![خوێندنەوەیەك بەسەر ڕۆمانی [تەمۆخ]، نوسراوەی دیدار مەسیفی](https://dengekan.ca/wp-content/uploads/gcMigration/barg_didarMasefi_tamox_207500167.jpg "خوێندنەوەیەك بەسەر ڕۆمانی [تەمۆخ]، نوسراوەی دیدار مەسیفی")
خوێندنەوەیەك بەسەر ڕۆمانی [تەمۆخ]، نوسراوەی دیدار مەسیفی
مەكتەبی «رێئال» یان واقع گەرا ئەم دەرفەتە دەرەخسێنێ كه نووسەر بزانێت دەیەوێ باسی چ بكات و ئەزموونەكان و دیتراوەكانی خۆی چۆن لە سە لاپەڕەكان تۆمار بكات؟ چۆن رووداوەكان دابڕێژێتەوە كە دەرەنچامی كارەكەی سەركەوتن بێت. هەر بۆیه شێوازێكی داهێنەرانە و بە جم و جۆڵ بووە كە بەردەوام تەحەولی بەسەرداهاتووه و پەرەی ئەستاندووه و بە چندین لق و پۆی وەك شێوازەكانی: سووررێئاڵ، رێئاڵیسمی جادوویی و…
لێكەوتۆتەوە كە دەرفەتی وەی بۆ نووسەر دەرەخسێنێ كه دەگەڵ پەیرەوی له شێوازی «رێئالیست»ی له تایبەتمەندییەكانی شێواز و مەكتەبەكانی تر كەڵك وەربگرێ و بەستێنێكی هەراو و بە چێژ بۆ نوسراوەكەی پێك بێنێ. لە مەكتەبی واقع گەرایی دا ، مرۆڤ وەك بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی وەسف و بە وێنا دەكرێت و لەسەر ئەم باوەڕیە كه مرۆڤ دەست پەروەردەی ژینگە و كۆمەڵگای خۆیەتی و لە هەڵبژاردن و داڕشتنەوەی رووداوەكان و دیاردەكان، تایبەت مەندییەكانی تەواو و بنە مایی ئەوان تاو و توێ دەكات و دەیخاته بەر تیشكی لێكۆڵینەوە و تەفسیری خۆی، و لە رووداوەكانی بەدەگمەن و باوەڕ پێنەكراو و نائاسایی خۆی دە پارێزێ. لەم شێوازەدا راستییەكانی زەینی و عەینی بەسەر یەكدا كاریگەرییان هەیه و نووسەر بە سرنجدان بە ئەم كاریگەرییە هاوتەریبه پەیوەندی بنەمایی دنیای زەینی و دژبەرەكان دەگەڵ جیهانی عێنی دەرەوه نیشان دەدا. ئێستاش لە سەدی نەوەدی بەرهەمە ئەدەبییەكانی رەوایەتی ، پەیڕەوی ئەم شێوازەن كه هێندێك لە تایبەت مەندییەكانی شێوازەكانی تری وەك سوور رێئال و رێئالیزمی جادووییش بە جۆرێك نێوئاخنی بەرهەم دەكرێت بە بێ ئەوەی كه زابیتەكانی بنەڕەتی واقع گەرایی تووشی خەسار بێت. هەر ئەو كارەی لە ڕۆمانی «تەمۆخ» دا بە كردەوە كراوه.
زمانی شیرین و هەڵبژاردنێ ئەكتەری ئه‌کتیڤ و كارامە بۆ بە ئەنجام گەیاندنی ئەم پرۆسەیە بەباشی لە كار كراون و نووسەر دەگەڵ وە كە لە وڵاتێكی چەق بەستوو و پڕ شەڕ و شووردا ژیانی بەسەر بردووه كه هۆكاری نزم بوونەوە و گوێمەدەیی ئەندامان پێكدێنێ ئەم رەزاڵەتەی لە خۆی داماڵیوه و دەگەڵ رەوایەتەكەی خۆی لە تەفسیر دەدات كه كارێكی ئەستەم و دەگمەنه لە وڵاتانی دوا كەوتوودا. ئەم تەفسیرە خراوەتە ئەستۆی ئەكتەری سەرەكی ڕۆمان كە یەكەم كەسی بگێڕەوەشه و دەزانێ بۆ سەرلەنوێ خوێندەوە پێویستی بە روانینێكی رەخنەگرانە و گومان لێكراوانە هەیە سەبارەت بە هەموو ئەوشتانەی بەر لە خۆیندنەوەكانی خۆی بەسەریدا داسەپاوە. دڕدۆنگی خۆی یەكێك لە جوانیكارییەكانی هۆنەری نووسینەوەیه كه سەرەتای تێكڕماندنی بۆچوونە قەتیس و چەق بەستووەكانی دنیای دەور و بەری نووسەره. ئەگەر بڕیاڕە شتێكی نوێ دابڕژێتەوە پیویستە هەموو شت سەر لەنوێ تاو و توێ و ئەندازیاری بكرێتەوە ئەمەش یەكێك له تایبەتمەندییەكانی نووسراوەیەكی مۆدێڕنە كه دەگەڵ رەخنەگر بوونی ، نایەوێت بڕیاڕێكی قەتعی داسەپێنێ. لەبەر وەكە یەكێك لە هۆكارەكانی گنخان و نەچوونە پێشی كۆمەڵگاكان قەتعییەت دان بە بڕیارەكانه و گەڵێك كارەساتی لێكەوتۆتەوه.
