Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
پێداویستیەكانى بونیادنانى كۆمەڵگایەكى مەدەنى لە عێراق

پێداویستیەكانى بونیادنانى كۆمەڵگایەكى مەدەنى لە عێراق

Closed

 پێداویستیەكانى بونیادنانى كۆمەڵگایەكى مەدەنى لە عێراق
 و. جەمال پیرە

 

 

 لەسایەى كەشو هەوایەكى حیزبى زاڵ بەسەر دەسەڵاتى دەوڵەتو دەستوردا ئەگەرى سەرهەڵدانى كۆمەڵگایەكى مەدەنى لەئارادا نابێت، هەروەك لە غیابى یاساو زاڵبوونى كەسو گروپە تیرەگەرو سیاسییە ئایینییەكانیش بەسەر یاسادا هەمان ئەگەر لەگۆڕێدا نابێت. كۆمەڵى مەدەنى ئەو دامەزراوە رێكخراوەییە نییە لەدەرەوەى دەسەڵاتى سیاسیى فەرمانڕەواو یاخود لەدەرەوەى چوارچێوەى كۆمەڵگاى سیاسیى دەرەوەى دەسەڵاتدا چاڵاكی ئەنجامبدات، بەڵكو  كۆمەڵى مەدەنى كاریگەرییەكى راستەوخۆى بەسەر دروستكردنى بڕیاردا دەبێت، ئەم كاریگەریەش بوونى كۆمەڵى مەدەنىو مەداى كاریگەرییو بوونى خۆى لە واقیعیى كۆمەڵایەتىو سیاسى هەر كۆمەڵگایەكدا دەسەلمێنێت.
 بەگشتى رێكخراوەكانى كۆمەڵى مەدەنى گەر لەسایەى حیزبو دەسەڵاتى سیاسیدا بنو هیچ كاریگەرییەكیان بەسەر چاڵاكىو ئاراستەى دامەزراوەكانى كۆمەڵى مەدەنی نابێت.
 گەمارۆدانى باوى دروشمەكانى دیموكراسىو كۆمەڵى مەدەنى لەلایەن حیزبە گشتگیرەكانەوە رێگە لەدەركەوتنى كۆمەڵگایەكى راستەقینەى مەدەنیدا دەگرن، هەروەك دامەزراوە شكلییەكانى كۆمەڵى مەدەنى دەگۆڕێن بۆ كلكو باڵى دەسەڵاتو حیزبەكان، وەك ئەوەى كە لە قۆناغى دیكتاتۆرییەتى عەرەبىو جیهانیدا بۆمان دەركەوت، بەشێوەیەك كە تیایاندا رێكخراوەكانى خوێندكارانو لاوانو سەندیكاو دامەزراوە ئایینییەكانو یەكێتییەكانى مامۆستایان، پارێزەران، نوسەران هتد,,,دەبون بە دامودەزگاى فەرمى بۆ پاسەوانیكردن لە دەسەڵاتو دژ بە كۆمەڵگا تەیار دەكران.
 لێرەدا دەمەوێت ئەو بەدحالیبوونە دەربارەى كۆمەڵى مەدەنىو عەلمانیەت چارەسەر بكەم كە لەلاى ئێمە باوە، عەلمانیەت ئەو سیستمە سیاسییە گشتگیرە نییە كە باوەڕى بە ئایین نەبێت، لەبەر ئەمەشە كە لە دنیاى عەرەبیدا لەسایەى هەبوونى حیزبى سیاسیى چەپگەرو نەتەوەیی باوەڕەنەبوو بە ئاییندا عەلمانیەت جگە لە فۆرمەكەى بەواتا راستەقینەكەى خۆى لەئارادانییە.
 عەلمانیەت مەنزومەیەكى فیكرییەو لەگەڵ گشتگیریى ئایدۆلۆژیدا ناكۆكە، بۆیە حیزبە كۆمۆنیستە عەلمانییو حیزبە نەتەوەییە نا ئایینییەكان عەلمانى نین، بۆ نموونە سیستمى فێركردن لە سیستمى عەلمانیدا سیستمێكى عەقیدەیى نییە تا پاشكۆى ئایدۆلۆژیاى حیزبى فەرمانڕەواو بڕوا سیاسییەكەىو تێڕوانینە گشتگیرەكەى بێت بۆ كۆمەڵگا،  لە سیستمى كۆمۆنیستیدا  پەروەردەو فێركردن ئایدۆلۆژییەو ئازاد نییە، لەوێدا بیرۆكەكان لەجیاتى ئەوەى پەیوەیست بن بە مزگەوتو كڵێسا پەیوەست دەبن بە ئایدیۆلۆژیاى تیۆریى ماركسیزم كە دواتر بوو بە تیۆرى لینینى تۆباوى تیایدا وا لە جیهان دەڕوانێت كە دەبێت  ملكەچى روئیاى حیزب بێت. ئەم رایە بەهەمان شێوە  بۆ حیزبو بزوتنەوە نەتەوەییە عەرەبییەكانیش راستە وەك حیزبى بەعس كە بانگەشەى بۆ عەلمانیەت دەكرد!.
