میتۆدى بنیادگەرى و سۆسیۆلۆژیاى ئەدەب

 میتۆدى بنیادگەرى و سۆسیۆلۆژیاى ئەدەب
    عەبدولڕەحمان فەرهادى
 
 سۆسیۆلۆژیاى تازەى ئەدەب لەو رێگەیەوە دەژێتەوە كە گوایە داهێنانە ئەدەبییەكان لە هەموو رەهەندە لێك جیاكانى دا بە سیمبۆلێكى ژیانى كۆمەڵایەتى دادەنرىَ، ئەم گریمانە رێگە بە رەخنەگرو بیر یاران دەدات كە هەست بە روخسارى بەرهەمە ئەدەبییەكان و كۆمەڵگاكان بكەن، بەمەش پشت بە پیادەكردنى میتۆدە داینەمیكییە بنیادیەكانەوە دەبەستىَ كە لۆسیان گۆڵدومان ((Lucien Goldmann)) كتێبى ((لێكۆڵینەوە دیالێكتییەكان))دا شییان دەكاتەوە، بەتایبەت لە بەشەكانى پێشەوەى كتێبەكەى دا كە بەسەردێڕى ((ماددییەى دیالەكتیكىو مێژووى ئەدەب))ن، سەربارى باسێك بەناوى ((سێكسیزمو روئیاى تراجیدى جیهان)) كە بە پراكتیكى مەنهەجى بنیادى داینەمى دادەنرىَ.
 لەم باسانەدا نووسەر بە قوڵییەوە شتەكان شیدەكاتەوە، لێرەدا هەوڵدەدەین چەردەیەك لەم شیكردنەوەى بنیادگەرى روونكردنەوەى میتۆدى شیكردنەوەى بنیادگەرى پێشكەش بكەین…
 گۆڵدمان لەلایەكەوە ئەدەبو فەلسەفە بەشێوازێك لە شێوازەكانى گوزارشت دەدانىَ كە روئیایەكەى پتەوى جیهان لە دوو ئاستى لێك جیانیشان دەدات، لەلایەكى دیكەوە دەرى دەخات كەوا ئەم روئیایەى جیهان دیاردەیەكى تاكە كەسى نییە، بەڵكو دیاردەیەكى كۆمەڵایەتییە، ئەمەش وەك دیمەنێكى بەرچاو پێویستە بگەینە ئەوڕایەى كەوا ئەمە پێكهاتەیە كە لە چەندین رەگەزى جۆراوجۆر كە بە پتەوى بەیەكەوە لكێنراون. دەتوانرىَ ئەم روئیایە وەك سیستمێك بۆ فیكر وەسف بكەین كە بەسەر چەند كەسانێكى دیارى كراودا سەپێنراون، ئەمانیش لەژێر بارودۆخێكى ئابوورىو كۆمەڵایەتیى لێكچوودا دەژین. تاكە كەس بە تەنیا دەتوانىَ روئایەك دیارى كراو بۆ جیهان بێنێتە ئاراوە، بەڵكو لەزۆربەى جاردا ئەم روئیایە كۆمەڵێك كەس دایدەهێنین. كە پێوەندییەكى دیارى كراویان لەگەڵ هەموو ئەو رەگەزانەدا كە واقیع پێك دێنن.
 بۆیە ئەم هەوڵانەى كە بەرهەمە ئەدەبییەكان لەژێر كاریگەرى ژیانى خودى نووسەرشى دەكەنەوە، یاخود ژینگە كۆمەڵایەتییە تایبەتى یەكەى دەخەنە بەرچاو، بە هەوڵى سەركەوتوودا دەنرێن، چونكە ئەو پەیوەندییانەى كە لە گۆڕەپانى بەرهەمە ئەدەبییەكاندان یاخود پەیوەندیى نێوان تاكە كەسو گۆمەڵگا بەشێوازێكى پێوەندى ئاڵۆز دادەنرێنو بەشێوەیەك ناتوانین میكانیكیانە ئەم پێوەندیانە شڕۆڤە بكەین، هەروەها ناشتوانین بگەینە تێكڕاى ئەو رەگەزانەى شیكردنەوەكانمان كە ژیانى نووسەر پێیەوە ناسراوە، هەروەك چۆن پێشتر چەندین نووسەرى بوارى رەخنەى ئەدەبى لەم جۆرە هەوڵانەیان داوە، بەم هەوڵە ناتوانین بگەینە نەژادو بنەچەى بابەتەكەمان، واتە دۆزینەوەى سروشتى پێوەندیى نێوان بەرهەمى ئەدەبىو ئەو روئیەیەى جیهان كە پێبەستە بە هەندىَ چینى كۆمەڵایەتى، لەبەر ئەم هۆیە ناتوانین بایەخ بەو مەبەستانە بدەین كە شێوازەكەى لە بنیاكردنى بەرهەمە هونەرىو ئەدەبییەكان دا دیارە ویژدانى نووسەر تیمار دەكات.