كوڕی سپی ئەو قارەمانەیە كه بڕیار وایە بێت و رزگاری دەر بێت، كوڕی رەش ئەو دژ قارەمانەیە كه بڕیار وایە بەرهەڵستی كوڕی سپی بكات و لە ژێر كاریگەری دەسیسەی مووزەردەكان دەستی بە خوێنی برای سپی خۆی سوور دەكات و ئەكتەری سەرەكی رۆمان هاتووە نەهێنی ئەم رووداوە كارەسات ئامێز و تاڵانه بدركێنێ و بیداتە دەست “كوڕەچاوڕۆشنەكه” نوێنەری بەرەی پرسیار كەری ئەم رۆیە.
لە دوای شەڕی دنیاگری یەكەمدا بە دوای هەزاران روودای خوێناوی و وێرانی و ئاوارەیی و بە كۆما كوژرانی جەماوەر، بزووتنەوەی وەك نێهێلیسم و دادائیسم و …سەرییان هەڵدا كه بەگشتی هەموو روانگە و ئایین ومەكتەبەكانی پێش خویان رەد دەكردەوه و ئەوانییان بەر پرسیاری ئەم هەل و مەرجه دەزانی. بەڵام لە ناخی ئەم شەپۆلانەدا كه لێورێژ بوو له حاشا و سڕینەوه ، ڕاسانێكی هیوابەخش سەرهەڵدەدا كه لەودا «روح» دەیەوێ باڵادەستی خۆی بەسەر ماشێنی «مەرگ» دا بسەلمێنێ. لە دوای ئەم هەمووه كارەساتانە ئیتر ئەستەم بوو هۆنەرمەند سەر لەنوێ بیر لە كێشانەوەی وێنەی شلكەنەمام و كیژی دڵرفێن و كەمەر باریك بكەنەوە بەسەر چینییە ناسكەكانی سەرتاقان و شاعیران كاتی خۆیان بە وەزن و قافیەی ورد دا بەفیڕۆ دەن كه بەسەر تاقی برۆی كەوانی و چاوی پڕ لە غمزەی دڵداردا ساغ دەبۆوه. ئەم جوانی ناسیانەی رابردوو كه به هۆنەری كلاسیك دەناسرێن نەیان توانیبوو بەرەنگاری مەرگ و وێرانی ببنەوه. كە وابوو شێوازێكی تر پێویست بوو بۆ خوێندنەوەیەك و داڕشتنەوەیەكی تر. ڕۆمان و شێعر و سەرجەمی ژانره هۆن‌رییەكان بوونه بەستێنێكی هەراوی رەخنە و دارشتنەوە و،،،بۆ كردنەوەی هەموو ئەم گرێ كوێرانەی كه هۆكاری زۆر چارەرەشی بوون و بەردەوام ئەگەری دووپاتە بوونەوەشییان له گۆڕێ دابوو.
نووسەری “تەموخ” لە حەولی وەی دایه كه ئەویش بتوانێ هێندێك پرسیار ساز بكات و خوێنەر بە شوێن خۆیدا پەلكێش بكات بۆ چێژی دۆزینەوەی ئەم پرسیارانه. هەموو ئەم ترس و ئاڵۆزییانەی هەستی پێكردوون و زەینییەت و دەماری خۆی وەك نووسەر و ئەكتەرەكانی ڕۆمان وەك نوێنەرانی هاووڵاتی تەنیوە و بەگژداچوونەوە و دەمار گرژی و هەموو ئەم هەڵوێستانەی كاردانەوەی ئاسایی ئەم هەل و مەرجەن له لابەلای رووداوەكان ،له ئاكارەكانی ئەكتەرەكاندا به كردەوە كردووه.