 مافەكان لە سیاقى عەلمانیدا سروشتین نەك بەدەستهێنراو، واتە ئایینو دامەزراوەكانى حوكمى پادشایەتىو كۆمارى نابێت دەست لەم مەسەلەیە وەربدەن، چونكە مافى بەخشینو سەندنەوەى مافەكانیان نییە، لەم سۆنگەیەوە عەلمانییەت لەپرۆسەى فێربوون دەڕوانێتو پێیوایە كە دەبێت ئازاد بێتو هیچ ئاراستەیەكى سیاسیىو ئایدۆلۆژى دەوڵەت لەخۆوە هەڵنەگرێت، بەهەمان شێوە دامەزراوەى ئایینى نابىَ كۆنتڕۆلى بكاتو لەدەرەوەى زانستو ئەزموونەوە نەبێت، مافى ئاراستەكردنیان نییە.
 بۆ نموونە لە فەڕەنسا دواى ئەزمونێكى درێژى شەڕى ئاینى كە لە سەدەى شانزەهەمو حەڤدەهەمدا روویاندا، خوێندنگا پەروەردەییەكانى ئەو وڵاتە لەلایەن دەستەواژە لاهوتییەكانەوە تەیار كرابوون، لەساڵى 1905 زنجیرەیەك یاسا لەم وڵاتە داڕێژرا كە تیایدا هیچ خوێندنگایەكى نیشتیمانىو لۆكاڵى بۆیان نابىَ لە رێگەى میتۆدەكانى فێربوونەوە ریكلام بۆ ئایینێك بكون، لەهەمانكاتدا بەپێى ئەو یاسایانە بە زۆر وتنەوەى وانە ئایینییەكان قەدەغەكراوە.
 كۆمەڵگاى فەڕەنسى لەو كاتەدا لەدەرەنجامى شەڕە ئایینییەكاندا  دابەشببوو،كە تیایدا مۆركو خرۆشى ئایینى بەسەر هەموو شتێكەوە دیاربوو، ئەو بوارەى خوێندنو فێركردنیش رۆڵى لە قوڵكردنەوەى ململانێكاندا هەبوو، ئەمە بۆ عێراقى سەردەمى شەڕ لەگەڵ ئێرانو دواى شەڕەكەش راستە.
 من لەنهێنى پێداگرتن لەسەر وشەى عەلمانیەت دەگەم، لە خۆرئاوا ئەم وشەیە بەدەگمەن نەبێت دووبارە ناكرێتەوە كەچى لە دنیاى ئێمەدا بەردەوام دووبارە دەكرێتـەوە ئەمەش بەهۆى هەیمەنەى هێزە ئاینییەكانەوەیە، پێداگرتن لەسەر ئەم وشەیە بەبىَ گەڕانەوە بۆ پرەنسیپەكانى، زەرەمەندەو رەنگە زیانەكانى رۆژ بەرۆژ زیاتر بن، مەسەلەى جیاكردنەوەى ئایینیش لە دەوڵەت لەبەر بێباوەڕیى چەمكەكەوە نییە بەڵكو لەبەر ئەوەیە كە بیرۆكەو هەڵوێستێكە پەیوەستە بە دەستنیشانكردنى دەسەڵاتى هەریەكەیان ، هەروەك بۆ زانینى ئەوەى ئاخۆ هەر دوو چەمكەكە لەكوىَ بەیكدەگەنو لەكوێش جیادەبنەوە، واتە دەسەڵاتى زەمەنىو ئایینى دەستنیشان بكات.