 پێویستە لەمەوە واتىَ نەگەین گۆڵدامان داوا لە نووسەر دەكات ئەو راستییانە فەرامۆش بكات كە دەیاننوسىَ، بۆنموونە ئەو راستىو رەزامەندیانەى كە راسین نووسیونى پێویستە لەهەمان بوارى بەرهەمى ئەدەبى داو لە بەكارهێنانێكى دا شوێنى بۆ بكرێتەوە كە رۆڵێكى دیاریكراویان هەیە، بەڵام لەهەندىَ كاتى دیارى كراودا بایەخێكى دیارى كراوى هەیە كە نووسەر لەرێگەى دركاندنى بەرهەمەكانى بمانگەیە نێتەراستییەكى دیارى كراو، هەروەها پێویستە خوێنەرى مێژووى رۆشنبیرى راستیى لىَ ون نەبىَ، گۆڵدمان جیاوازى دەكات لەنێوان ماناى خودیى بەرهەمو ماناى بابەتى كە پێویستە ئێمە لەناوەوە بەرهەم شى بەكەینەوە، ئەم شى كردنەوەیەش بە تەواوى بەوشى بكەینەوە دەچىَ كە لیڤى شتراوس گرتبوویە بەر كە شێوازە هەستىو نەستییەكانى لێك جوىَ دەكردەوە.
 ئەو مانا بابەتییەى كە گۆڵدمان لیچیەوە هاتبوو، بەهۆى ئەو بیرۆكەیەوە كە دەڵىَ: یەكەیەكى لۆژیكیى ناوەكى لە سیستمى بیردا هەیە، وەك چۆن لەو كە سەدا هەیە یا لە شانۆگەرى یاخود رۆمان دا هەیە، ئەم یەكە لۆژیكییە وا لە كەسەكان دەكات لە بەشەكانى رستەیەك شى بكرێنەوەو بەشێوەیەكى گشتى بۆ رەگەزەكانى بنیادنان بگەڕێنەوە. لەدوا ساتدا بەرهەمى ئەدەبى وەك فۆرمێكى بنیاد پێك دێنىَ. ئەم بیرۆكەیە لەگەڵ هەمان بیرۆكەى یەكىَ لە قوتابخانە تازەكانى رەخنەى ئەدەبى یەك دەگرێتەوە، كە بەرهەمى ئەدەبى بەشێوازێكى بنیادى دادەنىَ، گۆڵدمان دەبێژى بنیادى گەورەترین بەرهەم گوزارشت لە دانەرەكەى دەكاتو دەلالەتى پێوەندیى بە چەرخو كۆمەڵگا كە شى دەكاتەوە، هەروەها گۆڵدمان مەرجى ئەوەش دادەنىَ كە دەبىَ ئەم نووسەرە پێشكەوتوو خوازبىَو بەپێى راى ئەو نووسەرى بلیمەت هەستەوەریى بەندە بە كۆمەڵىَ گۆڕانكاریى كۆمەڵایەتىو مێژوویىو هەر ئەویشە لەبارەى كێشە زیندووەكانى دەدوىَو گەلىَ پرسیار پابەند بەشێوازێكى دیار كراوى ئەوان سەردەمو شارستانێتى یەكەیان بۆ دەردەبڕىَو ئەم پرسیارانەش گەلىَ بیروڕاو بۆچوونو راستییان تێدایە كە گوزارشت لە خودو هەستى نووسەرەكەى دەكات.