ڕۆمان بەسەر بەستەری “رێئال” دا دەست پێدەكا و وردە وردە بۆ لای مەكتەبی “سوررێئال” لادەدا و زەینییەتی بگێرەوە دێتە كایه و وەك توخمێكی سەرەكی ڕۆڵ دەگێرێ . بۆ وێنە:
«هەستم دەكرد ئەم پیرە دونیایە لە شوێنێكدا بەم ئەستێرەیە بەستراوەتەوه، خەیاڵم بۆ گوریسێكی ئەفسووناوی و پەنهان دەچوو كه بەدەستی حەفت هەزار كیژی بسك سوور چنراوبێت و له پەلكه زێڕینەیەكی رەنگاورەنگ یان كراس و بن كراسەكانی وان بچێت…»
«كوڕی سپی لە ئێوارەی سێشەمۆیەكدا لە سەر تەمۆخەكان فڕێدرا و كوژرا! لەو كاتەی بوو كه ئەو ئەستێرەیە ماوەیەك بوو له ئاسمانی شەوان دیار نەمابوو…»
ئەمانە هەموو لە جیهانی زەینی بگێڕەوەدا رووی دەدەن بۆ ئەوەی ئەوبەر و ئەودیوی راستیە شاراوەكان له ژێر كاریگەری رووداوەكان بە وێنا بكات و واوەتر بڕۆین لە جیهانی ئاشكرا و ماكەیی رێئاڵ . ئەمانه خەون و خەیاڵ نین بەڵكوو بە عەینی گەیاندنی بەشی نادیار بەڵام هەست پێكراوه كه زەینیەتی تەنیوە . ئێمەی خوێنەر لە زەینییەتی بگێڕەوه له دنیای ڕۆمان وەژوور دەكەوین و بەسەر چێژی ئەم هات و چۆیەدا لە دنیای عەینی دەرەوەی زەینییەتی بگێڕەوە ، وەدیار دەكەوینەوە.. لە بەرەی پێشوو دا زۆر شت بە نەهێنی ماوەتەوه، زمان له ئاستی دركاندنی زۆریەك لەرووداوەكان كپ و بێدەنگ كراوه و چاوەكان خۆیان لە كوێری داوه جا لە ترسان بێت یان لە نەزانین، بەڵام نووسەر ئەم ئومێدە لە چاوە زیت و شادەكانی كوڕە چاوڕۆشنەكە دا بەدی دەكات كه ئەم ئەهێنیانه بۆ بەرەی نوێ بدركێنێ و چ بیهەوێ و چ نەی هەوێت ئا لێرەدا تووشی داوەری دێت و دیاری كردنی چاكه و خراپه . فێركارییەكی لێرەدا تەواو هەستی پێدەكرێت ئەوەیه كه بەرەی نوێ دەبێت پرسیاركەر بێت و مافی وەی پێبدرێت كه رابڕدووی خۆی بە هەموو چاكە و خراپەكانیەوه بناسێت و دەرسی لێوەربگرێت. لێرە بارێكی موزاعەف دەخرێته ئەستۆی بگێڕەوە وئەركێكێ گرینگی دراوەتە دەست. هەر چەند كه نووسەر بە ڕای من بۆ كەم كردنەوەی ئەگەری پڕمەترسی چۆنییەتی ئەم داوەرییە، رێگه دەربازبوونێكی باش دەدۆزێ تەوه و بە گێڕانەوەی ڕووداوەكان داوەری دەداتەوە دەست بەرەی نوێ و خۆی لە دانی بڕیارێكی قەتعی كه دەتوانێ دەرئەنجامی ئاسایی ئەم رویكەردە بێ كە وەك مەنتیقی كارەكەی رەچاوی گرتووه، رزگار دەكات. بەرەی پرسیار كەر بەرەیەكی زیندوویه ، بەرەیەكه كه دەتوانی مزگێنی دەری داهاتوویەك باش بێت. بەرەیەكه كه مەترسی گنخان و ناكارامەیی دانیشتوان و كۆمەلگا ئەسترێتەوه . رەوتێكی تیژتێپەر بۆ چاكه سازی ئەخاته بەر رێ و دەسەڵات ناچێته پاوانی تاقمێكی دیاریكراودا. نووسەر ئەزموونەكانی خۆی ، هەڵەكان و چەواشەكارییەكانی دانیشتوان بە هەموو هۆكارەكانییەوه دەداته دەست وەها بەرەیەك كه چاوی ڕۆشنه و ورد دەڕوانێته دەور و بەری خۆی. بۆ ئەوەی مێژوو دووپاتە و چەند پاتە نە بێتەوه ، بۆ ئەوەی بزانن كه تەواوی گرفتەكان سەرەداوێكی بە دەست خۆمانەوەیە و وا نییه كه بە لاچوونی دەسەڵاتێكی نیانی یان ملهۆڕ هەموو گرفتێك چارەسەری بكرێ ، نووسەر نایەوێت تاوانی هەموو ئەم هەل و مەرجه بخاتە ئەستۆی دوژمنان و هۆكاری مل ئەستوور بوونی زۆردارەكان بەسەر ناوچه و ژیان و چارەنووسمان به چۆنییەتی هەڵسووكەوتی خۆشماندا گرێ دەداتەوه. رەخنه هاوكات بەرەوڕووی زۆرلێكراو و زۆردار دەكرێتەوه. باس لە خەسار، دەسپێكی چاكەسازییە، چاكه سازی بۆ وڵاتێك كه تەنیا