 پێموایە كە دەكرىَ ئامانجى فیكرى عەلمانى لە دنیاى عەرەبیو ئیسلامیدا سەركەوتوو بێتو بتوانێت فیكرى ئیسلامى تاوتوێبكات بەو پێیەى كە دەستكردى مرۆڤە نەك شتێكى ئیلاهى بێت. وەك دەزانین كە تێزە ئایینییەكان لەماوەى چواردە سەدەدا لەلایەن فیكرى ئیسلامییەوە بەرهەمهاتوون، ململانێى سیاسیی وایان هێناوەتەئاراوە كە بەهیچ شێوەیەك بوارى گۆڕانى جیاوازییە فیقهییو چەمكە ئایینییەكانى نەداوە، تا بتوانێت لەگەڵ نوێبوونەوەى سیاسیىو فەرهەنگىو كۆمەڵایەتی جیهاندا بێت.
 پێداویستیەكانى بونیادنانى كۆمەڵێكى مەدەنى عەلمانى دیموكراسى چین؟
 پێداویستییەكان بە تێپەڕبوون بە قۆناغى رەخنەى سیاسیىو فیكریىو فەلسەفییەوە دەستپێدەكەن لە فیكرى سیاسیىو كۆمەڵایەتیی باو كە بەهۆیەوە كۆمەڵگاى سیاسى دەگۆڕێت بۆ كۆمەڵگاى مەدەنى، بەشێوەیەك كە لەسەرجەم ئاراستەكانەوە رەخنە لە گششتگیریى ئایدۆلۆژیى بگیرێت.  رۆشنگەربوون بەهۆى دەرچوون لە چوارچێوەى بڕواو پێدراوەكانەوە دەستپێدەكات، هەروەك دەربازبوون لە ترسو تیرۆرى فیكریش سەرەتاى بە رۆشنگەر بوونە،
 بیرى رەخنەو رۆشنگەرى عێراقىو عەرەبى ملكەچى هەڵمەتەكانى ئەو تیرۆرە فیكرییە بوون كە لەلایەن حیزبە سیاسییە زاڵەكانەوە رێكدەخراو سەركردایەتى دەكرا هەروەك رۆشنبیرانى گشتگیرو دژە ئازادىو رۆشنگەرىو پلوڕالىو دژە بەشداریى سیاسیى هاوكارى سەرسەختى ئەم پرۆسەیە بوون.
 ئەمە حەقیقەتى سیاسیىو رۆشنبیریىو كۆمەڵایەتییە، واى لە دەستەبژێرى عەرەبى كرد كە لە تاوانى دەستبەسەراگرتنى ئازادییەكانو غیابى یاسادا بەشداربن، بەداخەوە ئەم دەستەبژێرە بەمەبەستى گێڕانى رۆڵى سەركوتكردن لەلایەن چەند دەوڵەتێكى خۆرئاواییەوە پشتگیریى دەكران ئەوانەى كە پێیانوابوو دیموكراسییەتو كۆمەڵى مەدەنى بەتەنها مافێكى خۆرئاواییانەیەو تەنها لە وڵاتە یەكگرتووەكانو وڵاتانى ئەوروپاى خۆرئاواوە كورتدەكرێتەوە، وڵاتە یەكگرتووەكان هاوكارى هیچ پڕۆژەیەكى دیموكراسىو لیبڕاڵى نەكردووە لە وڵاتانى عەرەبیدا، هاوكات  بیانوی ململانێ لەگەڵ ئیسلامى داوەتە پاڵ چەمكى عەلمانییەت، ئەمەش حەقیقەتێكە پێویستە ئێمەى عەلمانىو لیبڕاڵى بیزانین.
 با ئێستا بەخیرَایى چاوێك بە مێژووى عەلمانیەتو كۆمەڵى مەدەنی ئەوروپیدا بخشێنین، چونكە هەمیشە بەراوردكردن سودى خۆى هەبووە، وێڕاى ئەوەى كە هەندىَ لە رۆشنبیرو سیاسییەكان رەتیدەكەنەوە، ئەوانەى كە دەیانەوىَ ستەمكارىو دواكەوتوویى سیاسیىو غیابى یاساو دەستورو ئازادى ئایینى لە جیهانى عەرەبىو خۆرهەڵاتى ناوەڕاستدا بەردەوام بێت.
 سپینۆزا خۆى كرد بە قوربانى ستەمكارى ئایینى بۆ ئەوەى بتوانىَ ئایین ملكەچى رەخنەى میتۆدى بكات، وێڕاى ئەوەى هەندىَ لە لێكۆڵەران پێیانوایە ئەو لە كتێبەكەیدا(تیۆلۆژى سیاسیى) پەیوەندى بە رێنیسانسى بورژوازییەوە دەكات. هۆبزیش لە دەهلیزەى سنەمكارى سیاسیو فەرمانڕەوایى رەهادا دەرچوو، پاشان رایگەیاند كە بەتەنها دامەزراوە سیاسییو كۆمەڵایەتییەكان پاساوى بوونى خۆیان نین ئەگەر بەرژەوەندییە گشتییەكان لەبەرچاو نەگرنو مافە ئیندیڤیدوالییەكانیش دابین نەكات. كە ئەمەش رێگەخۆشكەرە بۆ لاوازكردنى دەسەڵاتى رەهاو سەرهەڵدانى دامەزراوەى تر لەسەر دەستى فەیلەسوفەكانى دواى خۆیەوە.