 پێوەندیى نێوان تاكو كۆمەڵوۆ رۆشنبیرى زۆر پتەوە، ئەم پێوەندییە لە بوارى فیكرى رەهادا نایەتى دى. بەڵكو دەتوانرىَ بەروونى لە بوارى بەرهەمى ئەدەبىو هونەرى دابهێنرێتە دى، واتە دەتوانرىَ لە ئاستى رۆشنبیرى هەرسىَ جەمسەردا (تاكو كۆمەڵو رۆشنبیرى) بەدى بهێنرىَ، ئەم لاى یارسۆن دەچێتە ژێر سیستمى پێك بەستن یاخود سیستمى سانسۆركارى، هەروەك چۆن لە بوارى كاروچالاكییەكانى مرۆڤ داهاتۆتە ئاراوە، بەڵام گۆڵدەمان واى بۆ دەچىَ كەوا ئاخاوتن دەربارەى كێشەى پێوەندیى نێوان تاكو بەرهەم، دەبىَ نێوانى رۆڵى كەسێتى نووسەرو كارى رەوشتى تاكەكەس لەلایەكو ئاخاوتنى فەلسەفى یا ئەدەبى لەلایەكى تر لێك جوىَ بكەینەوە، لەراستیدا كارى بابەتى بۆ رەوشتى كەسێتیى نووسەر جگە لە رۆڵى خۆى شتێكى دیكە نییە.
 لەم بوارەدا بیریار ئاواتى ئەوە نییە كە رۆڵى نووسەر یاخود رەوشتى دیارى بكات، بەڵكو ئامانجى ئەوەیە واتاو دەلالەتەكانى نێو بەرهەمەكان خۆى بدۆزێتەوە.
 بەرهەمى ئەدەبى لۆژێكى ناوەوەى تایبەت بەخۆى هەیە كە دەبىَ گرنگیى تەواوى خۆمان بەم بوارە جەوهەرییە بدەین.
 جا چۆن دەگەینە لۆژیكى ناوەوەى بەرهەم یاخود ئەو میتۆدەكامەیە كە دەبىَ پیادەبكرىَ؟.
 گۆڵدمان لەم بارەیەوە دەڵىَ: میتۆدى بنیادنەرانە كە زۆرترین تواناى دەرخستنى شتە بەیەك لكاوەكانى ناوەوەى بەرهەمو بەرهەمى گەورەى ئەدەبى هەیە، بەپێى ئەم بیرو ڕایەى گۆڵدمان چەند پێوەندییەكى پتەو رەگەزەكانى فۆرمو ناوەرۆك پێك دێننو ئەو لێكۆڵینەوانەى ئامانجییان باس كردنە لە هەندىَ رەگەزى بەرهەمەكان بەلاى گەلىَ رەگەزى تریشەوە ناچن كە بەشێكە لەم بەرهەمانە، پێبكەستى ناوەوەى بەرهەمە ئەدەبییە مەزنەكان بە بەرهەمێكى دیارى كراوى جیهان دادەنرىَ لە سەردەمانێكى دیارى كراودا، واتە جیهانبینى بە هەڵوێستێكى دیارى كراوى كۆمەڵێك یاخود چەند كۆمەڵێكى جیاى مرۆڤ دادەنرىَو لە رەوگەى مێژوو گوزارشتى لىَ دەكرىَ، ئەمەش ئەوە دەگەیەنىَ كەوا گۆڵدمان لە پێكبەستى ناوەوەى بەرهەمەكان هێزێكى ویژدانیى ناوەوە لەنێو كۆمەڵى مرۆڤ دا بە چالاكى دەبینىَ، ئەمەش راستییەكى رووتو رەها نییە. پێكبەستى ناوەوەى بەرهەم هەندىَ فەرمانى بنەڕەتیى هەیە كە لەدەرخستنى دەلالەتە دۆراوجۆرە بابەتییەكان دەردەكەوىَ هەموو ئەو چەمكانەش لەشێوەى فیكرو سۆزو رەوشت دەردەخات، هەروەها بوونییەكەى نێوان تاكو كۆمەڵ لەسەر هەمان پێكبەستى ناوەوە دەسەلێمێنى، ناتوانرىَ بنیادنان لە بەرهەمدا ئاوێتەیەك بىَ بۆ خستنەڕووى بنیادنانى كۆمەڵایەتىو گوزارشت لە بەرهەمدا ئاوێنەیەك بىَ بۆ خستنەڕووى بنیادنانى كۆمەڵایەتىو گوزارشت لەكەسایەتى نووسەر بە تەنیا، بەڵكو وەك واقیعێك چەند دەلالەتێكى بابەتى دەبىَ كە لە بوونى