دوو رەنگ لەودا لە گەڕیاندابووه: ڕەش و سپی! سپی دەكەوێته ژێر كاریگەری ڕەش و ئیتر هەموو شت لە كەش و هەوایەكی ڕەشی وەهمناكدا بێ سەر و شوێن دەچێت. نووسەر خەریكی داگیرساندنەوەی گڵۆپێكه بوو روون كردنەوەی زۆر نەهێنێ بێ سەر و شوێن كراو. و ئەم گڵۆپه لە چاوی كوڕە چاوڕۆشنەكە داگیرساوه. وڵاتی بێدەنگ و كپ و بەڵێ داسەپاو، وڵاتێكی شیاو نییه بۆ گۆڕانكاری و پێداچوونەوە، شوێنێكی كوشەندەیە بۆ تەفسیر و خیرەدوەرزی. بێدەنگی و بەڵێ تەنانەت ئەگەری دابەشینی هێمنایەتیش نییه . مەڵبەندی بەڵێ و بێدەنگی هاوتەریبه دەگەڵ گێژه ڵووكە و تەنوورەی سەرلێشواوی و بە هەزاران كارەساتی جەحەننەمی كه ئارا و قارا لە زەینییەت هەڵدەگیرێ و لە بڕی ئەم بە رواڵەت بێدەنگییە لەپڕ لافاوی بە هەزاران هەزار هاوار بوومەلەرزەیەك ساز دەكات كه لەوانەیە هیچشتێك خۆی لە بەر ڕانەگرێ. نووسەر خۆی لە گێژەنێكی سامناكداوه و باسی ئەم كێشە گرینگ و بێكۆتاییە ،بەرپرسیارێكی ئەستەمە. . ئەو باس لە دیوە خانی ڕەش و سپی دەكات: له وڵاتانی خاوەن سیستەمێكی تووتالیتار كه هەموو شت دەچێته ژێر دەسەڵاتی لایەن یان تاكێكی دیارا كراو یان ئایین و ئیدۆلۆژیەكی و یاسایەكی نەگوڕ و دەمار گرژ بەدەگمەن نەبێ له دوو رەنگ دوو دەنگ زیاتر خۆ بەدەستەوە نادەن ، سپی و ڕەش ، ژێر دەست و باڵادەست ، فەرمانبەر و فەرماندەر ،…لە وەها كۆمەڵگایەكدا قەتعی بوون و نەگوڕی و پێداگری و دەسەڵاتی بێ ئەولا ئەولای خاوەن دەسەڵات له نێو خۆیدا كێشە ساز دەكات و لەسەرەوەی هەموان حەول بۆ دەسەڵات دەبێته كێشەی سەرەكی و هۆكاری ململانی ئەندامان و تەنانەت برا پشتی برا بەردەدا و لە بەرابەری دا رادەوەستێ و دیارە لەم نێوە دووبەرە خۆی بەدەستبوە دەدات: چاكە و خراپه، جوانی و ناحەزی، دیسانیش سپی و ڕەش! و كۆمەڵگایەك كه دەبێته ڕمبازونی ئەم دوو بەرەیە بە شاهیدی مێژوو شەرمەزاری تێداچوون بووه چونكه ئەم پۆلێنبەندییە لە ناخی خۆیدا پۆلێنبەندییەكی زانستی نییه بەڵكۆۆ ئاكامی دەسەڵاتدارییەكی زۆردارانەیە كه مافی تاكەكان دەكەوێته ژێر ویست و دڵخوازی زۆردارەكان. ئەوە سیستەمێكی چەوت و نەگونجاوه كه ئەم كەش و هەوایە دادەسەپێنێ. گرفتی هەرە گەورەی وڵاتانی دواكەوتوو ئەمەیە: هەموو شت یان چاكه یان خراپە! و چاكه دەبێ بمێنێ و خراپە دەبێ بمرێ! تەنیا دوو رەنگ هەن یان ڕەش یان سپی و ئیتر جێگایەك بۆ رەنگەكانی تر نییه و ئەگەریش هەبێ دەتوانێ هەڕەشە بكات و مەترسیدار بێت. هەڵبەت نووسەر ئەگەرچی كەوتۆته داوی ئەم پۆلێنمەندییه مەترسی داره و پاكانەی كوڕی سپی دەكات و كوڕی ڕەش چەوت و دزێوە كە دەتوانێ هەڕەشەیەكی گەورە بێ بۆ عەقلییەتی مەتنێكی مۆدێڕن بەڵام هۆكاری ئەم ڕەش بوونەش باس دەكات و شۆكێكی ژیان بەخش دەداتە وە بە ئەم بەشه و باس له ئەم گرفتانه دەكات كه تووشی ژیانی كوڕی ڕەش هاتووه و سەرەنجام ئەم كەسایەتییە ی بۆ پێك هێناوه.