 جۆن لۆكیش حكومەت لە جغزە رەهاكەیدا دەردەهێنێتو دەیخاتە خزمەت كۆمەڵ بۆ ئەوەى گوزارشت لە شۆڕشى ئینگلیزىو راوبۆچونى ئەو چینوتوێژانە بكات  كە بەرەو رێنیسانس هەنگاویان دەنا، دواى دوو ساڵ لە شۆڕشى ئینگلیز واتە لە ساڵى 1690 كتێبەكەى خۆى(دەربارەى حكومەتى مەدەنى) بەچاپگەیاند، لەوێدا لۆك چەمكى لێبوردەیىو بەعەقلانى بوونى مەسیحییەتى خستەڕوو، هاوكات رەخنەشى لە تیۆرەكانى فەرمانڕەوایەتى باوكسالارى پادشاكان گرتو ئازادى مرۆڤى شكۆداركرد بەوپێیەى كە كائینێكى ژیرو عاقلە، عەقلو ئازادیش بەیەكەوە پەیوەستن، پێى لەسەر ئەوەداگرت كە ئامانجى فەلسەفە هاوشێوەى ئامانجى سیاسەتە، ئەم ئامانجەش گەڕانە بەدواى خۆشگوزەرانى مرۆڤو بەدەستهێنانو پاراستنى ئەو خۆشگوزەرانییەیە.
 لۆك لەم بیرۆكەیەوە دەستیپێكرد كە دەڵىَ حاڵەتى موڵكدارێتى تایبەت حاڵەتێكى سروشتییەو بەر لە كۆمەڵى مەدەنیدا لەئارادابووە، موڵكدارێتى سودمەندبوونى خاوەنەكەیەتىو بۆ مرۆڤایەتیش زەرورە تاكو بتوانرێت خۆشگوزەرانى بۆ هەمولایەك بەدیبێت، مرۆڤى ژیر شارەزاو زیرەكەو بەتەنها سروشت وانییە، ئەوەى كە بەهاو سودو بۆ شتەكانو ئامرازەكان دروستدەكاتو وەزیفەو سودەكانیش پێدەبەخشێت.
 لۆك كە بە باوكى تاكگەرایى لیبرالىو عەلمانى دادەنرێت، هیچ وەزیفەیەكى ئایینى بە حوكم نادات، ئەو هەموو شتێكى زەمەنى بە كارى حكومەت دادەنێتو ئەو شتانەیشى كە رۆحین لەدەرەوەى ئەركى حكومەتدا دەبینێتو دەڵىَ “سەرجەم دەسەڵاتەكانى حكومەت پەیوەستن بە بەرژەوەندییە مەدەنییەكان” ئەمەش لە سۆنگەى عەقلانیەتى حكومەتو واقیعە دنیاییەكەیەوە سەریهەڵداوە تا دەگاتە ئاستى نەهێشتنى دەمارگیریىو جۆشوخرۆشى ئایینى كە لە كتێبى(هەوڵێك دەربارەى دەركپێكردنى مرۆییدا) رایگەیاندووە كە (دەسەڵاتى یاسادانان لەسەرووى دەسەڵاتى جێبەجێكردنەوەیە)داواى جیاكردنەوەى هەردوو دەسەڵاتەكەى كردووە هاوكات روونیكردۆتەوە كە نابىَ هەمان ئەو كەسانە نوێنەرى بنو دەسەڵاتى یاسادانانى بە ئازادىو عەقل پابەندكردووە(دەسەڵات لەجەوهەرى خۆیدا دەسەڵاتى ئازادییە) كە بەهۆى عەقلەوە بەرەو خۆشگوزەرانى هەنگاودەنێت.
 بەلام لەهەمانكاتدا دەسەڵات بە ئازادى جێناهێڵىَ بەڵكو بە دادپەروەریەوە دەیبەستێتەوەو پێیوایە هەموو دەسەڵاتێكى سیاسیى پێویستە دادپەروەر بێت.