یەكەى نێوان تاكو كۆمەڵ دەردەكەوىَ، ئەم یەكەیەش بەشێوەى دیالەكتیكى لەمێژوودا دەبىَ، بەڵام بەگوێرەى میتۆدەوە پێویستە توێژەر دوو هەنگاو جىَ بەجىَ بكات كە ناتوانرىَ لێك جوىَ بكرێنەوە، یەكەمیان شیكردنەوەى بەرهەمەكەیە بەشێوەیەكى بنیادنەرانە، لەم بارەیەوە گۆڵدمان دەبێژىَ گرنگترین هەنگاوى زانستى لەشیكردنەوەى بەرهەم هەوڵدانە بۆ لێكدانى ئەو بنیادە تایبەتى یانەى كە دەلالەتیان لە بنیادە فراوانەكانەوە تێدایە… لەبارەى میتۆدەوە پێویستە توێژەر یاخود رەخنەگر دوو قۆناغ بە ئەنجام بگەیێنى، ئامانجى لێكۆڵینەوەى یەكەمیان دیارى كردنى تایبەتمەندێتییە ناوەكییەكانى تەواوى بەرهەمەكەیەو دواى ئەویش لێكۆڵینەوەى شیكاریى تەواو دەنووسرێتەوە، ئەم قۆناغە پشت بە میتۆدى شى كردنەوەى بنیادى دەبەستىَ كە لە بنەڕەتەوە لە سیستمى زمانزانى بەرهەمەكەوەیە بۆ ئەوەى بگەیتە ئەو بنیادانەى دەلالەت لە تێكڕایى پێوەندییە ناوەكییەكانى بەرهەمەكە دەكەن. هەرچى قۆناغى دووەمە پێوەندیى بە پرۆسەى تێگەیشتنو یەكاڵا كردنەوەى بەرهەمەكەوە هەیە. واتە روون كردنەوەى پێوەندیى بەدیدى دیارى كراو بۆ جیهان، بەڵام روون كردنەوەى ئەم تیۆرە دیارى كراوە بۆ جیهان لەرێگەى تێكەڵ كردنى دەبىَ بە بنیادى تەواوى كۆمەڵگا. ئەم رێگە میتۆدییە وەك بارێكى یەكگرتوویى پێكبستى تەواو دەردەكەوىَ، بۆیە پرۆسەى تێگەیشتنو شیكردنەوە بە توندى بەیەكەوە بەندن، بەڵكو دەتوانرىَ بگوترىَ كە هەردووكیان یەك پرۆسەى، شیكردنەوە بەبىَ پێكبەستن بە بنیادى تایبەت جێبەجىَ ناكرىَ.
 لەمەوە دەردەكەوىَ كەوا فەلسەفە ئەو بوارە تەواو كەرە دیالەكتیكیەیە توێژەر تەماشاى بەشەكانى بەرهەمو بنیادى تەواوى كۆمەڵگا دەكاو دەنىَ بۆ ئەوەى سەیرى بنیادى تەواوى بكات كە دەلالەتێكى دیارى كراوى لە بنیاددا هەیە، بەشەكانى بەرهەمیش بۆ خۆى بوارێكى سەربەخۆ نییە، بەڵكو بەشێوەیەكى دیار بوارێكى بە بوار بنیادى كۆمەڵایەتیى گشتییەوە بەندەو پێویستە رەخنەگر یاخود توێژەر كارو فەرمانى ئەم بنیادە تایبەتییە لە بنیادى تەواوى كۆمەڵ روون بكاتەوە. لە سۆسیۆلۆژیاى ئەدەبدا گۆڵدمان بەیەكىَ لە پیشەنگەكان دادەنرىَ كە كارو بەرهەمى گرنگى لەم لایەنە نەپستمۆلۆژییە پێشكەش كردووە. بۆیە پێویستە جۆرى كارو بەشدارییەكانىو رۆڵى راستەقینەى لەبوارى سیۆسیۆلۆژیاى ئەدەب بزانین.
 گۆڵدمان لە روانگەى چەمكى- ستراكتورى بونایەتى (Ceneticstracfuralism) هەوڵى داوە 0وەك خۆى دەڵىَ) وەرچەرخانێكى رادیكاڵى یانەى لە میتۆدى سۆسیۆلۆژیاى ئەدەب بەرپاببىَ. لەم بارەوە دوو خاڵى زانراوە هەنە:
 یەكەمیان: جەخت كردن لەسەر زێدو رەنگێكى كۆمەڵایەتى بۆ دیاردەى داهێنانى فیكرى بەگشتىو داهێنانى ئەدەبى بەتایبەتى.