كه وابوو ناتوانێ تەواو ڕەش بێ و ئەگەر لە هەل و مەرجێكی شیاودا گەورە بووبا بۆی هەبوو ڕەش نەبێت و لە بیری كۆشتنی كوڕی سپیدا نەكەوێ. هەروەها كۆڕی سپی لە سەرەتاوه سرەنجی دراوەتێ و خۆشەویستی و مەتمانەی دیتووه و لە وانەیە ئەگەر ئەویش له هەموو ئەم خۆشەویستییانه بێ بەری با وەكوو كوڕی ڕەش له بیری تۆڵە ئەستاندنەوه و كۆشتنی براكەی خۆیداباكه ئەویش بۆی هەبوو كوڕێكی سپی نەبا . هەل و مەرجی كۆمەڵایەتی و چۆنییەتی تەعامولی ئەم بەشە دەگەڵ تاك دەورێكی باڵای هەیه له چۆنییەتی شكڵ گرتنی كەسایەتی ئەو دا و ناكرێ ئەم ئاكارانه بە تەنیا و بە بێ خوێندنەوەی كۆمەڵگا ، بخرێتە بەر باس و خەسارناسی بكرێن. له دوامین پێداچوونەوەكانی سەزایی له رۆژئاوا دا سەرەئەنجام كۆمەڵناسان بە ئەم قەناعەتە گەیشتن كه كەس بە تەوای تاوانبار نییە هەر بۆیه له چۆنییەتی سەزاداندا چاكه سازییان بەرێوەبرد و حەولیانداوه كه جیا له لابردنی سەزای لە سێدارە دان و شەرمەزاركردن و …بەندیخانەكان ببێته شوێنێكی بازپەروەری بۆ قەرەبوو كردنەوەی هەموو ئەم كەمایەتییانەی كه هۆكاری ئەم تاوان و ئاكارانەی له ئەم كەسەدا پێك هێناوه، هەروەك ژنی ئەوەڵ خەتای خۆی نەبووه كه نەیتوانیوه وەجاخی حەفتماڵە رووناك دابگیرسێنێ و زارۆكان یان مردوون یان كوژراون و…حەفتماڵە شوێنێكی لەبار نەبووه بۆ پاراستنی بەرەی نوێ هەروەك دوایە بۆ ژنی دووهەمیش ئەم هەل و مەرجه دووپات دەبێتەوه و بە خۆی و بە زارۆكانی تێدا دەچێت. هەربۆیه ژنی یەكەم لەبڕی وەی كه هۆكاری ئەم كەمایەسییە دەخرێته ئەستۆی ئەو و ژنی دووهەم لەوپەڕی خۆشەویستی و حورمەتەوه لە جێگای ئەودادەنیشێ سەری لێدەشێوێ و سەرەنجام خۆی هەڵدەدێرێ. نووسەر لە ڕۆمانی خۆیدا دەورێكی باڵای داوه به ژن وهەم وەكوو تەمسیل و هەمیش وەكوو نیماد و هەمیش لە جێگای خۆی وەك یەك ژن كەڵكێكی ئامرازی وەردەگرێ، بۆ وێنە ژنی یەكەم دەتوانێ نوێنەری سووننەتی هەموو ئەم هەل و مەرجانە بێت كه نەیتوانی بەرەی نوێ بۆ حەفتماڵە ساز بكات و بپارێزی. پیر و پەككەوتوویە و ناكارامه و ژنی دووهەم بە ڕەندی و جوانی و هەست بزوێنی خۆی نیمادی بەرەیەكی كارامە و ژیان بەخش بێت بۆ رزگاری حەفتماڵە و بی هەیە زیندوویی مەتنەكەش هەر داوێنی ئەم ژنەدا بكەوێتەوه. بەڵام ئایا گرفتی حفتماڵە نەبوونی زارۆ بوو ئایا تەنیا بە هاتنی ژنی دووهەم و نەگۆڕینی هەل و مەرجی گشتی حەفتماڵه گرفتەكە چارەسەر بوو یان ئەوانیش بوونەوە قوربانی؟ نووسەر جوابی ئەوبەشە دەداتەوه و دەپڕژێتە سە هۆكاری هەموو ئەم مەترسیانەی حفتماڵەیان تووشی چارەڕەشی كردووه. نووسەر لەوە غافڵ نییە كە ژنی هەوەڵ وەك بەرەی پێش تاوانبار نێ و لە كاتێكدا كه ژنی ئەوەڵ پەلكێش دەكرێت بۆدەرێ دەڵێ:
«ئەومشەوە چەندان جار بۆ چارە و بەختی خۆم ئۆف و هەنیسكم هەڵكێشابوو بە رژدی لە خەمی ویشدا بووم ، لە بەر خۆمەوه دەمگوت چش تا سەر بێوچە بمینمەوە…»و لە جێگایەكی تر:
«گەلۆ ژینا ئەوە چ نارش و مانایەكە بۆ وی هەنە كولسەر مرنا و ژێر كەوتنا مرۆییەكا دی هاتینە چێكردن؟»
ئەم كێشە ڕۆحی و هەژانه عاتیفییانە ،مرۆڤی دانەسەكناوی تەیاری ئاڵ و گۆڕ كردووه و دەڵێ:
«دەگەڵ غارغارێنی ئەسپه كێوییەكان، جریوەی باڵندەی گچكە و جوان و هەناسە سواری سەر دار و درەخت و زیڕە و گریەی بێپسانەوەم ، مرۆییە شەكەت ماندووەكان هەناسەی پڕ ئومێد و هیوایان بۆ ژینیكی نوێ و ئازاد هەڵدەمشت..»
و هێزێكی شاراوە سەرهەڵدەدات و هانی دەدات:
«هۆ خۆرتێت گوندی! ڕابە سەر خۆ و چ وەختان بە خەسار و هەدەر مەدە!»
ئەم ئارەزووه دامركاوه لە زەنا زەنای ئەم هەمووه ئازارەدایە كه خۆی ئاشكرادەكات :
«پەلكەزێڕینەی پاش بارانی بەهار بوو كه لەئاسمان و روون و گچكەكەی نێو شاخان دابەزیبوو. ئەوان توانیبوویان له چەنگ میرەزاڵمەكانی میری ددان شاش ڕابكەن و ئەم هیوا و ئومێدەیان زۆر بەلاوە گرینگ بوو.»