 وەك دەزانین كە بەر لە لۆك تۆماس هۆبز پێگەیەكى سیاسیى بەخشیوەتە عەقل، ئەو كاتەى كە لەزەمەنێ سەرهەڵدانى رەخنەگرتن لە دەسەڵاتى رەهادا  پادشاى ناچاركرد پابەندى عەقلو ویژدانى پیشەیى بێت، ئەو لە كتێبى لیڤیاساندا رەخنە لە خورافەو زانستە شەیتانییەكان گرت كە پێشتر بازرگانى كەهنوتى پشتى پێدەبەست،
 هۆبز لە بەشى كۆتایى كتێبى )مملكە الڤلمات( هەڵمەتەكەى خۆى دژى ئەو كولتورەى ترسە دەستپێكردووە كە لەلایەن پیاوانى ئایینییەوە بڵاودەكرایەوە، هاوكات ببووە سەرچاوەى سەركەوتنى خۆیان، ئەو لەو باوەڕەدایە كە ترس لە هێزى شاراوە ئایینە،، رەخنە لە سیستمى فێربوونى كەهنوتى دەگرێت كە مرۆڤیان بە ئاراستەى مەملەكەتى تاریكییدا دەبرد. (1) Hobbes.Leviathan.Pelican Classics1968.p630).)
 لە پاژى یەكەمى بەشى چواردەى كتێبەكەدا هۆبز پرسیار دەربارەى واتاى مافى سروشتىو ئازادىو جیاوازى نێوان مافو یاسا دەوروژێنىَ، مافى سروشتى لەدیدى ئەودا ئەوەیە كە مرۆڤ لەوەى كە دەیكات ئازاد بێت، بەڵام دەبىَ لەهەمانكاتدا واتاى چەمكەكانى دادپەروەرىو ئەركو ستەمو حكومەتو سەرجەم ئەو چەمكە سیاسیىو كۆمەڵایەتییانەى تر كە هەڵگرى ناواخنێكى فەلسەفینو بەشێكن لە داڕشتنى هزرى فەلسەفى بۆ سیستمى سیاسیى دیموكراسى. (2)(ibid.p189-200)
 هۆبز لە رێگەى  مێژووەوە  لە گرفتە فەلسەفییەكانى كۆڵیوەتەوە، ئەو لە هەوڵى هەڵوەشاندنەوەى چەمكەكاندا بووەو دواتر داواى داڕشتنى ئاماژە سیاسیىو یاسایىو كۆمەڵایەتییەكانى هەمان ئەو چەمكانەى كردووە.
 لیڤیاسان كە گیانلەبەرێكى دڕەندى دەریاییە هۆبز كردویەتى بە ناونیشانى كتێبەكەى تا لێكچونێك لە نێوان فەرمانڕەوایەتىو ئەو دڕەندەیەدا بكات، بەوەى كە دەوڵەت دەبىَ خەڵكى لەدەست پەلامارى هێزدارانى كڵێساو ئەو گروپانەى كە لەخوارەوەى دەوڵەتەوەن بپارێزێت.
 ئێمە دەتوانین لە ناونیشانى كتێبەكانى هۆبزدا(عناێر القانون)و(المواگن) (الگبیعە البشریە والجسم السیاسی)بنەماى عەقلى دیموكراسى فەلسەفەى حوكم لە ئەوروپا بەرجەستە بكەین. لێرەشەوە كە دەبینین یاساو دەستورو هاوڵاتىو تاكگەرایى لە هزرى سیاسیى عەرەبیو گوتارى رۆشنبیریىو سیاسیى وڵاتانى خۆرهەڵاتى ناوەڕاست غیابە
  هۆبز لە وێناكردنەكەى خۆى سەبارەت بە دۆخى سروشتى چووەدەرەوە كە پێیوابوو پڕە لە شەڕو ئاژاوەو ترسو یاساى دارستانو بەئاراستەى كۆمەڵ هەنگاوى نا بەو پێیەى كە كورتەى مافە سروشتییەكانەو قۆناغى دوایى مافى سروشتییەو تیایدا داواى سەربەخۆیى ئەو مافەانە دەكات.