 لێرەدا گۆڵدمان لەگەڵ ئەو بۆچوونە فۆرمییانە یەك ناگرێتەوە كە هەوڵى لێكۆڵینەوەى پێوەندى نێوان ئەدەبو سیاقى مێژوویى كۆمەڵایەتى دابڕاوەو لەكاریگەرێتى بارى سۆسیۆلۆژیاى بەسەر دیاردە ئەدەبییەكانى كەم دەكردەوە. گۆڵدمان دەڵىَ: بۆ ئەوەى لە بەرهەمى ئەم كارە فیكرىو هونەرىو ئەدەبیانە بگەین، ئەوا دەبىَ لە گروپە كۆمەڵایەتییە باوەكانو بنیادى تەواوى كۆمەڵگا بكۆڵرێتەوە.
 دووەك بە كۆمەڵایەتى بوونى بەرهەم ماناى ئەوە نییە میكانیكى یانە پێبەست بىَو شیكردنەوەى هۆیەكانى پێوەندى ئەدەب بە واقیعى كۆمەڵایەتى بخرێتەڕوو.
 لێرەدا گۆڵدمان بۆ یەكڵاكردنەوەى ئەم پێوەندییە هەوڵ دەدا لە روئیاى دەست كرد تێپەڕێنىَ، چونكە ئەم جۆرە لێكۆڵینەوەیە هەروەك گۆڵدمان دەبێژىَ پێویستە بەپێى ئەو میتۆدى گرتویەتیەبەر یەكەى كارى ئەدەبى نەهێشترىَ، چونكە لە سەرەتادا بەرەو كار دەڕوات وەك ئەوەى دانەرى لە واقیعى ئەمبیریكىو ژیانى رۆژان بىَ…
 ئەوەى لەم كارانەدا دەبىَ باسى لێوە بكرىَ بریتییە لە شێوازى دیكۆمێنتى یەكەى نەوەك تایبەتمەندێتییە ئەدەبییەكە. لەمەوە هەروەك گۆڵدمان لە شوێنێكى دیكەدا دەڵىَ هەڵوێستى بۆچوونى ماركسى كلاسیكى لە جەوهەردا جیاوازیى لەگەڵ كارە سۆسیۆلۆژییە ناماركسییەكان دانییە.
 Lucien Goldman Towards the sociology of the novel Trans By Alan Sheridian 1964. p-9
 لێرەدا گۆلدمان هەوڵ دەدا لە بۆچوونى دا بۆ ئەو پێوەندییەى كە لەنێوان ئەدەبو واقیعى كۆمەڵایەتییەوە هەیە چەند خاڵێكى گرنگ بخاتەڕوو كە ئەمانەن:
 1- كارى ئەدەبى بە تەنیا بۆ رەنگدانەوەى هۆشیارى دەرخراوى گرووپێك نییە، بەڵكو بەرەنجامى كەڵەكەبوونى ئاستێكى بەرزى كۆمەڵێك ویستى بەیەكەوە بەستراوە كە بە هۆشیاریى گروپێكى كۆمەڵایەتیى دیارى كراو ناودەبرىَ، ئەمەش هۆشیارییەكە دەبىَ درك بە واقیعى داینەمیكى بكات.
 2- پێوەندیى نێوان ژیانى كۆمەڵایەتىو داهێنانى ئەدەبى بەگشتى ناگاتە ناوخنى ئەم دوو كەرتەى واقیعى ئینسانى، بەڵكو دەگاتە بنەما ئەقڵییە بنەڕەتییەكانو لە بنەڕەتیشەوە دەگاتەوە بە پێكهاتە ئەقڵییەكان.
 3- پێوەندیى نێوان داهێنانە تاكەكەسیەكان لەبوارى فەلسەفەو فیكرو ئەدەبى مەزن لەوێك چوونى پێكهاتەیان دا یەك ناگرنەوە دەكرىَ بە ناوخینێكى فانتازێكى گوزارشتى لىَ بكرىَ ئەمەش جیاوازیەكى زۆرى لەگەڵ ناوخنى راستەقینەى هۆشیاریى زۆربەدا هەیە.