ئەم ڕۆمانە لە درێژەی باسەكەی دا بە شێوەی نیمادی دەپڕژێته سەر باسی شۆڕشه جوانەمەرگەكەی پێشوو بەر لە بەستنی پەیمانی ئەلجەزایر كه لەدوای ئەودا ئەم دەسكەوتی بەتاڵان دەچێت، پەیمانێیك كە لەپشت تێداچوونی دانیشتواندا ، بەرژەوەندی زلهێزەكان ڕاوەستاوه. ئەو زلهێزانەی دەستییان هەیە لە هەموو گرفتەكاندا و بە تەكنۆلۆژییەكانییان ، بەڵێن و بڕیارەكانییان دڵی دانیشتوانی حەفتماڵە سەرخۆش دەكەن. ئەم ڕۆمانە بە نیماد گەلێكی جوانەوە بە رەوپیری گرفتەكان دەچێت و هەموو ئەم كایە پێكردن و گەمەو و بێنەو بەرەیە بە باشی بە وێنا دەكا. تا نیشانبدات كه تەنانەت له كێشەی نێوان كوڕی ڕەش و سپیدا دەستێكی ڕەش لە دەرەوەڕا دەور دەگێڕێ: ناتەبایی و زیز بوون و مەراقی دانیشتوانی تەلاری حەفتماڵه ، بەگژ یەكتردا كردنەوه، خەیانەت و گەورەكردنەوەی گرفتبكانی ناوخۆ و…و بە ئاسانی كەوتنه نێوداوی ئەم گەمە سیاسییە نێونەتەوەیی و نەتەوەییانه. نووسەر رەخنەێ ئەمە بەرز دەكاتەوه ؛ه گرفتەكان سەرچاوه و بناوانی لە نێو حەفتماڵەوە دەست پێدەكا و درز و كەلێن لەوێڕا چرژی بە خۆیانداوه و ئەم چڕژه بە مەترسیدارترین شێوه بە دەست سمێڵ بادراوەكان و دەست و پەیوەندییەكانیان پڕ كراوەتەوه.
یەكێك لە هۆكارە سەرەكییە كانی بوونی تەرح بە داستان ئەوەیە كه لە شوێن رووداوەكاندا ، كاریگەری عاتیفی و رۆحی له سەر ئەكتەرەكان وەدیار كەوێ و بە وێنا بكرێت و لە كاتی وا دا توخمی «فەزا سازی» واته كەش و هەوای زاڵ بەسەر ڕۆماندا زۆر گرینگه كه چۆن دارێژرابێتبوه و هەموو شت دەكرێ بە كردەوە خۆی نیشان بدات نەك بە گێڕانەوه. لەم ڕۆمانەدا وەك ڕۆمانی «ئیلشا» ئەم كارە باش بە رێوە چووه و دیاردەكان زۆرتر بە كردەوە كراون تا گێڕانەوه. بۆ وێنە:
« دەستم چەند جارێك بە چەرم و گۆشتی هەڵتەكاوی دەكەوت و پتر دەتلایەوه و بۆنەكەی گێژ و بێزاری دەكردم و لێ لەبەر زگی بەتاڵم ئاوێكی زەرد زەرد دەڕشامەوه.»
و ئەم فەزاسازییە لە زەینییەتی خۆشیدا دیارە:
«مۆتەیەك بوو هەردەم بیر و هۆش و ئەندیشەمی دەكرۆشت و دەخوارد…»
بە تایبەتی لە بەشی باس له هۆكارەكانی دەست تێوەردانی زلهێزبكان لە چارە نووسی دانیشتواندا بە بڵاو كردنەوەی بۆنی نەوت دەست و باڵی ڕۆمان زۆر بەتاقەت دەكا بۆ شی كردنەوەی گرفتەكان. ئا لێرەڕا كەش و هەوای رۆمان بە بۆنی نەوت پڕ دەبێت و پێدەچێ وڵامی هێندێك لە پرسیارەكانی كوڕە چاوڕۆشنەكە خۆی بەدەستەوە دابێت. هەر بۆیە نووسەر بە گەڕانەوەی سمێل بادراوەكان بە هەموو پڕوپاگەندە و تەكنۆلوژی و هەموو ئەوشتانەی ئەندامانی حەفتماڵەی پێ سەرخۆش بووه ، دڵشاد نییه . حەفتماڵە بۆ سەربەخۆیی بە یەكجاری خەریكی دارەدارەیه و پێویستە هەموو لایەنەكانی بەكردەوەبوونی ئەم پرۆسەیە بناسێ و لەكارییان گرێ. بۆ ئەوەی لە هەمان كاتدا كه پەیوەندی هەمەلایەنەی هەیە بۆ جارێكی تر نەبێته دەستەچیلەی كایە و گەمەی بەرژەوەندێ هەموو ئەوانەی كه لە سەر ئەم باوەڕەن كه چاڵاوەكانی نەوت لە جێگای دروستی خۆیان هەڵنەكەوتوون! میری ددان شاش قەڵاچۆ كرا و بە سەزای خۆی گەیشت ولە بڕی وەی پێویسته هەروەها ئاڵ و گۆڕی بنەڕەتی بە سەر چۆنییەتی ئیدارە و سیستەمی دەسەڵاتداری دا بەرێوەبچێ. ئەمە داڵغەی سەرەكی ڕۆمانه كە بەڕای من باش جێكەوتووه. حەفتماڵە لە شوێنێك و چاخێكی مێژوویی ئەستەم دایە ، زارۆیەكی ناسكه كه بە تاقی ئاسمانەوە هەڵواسرابێ، پەڕانپەڕی بە سمێڵ بادراوەكان بە میرانی ددان شاش گەمارۆدراوه، بۆی هەیە لە وەها هەرێمێكی ئەستەم دا ئەم تاوسە حەوت رەنگیلەیە بۆ جارێكی تر لە مەترسی كەوێ، مەترسی بزر بوون و توانەوە لە ناخی ئەم ئەژدەهاكه رەشە كە هەموو شت لە ناخی برسی و جەم مردووی ئەودا ڕۆدەچێ و هێشتا بەرۆكی حەفت ماڵەی بەرنەداوه، «حەفت» بۆ خۆی ڕەقەمێكی مەبارەكە و ئەم زانیارییەی لە پشت ئەم رەقەمە ڕاوەستاوە بۆتە پاڵپشتێكی گەوره بۆ سەلماندنی جیاواز بوونی ئەو بەشه و حەول بۆ پاك و پێس كردنی لە لایەن زەینییەتی نووسەرەوه بەسەر ئەم بەشەدا دیاره. ئەم پیرۆز بوونە هەر لەدەرگا سەمەرە و بێوێنەكەی حەفتماڵە ڕا دەستی پێكردووه ، بە وێنا كردنی ئەم هەمووه ئەفسوون و رەمز و رازەی لەم دەرگایەدا هەیە بە یارمەتی شێوازی سوور رێئال دەمانباتە ئەودیوی شاراوەی راستییەكان كه لە وانەیە لە دنیای رێئال دا بە تەواوی هەستی پێنەكرێ. پردە بازێكه بۆ سەر دنیای زەینی نووسەر لە مەر باوەڕ و بۆچوونەكانی لەم پێیەدا.
