا بەرجەستەدەبێ. لێرەش ناچارین بگەڕێینەوە سەر تەماشاکردنێکی مارکس بۆ فەلسەفە. مارکس کە پێماندەڵێت فەلسەفە ڕۆڵەی چاخی خۆیەتی و بەو واقیعەوە گرێدراوە لەو چاخەدا هەیە ئەمە پێش و پاش مارکسیش وتراوە. بەس مەبەستی سەرەکی مارکس لەم ووتنە ئەوەیە فەلسەفە بتوانێ لە دەمی خۆیدا کارا بێت و گۆڕان دروستکات. کاتێکیش فەلسەفە ئەوە دەکات ترس لەسەر فەوتانی فەلسەفە کەمدەبێتەوە و سەکۆی جوڵانەوە و کارکردنی فەلسەفە بەرین و بەپیتیش دەبێ. خودی ئەو جیاوازیەش لە نێوەندە فەلسەفییەکانا هەیە کاردانەوەی خۆی لەسەر شیکردنەوەی پرسیارە ئیتیکی و ئۆنتۆلۆژیەکانیش دەبێت. بەس ئەم لایەنانە هیچ کات ئەوە ناگەێنێ کە فەلسەفە نەگەڕێتەوە بۆ پرسیارە سەرەتای و بناغەییەکان. ئەم لایەنەش دەمانخاتەناو بازنەێک لە پرسیارکردنەوەوە و بەهۆی ئەم پرسیارکردنانەشەوە فێری ئەوەدەین پرسیارکردن دەستپێکی هەڵوێستەکردنەکانمانە. ئەمەش بەزۆری لەبەرئەوەی خودی فەلسەفە بریتیە لە سرووشتی بیرکردنەوە و تێڕامان بۆیە فەلسەفە وەک چالاکیێ مرۆی لەخۆ نوێکردنەوەدایە.

سەرچاوەکان:

ئەم نووسینە بە 11 بەش لە هەفتەنامەی “چاودێر” بڵاوکراوەتەوە.

1.Brian Leiter. The Future for Philosophy.  Oxford University Press، 2006.p1.

2. Oliver Leaman .The Future of Philosophy: Towards the Twenty-First Century. Routledge .1998 ،p.1.

3.Lorenz B. Puntel. The History of Philosophy in Contemporary Philosophy: The View from Germany، Topoi 10/1991، p. 147.

4.John R. Searle. Philosophy in a New Century: Selected Essays. Cambridge University Press; 2008،pp. 3-6.

5.Oliver Leaman. The Future of Philosophy: Towards the Twenty-First Century. 

6.Alain Badiou. Andra manifestet för filosofin. Översättning: Carin Franzén.Tankekraft förlag، 2012.

7.Michael Dummett، The Nature and Future of Philosophy، Columbia University Press، 2010. Reviewed by Han-Johann Glock، University of Zurich

http://ndpr.nd.edu/news/29165-the-nature-and-future-of-philosophy/

8.Jacques Derrida.Who’s Afraid of Philosophy?: Right to Philosophy 1. Translated by Jan Plug. Stanford University Press. 2002.

9.John R. Searle. The Future of Philosophy. 

10. Ibid.

11. Oliver Leaman. The Future of Philosophy: Towards the Twenty-First Century. 

12. Ibid.

13.John R. Searle. The Future of Philosophy.

14. Ibid.

 

 

 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.