 دواى ئەوەى كە هۆبزو لۆك دەرگایان لەبەردەم عەقڵو رۆشنگەریىو رەخنە لە فەرمانڕەوایەتى رەهاو رۆڵى ئایین لە فەرمانڕەوایەتیدا كردەوە، لەگەڵ هاتنى مۆنتسكیۆو(رۆحى یاساكان)دا شەپۆڵى رۆشنگەرى هاتەئاراوەو تەئكید لە جیاكردنەوەى دەسەڵاتەكان كرایەوەو پێیوابوو ئەو دیموكراسییەكەى كە تۆكفێل باسى لێوەكردووە لەگەڵ عەقڵدا دەگونجىَ
 تۆكفێل ساڵێك لە ئەمریكا ژیاو ساڵى 1835 كتێبى(دیموكراسیەت لە ئەمریكا)ى نوسىو تیایدا جەختى لەسەر ئەوە كردبووەوە كە دیموكراسیەت كاریگەرى بەسەر دامەزراوە تایبەتو دادپەروەرەكانەوە دەبێت، یەكسانیش لەبەردەم یاسا واتاى دیموكراسیەت دەگەیەنێت، دوور لە ئیعتیباراتى ئایینى.
 كارى فەیلەسوفو بیرمەندانى رۆشنگەرى لەئاستى واقیعیدا نەدەبوو، هەروەك نەدەبوو بە پرەنسیپو بنەماى سیستمى سیاسیى ئەگەر سیاسەتمەدارە ئازاو ئازادیخوازەكان تەبەنیان نەكردایەو دواتریش بەرگریان لێنەكردبایە، پلورالیزمى سیاسیىو پەرلەمانو رۆژنامەگەریى ئازادو كۆمەڵى مەدەنى قەرزاربارى زۆر لایەنە، نەك بەتەنها ئەو چینو توێژانەى كە باوەڕیان پێهێنا بەڵكو بیرمەندانى رۆشنگەریش كە لەسەردەمى تاریكیىو تیرۆرى هزرییدا تێكۆشان، بەهەمان شێوە سیاسەتمەدارەكانیش ئەوانەى كە لە دەستەى یاسادانانو دادوەرییدا نوێنەرایەتى خەڵكیان دەكرد، تا بووە هۆى دەركەوتنى بەرژەوەندى نوێى پێكهاتەكانى كۆمەڵ كە پێشووتر لەبەردەستى فەرمانڕەوایەتى رەهاو دەسەڵاتى حكومەت  لەگەڵ یاساو دەستور یاخود هەر هێزێكى راوبۆچونو رۆژنامەگەریى ئازاد نەدەگونجا، هەروەها ئەو حیزبانەشى كە لەپێناو بەرژەوەندى گشتى هاوشانى دەركەوتنى كۆمەڵگاى سیاسیى هاتنەمەیدان.
 دەرگاكانى دەستە فەرمانڕەوا لۆكاڵییەكان لەبەردەم نفوزى كۆمەڵى مەدەنیدا كرانەوە، لەكاتێكدا سیستمى مەركەزى بەرامبەر بە كۆمەڵگا رقئەستور بوو.
 گەشەى عەلمانییەتیش وەك سیستمێكى ئازادو زانستییانە لاى فەیلەسوفە ئینگلیزییەكانەوە بایەخى پێنەدەدرا ئەگەرچى ئەوان لەو سۆنگەیەوە بابەتەكەیان وروژاند، تاكو بێزارى لە تیرۆرى فیكرى فەرمانڕەوایەتى رەهاو كڵێسا بەئاشكرا بەدەرنەكەوت لاى فەیلەسوفە ئینگلیزەكان دەرگا لەبەردەم رەخنە لە رەهایەتى فەرمانڕەواییدا نەكرایەوە، دواى پەخشبوونى شەپۆلى رۆشنگەریى لە سەراسەرى ئەوروپاى تاریكستاندا، ،لە فەرەنسا ڤۆلتێرو ئینسایكلۆپیدییستەكانى وەك دیدرۆو مۆنتسكیۆو دالامیر دەركەوتن، بەهەمان شێوە هەوڵەكانى فەیلەسوفەكانى رۆشنگەریى لە ئەڵمانیا بەتایبەت لەسەر دەستى فیورباخو هیگل كە جاڕى كۆمەڵگایەكى تازەیان دا سیماكانى خۆى بەدەرخست تیایدا دژایەتىو ناكۆكییەكانى بەرامبەر بە دەسەڵاتو كۆمەڵگاى سیاسیىو پادشاو نۆبلمانو پیاوانى ئایینى لەخۆوەگرتبوو.كە پشتئەستور بوو بە بیرۆكەو سیستمى دژ بە كۆنترۆڵى فەرمانڕەواو هاوكات بە پێوەرى یاساو مافەكان هەنگاویان دەنا.