بەڵام لەمەڕ نێوی قارەمانەكانی چیرۆكدا لە ئەدەبیاتی فارسی و رۆژئاواییەكاندا ئەوەكە پێشوێن و مۆركی ئاكاری كەسایەتی چیرۆك لە نێوی ئەواندا پێشاوپێش خۆی پێشبینی بكرێت بە پێویست نازانن و هێندێ كلیشەییە، بۆ وێنە بەرلەوەی كە «میری ددان شاش» بە كردەوەكانی بناسێندرێ بە نێوەكەی پێشبینی وەی دەكرێ كه مرۆڤێكی نەگریس و خوێنرێژ و نالەبار بێت و یان «میری رەیحان لە پشتێند» كەسێكی دڵتەڕه كە لە جیاتی خەنجەر و چەك رەیحانەی بۆن خۆشی لە پشتێند بەستووە و پیاوی شەڕێ نییە. ئەم چەشنە نێو لێنانە نووسینەوەی بەشەكانی دیكه بۆ ناسینی ئەم كەسایەتییانه بە فیڕۆ دەدات و بێ كەلكییان دەكات ، هەر وەها ئەم كاره لە بەشێك لە نێوی كەسایەتی ڕۆمانەكانی بەختیار عەلی دا بەرچاو دەكەوێ كە دەتوانێ خەسارێك بێ بۆ ڕۆمان.
خەیاڵی ناسكی نووسەر لە تەواوی ئەم ڕۆمانه دا جێگای سرەنجه، لە وڵاتێكی بە نەفرەتكراوی لە خوێن گەوزاودا كه جگه لە هەڕەشە و مەترسی چی تێدا بەدای نەكراوه ، ئەم دەست وەسەر خستنەی نووسەر بپ پاراستنی هەموو ئەم جوانییانە بۆته هۆی ئەوە كه بیسەلمێنێ فەلسەفەی جوانی و هۆنەر و ئەوین ئەم لایەنە بەتاقەتەیه كە هیچ شتێك تەنانەت ڕەشترین چارەنووسەكانیش ناتوانێ بۆ هەمیشه حەشاری دا و بیشارێتەوه.زەینەەتی پڕ لە جوانی نووسەر وەك تاوسێكی حەوت رەنگیلە باڵی بەسەر هەموو ئەم ناحەزییانەدا كێشاوه و هیوا و ئومێد دەبخشێ و لە جەنگەی هەموو گرفتەكاندا پشتی خوێنەر دەگرێ كە لە تاقەتی نەخا. ڕەشماڵەكان هەردەم ئەخاتە شوێن بەهارێكی تەڕ و كەسك.
نووسەر كە باس لە زارۆ دەكات لەم بیرۆكە پیاوسالارانەدا ئەسیرە كە ئەم زارۆیە پێویسته «كوڕ» بێ. بەڵام دوابەدوای ئەودا دەلێ كە ئەم داخوازییە وەك تۆقێكی ئەبەدی خرابووه ئەستووم. من وا هەست دەكەم لە هەمانكاتدا كه ئەم راستییەی دركاندووه و درۆی دەگەڵ خوێنەر نەكردووه لە هەمانكاتیشدا چەشنێك ناتەبا بوونی خۆی بۆ دەست نیشان كردنی زارۆ تەنیا وەك كوڕ نیشانداوه و بەر لەوەی بۆخۆی بیری لێكردبێتەوە وەك تۆقێكی ئەبەدی خراوەتە ئەستووی.