 4- ئەزموونى تاكە كەسێك بە تەسكو ناتەواو دادەنرىَ بۆ ئەوەى ئەم بنەما ئەقڵییە دابینىَ، بۆیە پێویستە ئەم بنەمایە لە ئەنجامى چالاكى ژمارەیەكى زۆرى خەڵك پێك بىَ كە خۆیان لە هەڵوێستى وێك چوودا ببیننەوە، واتە بنەماكە لە ئەنجامى ژمارەیەك تاكە كەس رێك دىَ كە گروپێكى كۆمەڵایەتیى نموونەیى پێك دێن بۆ ماوەیەكى دوورودرێژ دەژێت كە هەوڵ دەدات چارەسەریەكى پابەند بۆ زنجیرەیەك گرفت بێننە ئاراوە.
 لەمەوە بۆمان دەردەكەوىَ كە پێكهاتەى ئەقڵى دیاردەیەكى تاكە كەسى نییە، بەڵكو دیاردەیەكى كۆمەڵایەتییە.
 گۆڵدمان هەوڵ دەدات لە لێكۆڵینەوەى بۆ پێوەندیى نێوان ئەدەبو واقیعى كۆمەڵایەتى، میتۆدەكەى خۆى بەنموونەیى بكات، بۆ ئەم كارە هەندىَ چەمكى (بینینى جیهان یا جیهانبینى- World Vision) پێشكەش لە لێكۆڵینەوەى داهێنان خۆى لەو راستیەدا دەبینێتەوە كە فەلسەفەو هونەرو ئەدەب بە جۆرەكانیەوە، گوزارشت كردنن لە (بینینى جیهان)، ئەم بینینەش راستەكى تاكە كەسى نییە، بەڵكو بریتین لە چەندین راستى كۆمەڵایەتى.
 گۆڵدمان لە (بینینى جیهان)ى واى بۆ دەچىَ كە بنەماى فیكرى دەكەوێتە نێوان بنەڕەتى چینى كۆمەڵایەتىو ئەو تەنسیقە ئەدەبىو فیكرییەى بینینە كە دیاریى دەكاتو مامەڵەى لەگەڵ ئەو بنەما ناوەندییە (بینینى جیهان)دا دەكات. كارو بەرهەمە ئەدەبییەكان لاى گۆڵدمان بە بنەماى دالێك دادەنرىَ كە بینینى جیهانى گرتۆتە خۆ. بینینى جیهان بە كۆمەڵى حەزو ئارەزوو و هەستو بیر دادەنرىَ كە ئەندامانى گروپە كۆمەڵایەتییەكان بەیەكەوە دەبەستیتەوە. (ئەو گروپەى كە دەبێتە ناوكى چینێك) كە لە ئەندامانى گروپى تر جیایان دەكاتەوە. ئەم بیروبۆچوونە راستییەكە لەبەرچاوى ئەندامانى گروپى كۆمەڵایەتى كە تاڕادەیەك لە هەندىَ حاڵەتى دەگمەنیش دابەرێگەیەكى بەیەكەوە بەستراوە دەگەن ئەم هۆشیارییە چینایەتییە. ئەم كەسانەش كە ئەم بینینە لە فەیلەسوفو نووسەران، هەرچەندەكانیان بە تەواوى گوزارشت لەم بینینە بكات ئەوا بەرهەمەكانیان زیاتر دەبێتە بایەخ پێدان. چونكە ئەوكاتە دەگەنە كەمترین هۆشیارى گروپى كۆمەڵایەتى، كە ئەوانیش سروشتەكەى دەردەخەن. كەواتە بینینى جیهان گۆشەنیگایەكى پێك بەستراوو تەواوە كە لەگەڵ پێوەندییەكانى مرۆڤ لەنێوان خۆیان داو پێوەندیان بە جیهانییەك دەگرنەوە. ئەوەى گۆڵدمان دەربارەى دەدوىَ كە تایبەتە بە پێوەندیى نێوان ئەدەبو واقیعى كۆمەڵایەتى بریتییە لە هەموو ئەو پێوەندییە ستراكتورییانە نێوان دەقو بینینى جیهانو مێژوو خۆىو بۆ دەرخستنى چۆنێتى گۆڕانى هەڵوێستى مێژووى دەستەیەك یا چینێكى كۆمەڵایەتى بۆ بنیادى كارى ئەدەبى لە بینینى جیهان لایان (تیرى انگلتون- الماركسبە والنقد الادبى ترجمە وتقدیر جابر عێفور- مجلە فێول (الادب والایدیولوجیا- الجزو الاول) المجلد الخامس العدد الپالپ- ینایر 1981- ێ84)