 دەركەوتنى كۆمەڵگاى مەدەنى پاڵنەرێكى بەهێز بوو بۆ پێكهێنانى پیشەییانەى داوا مافپەروەرییەكانى چینە چەوساوەو پەراوێزخراوەكانى كۆمەڵ، ئەوانەى كە بەدەست بێنەوایىو بێبەشكردنو جیاكارییدا دەیاننالاند، ئاشكرایە كە دەركەوتنى كۆمەڵى مەدەنى بەرهەمێكى بە پێزى عەلمانیەت بوو، بۆیەشە كۆمەڵگاى مەدەنى راستەقینە لەژێر سایەى سیستمە گشتكیرو نیشتیمانىو نێونەتەوەیىو نەتەوەییەكاندا سەرهەڵنادات. دەكرىَ لێرەدا چاوێك بە ئەزمونى یەكێتى سۆڤیەتى پێشووو سیستمە سۆسیالیسیتییەكەىو ئەوروپاى خۆرهەڵاتدا بخشێنین، كە تیایدا پۆرۆسەى كۆمەڵى مەدەنى نابینرێتو خەڵكى لە مافەكانى چالاكیىو كاردا بێبەشدەكران،  بەهەمان شێوە دەتوانین نموونەو ئەزمونەكانى عێراقو لیبیاو سوریاو جەزائیرو هتد…وەربگرین، تا ببینین كە چۆن گشتگیریى نەتەوەیى كایەیەكى دابڕاوە لە كۆمەڵى مەدەنى لەلایەكو لەلایەكى تریشەوە لە عەلمانیەت.
 ئیدیعاى عەلمانیبون لەلایەن حیزبە گشتگیرو چەپگەرو نەتەوەپەرستەكانەوە وەهمێكى گەورەیەو ئیهانەكردنى عەلمانیەتە، هاوكات شێواندنى سیماى راستەقینەى چەمكەكەیە، جگە لەوەى مۆركێكى سەربەخۆیى بە سیستمە گشتگیرەكان دەبەخشێت كە بە هیچ شێوەیەك باوەڕیان بە ئازادیو مافەكان نییە نموونەى كۆمۆنیستو بەعسیىو نەتەوەپەرستەكان باشترین بەڵگەى ئەم رایەن.
 ئەو عەلمانیەتەى كە لەلایەن ئەو جۆرە حیزبانەوە بانگەشە دەكرێت درێژكراوەى ئەو بیرۆكەیە كە پێیوایە سیستمەكەیان نائایینییە، لەكاتێكدا ئەوان لەگەڵ زۆرینەى هێزە ئایینییەكاندا هاوبەشى گشتگیریى رەهایانە دەكەنو كۆمەڵگا ملكەچ دەكەن تاكو بتوانن ئایدۆلۆژیاو بڕواكەیان بسەپێنن، هەروەك چۆن بوارى پەروەردەو رۆشنبیریىو كارو یاساو دادپەروەریىو ئابورىو راى گشتیان مۆنۆپۆڵكردووەو بەسەریاندا زاڵن.
 ئەزمونى كۆمەلگاى مەدەنى عێراقى لەماوەى پێنج ساڵى رابردوودا چەندین دیاردەى نێگەتیڤى بەخۆوە بینیوە لەوانە:
 دیاردەى یەكەم: رێكخراوەكانى كۆمەڵى مەدەنى لەسەر ئارەزووى ئیرادەگەریى خاوەن مۆركیى بیرۆكراتیی لەلایەن هێزە فرەرەگەزەكانەوە دامەزراەوەو بەتایبەت لەدواى ئەوەى كە ئەنجومەنى ئاسایش بڕیاری ناساندنى ئەو هێزانەى لە عێراق بە داگیركەر وەسفكرد، ئەمەش وایكرد كە ئیدارەدانى كۆمەڵى مەدەنى لەدەستى خۆیانەوە بێتو بەپێى پلانڕێژیى خۆیان ئیشى بۆ بكەن.
 دیاردەى دووەم: رێكخراوەكان لەرووى داراییەوە پشت بە ئاراستەى حیزبىو سیاسیەوە دەبەستن ئەمەش لەگەڵ بەهاو پێوەرو پرەنسیپەكانى كۆمەڵى مەدەنیدا ناكۆكە بەو پێیەكى كە كۆمەڵگاكە مەدەنییە نەك سیاسیى.
 دیاردەى سێیەم: زۆربەى ئەوانەى كە لەو رێكخراوانە كاردەكەن حیزبین یاخود پێشتر حیزبى بوون كە ئەمانەش هەڵگرى ئامانجى ئایدۆلۆژیینو ملكەچى ئاراستە حیزبییەكانیان دەبن، ئەمەش بە هیچ شێوەیەك لە چوارچێوەى كۆمەڵایەتىو مافپەروەریدا خزمەت بە هاوڵاتیان ناكات.