نووسەر باس لە دوورێیانێك دەكات كه پێویسته بۆ تێپەڕ كردنی تەیار بین، تەیار بوون لە كولییەتی خۆیدا هەڵگری مانایەكی زۆره و هەموو لایەنەكای بیری ، جەستەیی و تایبەت مەندییەكانی ئەخلاقی وەك بوێری و زانایی و …دەگرێتە بەر خۆی. ئا لێر‌دا تووشی هێندێك شوعار دێت كە ئەگەر نەش نووسرێتەوه ڕۆمان تووشی خەسار نابێت. دیارە كەڵكەڵه و داڵغەی نووسەر بۆ رزگاری بە یەكجاری نەتەوەكەی ئەم ترسەی رێنیشاندووه كه گرد و كۆی نووسراوەكەشی بە هێندێك ئامۆژگاری بە ئەنجام بگەێنێ كە ئەگەر نەی كات تووشی خەسار نایات و ئەگەر بە پێویستی دەزانێ و ئەوە مافی سەرەكی خۆو وەك نووسەره ، پێویستە لە لابەلای رووداوەكان و لە زمانی ئەكتەرەكانی دا بیدركێنێ، واتە بڕیارەكانی بە كردەوە بكات چاكتره لە وەی كه بیدركێنێ. هەڵبەت با لە حەق نەگوزەرێم كه ئەم هەڵوێست بە روخساری ڕۆمانەكەوە بەختەوەرانە كەم رەنگه و زۆر بەر چاو نییه.
«پیرەنگ» لەم ڕۆمانەدا نە تەواو ئاواڵەیە و نە تەواو داخراو ، واتە باس لە رابیتەی عیلەت و مەعلوولی ، بەرقەرار كردنی پەیوەندێكی مەنتقی نێوان رووداوەكان و دیاری كردنی هۆكارەكان بە باشی جێكراوه ، بۆ وێنە دەزانین بۆ چی كەسایەتی سەرەكی ڕۆمان بەردەوام ژن دێنێ، حەفتماڵه بۆ چی كەوتۆتە شوێنێك مابەینی هەرد و ئاسمان، سمێڵ بادراوەكان و میرانی ددان شاس بۆ چی چاوییان لە دووی حەفتماڵەیە و لە چی دەگەڕێن؟،…
بەم جۆرە من پێموایە ئەم ڕۆمانەش توانیوێتی ئەركی خۆی بۆ خەسارناسی و باس لە كێشەكانی ئەم بەشەی نووسەر لە بەرچاوی گرتووە لە قالبی ڕۆمانی «تەمۆخ» دا ڕاپەرێنێ و دەگەڵ وەش چێژی هونەری و ئەدەبی ڕۆمان نەبۆته قوربانی راستییەكان و پێ بە پێی یەك هاتوونەتە پێش و كارە كەیان ڕاپەڕاندووه. هیوادارم كاكە دیدار تەمەن درێژ بێت و بەردەوام بەشداری ئەم بزووتنەوە فەرهەنگییە بێت كە هەلێكی لە باری لە هەرێمی كوردستان بۆ رەخساوه و یەكێكه لە مەزنترین دەسكەوتەكانی خەباتی دەیان ساڵەی دانیشتوانی ئەم بەشە . بزووتنەوەی فەرهەنگی پێشداهاتی هەموو چاكە سازییەكه و بەستێنێكی هەراوه بۆ گەیشتن بە چڵە پۆپەی ژیانێكی ئینسانی و بێ وەی.
مریه‌م قازی
http://maryamghazi.blogfa.com/
زستانی 2012
تێبینی: رۆمانی ته‌مۆخ هێشتاکه چاپ نه‌کراوه، پێشتر به ئیمه‌یڵ بۆ خاتوو مریه‌م له مهاباد، خاتوو شوکریه و کاک یونس و عومه‌ر و هه‌ژار له هه‌ولێر، کاک سه‌ردار سنجاوی له سدنی، کاک بایه‌زید و ناسیار له ڤانکوڤه‌ر، کاک ئارام له کۆڵن، هه‌ناردرابوو. هه‌ریه‌ک له‌م ئازیزانه‌ی سه‌روو به جۆرێک سه‌رنج و تێبینییه‌کانی خۆی ده‌ربڕیووه که جێگه‌ی سپاس و ئه‌فراندنی پترن. ئه‌گه‌ر رۆژگارێک له دونیا چتاقه شتێکی پێکه‌وه ته‌با و هاوته‌ریبمان چنگ نه‌که‌وێت، ئه‌وا هه‌تا سه‌ر و بۆ هه‌میشه خوێندنه‌وه و نووسین وه‌ک دوو ته‌واوکه‌ریی یه‌کتریی، که‌م تا زۆر ده‌مێننه‌وه. خاتوو مریه‌م پێشتر بێ ئه‌وه‌ی منی له نزیکه‌وه ناسیبێت خوێندنه‌وه‌یه‌کی درێژی بۆ رۆمانی ئیلشا کردبوو و له‌و کاته‌ی ئاگه‌دار نه‌بووم و، کاکه رابه‌ری فاریقی شاعیر به سپاسه‌وه هه‌واڵه‌که‌ی پێ راگه‌یاندم. ئه‌م خوێنده‌وه‌یه له وێبلاگه جوان و فه‌رهه‌نگییه‌که‌ی خاتوو مریه‌می قازی بڵاوکراوه‌ته‌وه، پاش روخسه‌ت وه‌رگرتن، وه‌ک ئه‌مه‌کێک بۆ خوێنه‌رانی ئازیز و شه‌یدای رۆمان و سایتی ده‌نگه‌کان پێم خۆش بوو ئه‌م خوێندنه‌وه‌یه بڵاوبکه‌مه‌وه. به ئومێدی ئه‌وه‌ی به گوڕ و شه‌وقێکی پتر به‌م کاره ئه‌ده‌بییه خه‌ریک بم و زوو بیبه‌م بۆ چاپخانه.
دیدار مه‌سیفی