 كارى ئەدەبى بنیادى دالێكەو ناتوانرىَ لەم دەلالەتە بگەى تەنیا لەرەت كردنەوەى كارەكە خۆى نەبىَ بۆ بنیادێكى فراوانتر لەم دەلالەتە دەگرێتەوە خۆ. تێگەیشتن لە دەلالەتى بابەتى بۆ كارى ئەدەبى دەبىَ لە روانگەى پێوەندى سۆسیۆلۆژی بە تێكڕایى كۆمەڵایەتییەوە تەماشا بكرىَو شیكردنەوەیەكى قوڵى بنیادى تایبەتى ناوەوەى بكرىَ، ئەمەش دوو رێگەى تایبەتى دەوىَ كە بریتییە لە تێگەیشتن (Comperhension)و یەكاڵاكردنەوە (Expanation). كارى (تێگەیشتن)یش لەناوەوەى دەق خۆى دەبىَ كە بریتییە لە تەواوى دەق نەوەك پابەندە بە ناوەوەى دەق خۆى ((دەق بریتییە لە تەواوى دەق نەوەك شتێك لێىو پێویستە وەك تێكڕاى تەماشا بكرىَ دەبىَ مرۆڤ لە ناوەوەى دا لە بنیادى دالێكى تەواو بگەڕىَ)) (لوسیان جولدمان- علم الاجتماع الادب- الوچع ومشكلات المنهج- مجلە فێول/ المجلد الاول- العدد الپانى- ینایر 1981 ێ104)، چونكە كارە ئەدەبییە راستەقینەكان لە ناوەخنیاندا پێكبەستنو بەوەش دیارى دەكرێن كەوا كۆبوونەوەى پێوەندییە پێویستەكانت لەنێوان فۆرمو ناوەڕۆكو ئەو رەگەزە جیاوازاموە پێكى دێنن. توێژەر ناتوانىَ لە رەگەزە بچووك جیاكان بكۆڵێتەوە. بۆ ئەوەى باشترو بەشێوەیەكى راستو دروست سوود لەم هەوڵانەى گۆڵدمان وەرگرتن پرسیارێك دێتە ئاراوەكە ئەمەیە:
 ئایا گۆڵدمان لە چوارچێوەى هەوڵەكەى دا توانى گۆڕانێكى جۆرى لەگەڵ هەوڵە كلاسیكییەكانى دى لە بوارى لێكۆڵینەوەى سۆسیۆلۆژیى ئەدەب دابێنى؟ هەروەها توانیى بەپێى تێگەیشتنى بۆ ستراكتورى بونایەتى پاڵپشتى گۆڕانێكى رادیكالىَ لە میتۆدى (زانستى كۆمەڵایەتیى ئەدەب) بكات هەروەك دەیویست؟
 بێگومان هەوڵو بەشدارى كردنى گۆڵدمان لەم بوارەدا هەروەك پێشتر باسى لێوەكرا گۆڕانێكى جۆریى لەكەلەكە بوونى كوانتى لە ناوەوەى زانستى كۆمەڵایەتى ئەدەب دا، هەروەها كاریگەرییەكى ئیجابى لەنێو ئەم بوارەى ئەپسۆلۆژیدا ئەدەبى كردو هەوڵى دا گەشە بە هەندىَ چەمكو گریمان بدات كە ئەم داهێنانە بە بنیادى كۆمەڵایەتى دەبەستێتەوە، بەڵام بەشداریى كردنى گۆڵدمان لەم بوارەدا (لەگەڵ ئەوانەى پێشتر كردوونى) لەناو مەیدانى لێكۆڵینەوەى سۆسیۆلۆژیى ئەدەب دا گواستنەوەو گۆڕانكارییەكى بەرچاوى پێك نەهێناوەو نەیتوانى گۆرانێكى رادیكاڵى لەنێو چەمكەكانى ئەم بوارەو میتۆدەكەى بەرپابكات هەروەك خۆى دەیویست..
 سەرچاوە:
 * لوسیان جولدمان والبنیویە التولیدیە- مساهمە فی علم اجتماع الادب.
 * لوسیان جولدمان: المنهج البنائى وسیوسیوجیا الادب- بقلم جان فایت گۆڤارى (المنار) ژمارە (58)- 1988.