 دیاردەى چوارەم: زۆربەى ئەو رێكخراوانە داوا لە حكومەت دەكەن كە بیانپارێزێتو چاودێریان بكات، ئەمەش وادەكات لە ئەركى سەرەكى خۆیان دووربكەونەوە كە چاودێریكردنى دەسەڵاتو دەوڵەتە بەپشتبەستن بە یاساو دەستورو بەهاكانى دیموكراسى.
 ئەم دەركەوتنە لە سەربەخۆیبوونى كۆمەڵى مەدەنىو رێكخراوەكانى كەمدەكاتەوەو دواتر ئەركو فەرمانى كۆمەڵى مەدەنى هەڵدەوەشێنێتەوەو دەیگۆڕێت بۆ داردەستى حكومەتو هێزە سیاسییەكان،وێڕاى ئەوەش ئەو رێكخراوانەى كە مۆركێكى خۆبەخشانەیان پێوەدیارە ئەزمونى عێراق ئاماژە بەوە دەدات كە بایەخى دارایىو بەدەستهێنانى داینەمۆى دەركەوتنى سەدانو هەزاران رێكخراوى لەو شێوەیەیە، واتە بزاڤەكە  بۆ ئەوەى سەركەوتوو بێت پێویستى زۆرى بە لایەنى دارایى دەبێت كە ئەمەش كاریگەرى نێگەتیڤى دەبێت بەسەر چاڵاكیىو میسداقییەتى خۆیان، ئەمە دەبێتە جێگرەوەى بەشدارى جیددیانەى رێكخراوەكان لەگەیشتن بە پرۆسەى گۆڕانى كولتوریى بەرەو دیموكراسییەت لە وڵاتێكدا كە بە قۆناغى گواستنەوەدا تێدەپەڕێتو قۆناغى حوكمى زۆردارى دەیان ساڵەى تێپەڕاندووە.
 ئەزمونى عێراق سەلماندوویەتى كە رێكخراوەكانى كۆمەڵى مەدەنى ملكەچى پرۆسەى سیاسیى بوونو هەروەك بەشداربوون لەو ململانێیە سیاسییە لەئارایەو خزاونەتە نێو لایەنگیریى حیزبى ئایدۆلۆژییەوە، دیارترین نمونەش بۆ ئەم رایە واقیعى كێشەى ژنەە لەو وڵاتەدا.
 رێكخراوەكانى كۆمەڵى مەدەنى مافپەروەرانەو دیموكراسییانە لە مافەكانى ژن دەڕوانن لە جیهانى عەرەبیدا ئەم رێكخراوانە للایەن حیزبو هێزە سیاسییەكانەوە كۆنترۆڵكراونو بۆ مەبەستى ململانێى سیاسیىو ئایدۆلۆژیى بەكاردێن، ئەمە سەبارەت بە ئایینیش هەر راستە، بەوەى كە زۆر لە رێكخراوەكانى كۆمەڵى مەدەنى لەژێر سایەى هێزە ئایینییە فەرمانڕەواكاندا ئەوانەى كە مۆركێكى سیاسیىو ئایدۆلۆژییو وەك ئالتەرناتیڤى یاساو مافو دەستورو هاوڵاتتیبوون بەكاردێنن.
 مەترسیدارترین شتێك كە كایەى كۆمەڵى مەدەنى لە عێراقدا رووبەڕووى ببێتەوە ئەوەیە كە وەك بەشێك لە ململانێى ئایۆلۆژیىو سیاسیى سەیرى بكرێت، بەمەش سەربەخۆى خۆى لەدەستدەداتو دەبێتە باڵى دەسەڵات، هەروەك ئەوەى لە ژێر سایەى سیستمە گشتگیرەكاندا دەبینرێت كە سەرجەم رێكخراوى مەدەنىو حیزبىو سیاسى بەشداریى لە سەركوتكردنەكان دەكەنو لەروانگەى سیاسیىو حیزبییەوە دژ بە ئەوانى تر لەململانێى ئایدۆلۆژیدا دەبن جا ئەگەر لە دەرەوە یاخود لەناو دەسەڵاتیشەوە بن.
  نبیل یاسین
 (1) Hobbes. Leviathan. Pelican Classics1968.p630)
 (2)(
 ibid.p189-200)
 سەرچاوە:
 http://www.elaph.com

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.