ئازاد عەبدولواحید تەوەرى نوسین و خوێندنەوە

 
 ئەمڕۆ نێوەندى روناکبیرى کوردى لەکۆمیدیایەکدا ژیان دەکات، بەدەست دەردێکەوە دەناڵێنێت کەدەتوانین بەپەتاى نەخوێندنەوە ناوزەدى بکەین! دەیان روژنامەى زەردو سەدان کتێبى هیچ لەبازاڕدا بەرچاودەکەون، دەزگاگەلێکى چاپو پەخش لەم هەرێمە بچوکەى ئێمەدا دەبینرێن کەبەزەحمەت لە بیۆگرافیاکانیاندا کتێبێک، تەنها یەک کتێبى چاک دەدۆزیتەوە، ئەگەر بەختت هەبێت.
 رۆژنامەى هەرزان، نوسەرانى سادەگۆو پیشەیى، روشنبیرى موزەیەفو بەناو روناکبیرى بێئاگا لەدونیا، دەسەڵاتێکى سیاسى بێخەمو بێخەبەر، لە زەمینە سازیەکانى ئەم نەخۆشیەن… ئەمڕۆ لەلاى ئێمە تاڕادەیەک هاوکێشەى نوسەرو خوێنەر لەپێچەوانەبونەوەدان، خوێنەرانێکمان لە ئاستێکدا هەن کەلێناگەڕێن هەموو شتێک بەسەریاندا تێپەڕێت، لەحاڵێکى وادا دەبێت نوسەرى ئێمە حسابێکى جدى تر لەدەیەکانى پێشوو بۆ خوێنەر بکات.
 ئێمە لێرەدا لەبارەى گرنگى خوێندنەوەو ئاشنابوون بە کتێبو کلتور، وەک دەروازەیەک بۆ دۆزینەوەى پێگەى خۆمان جارێک وەک مرۆڤو جارێک وەک نەتەوە، لەمەڕ بەهەند وەرگرتنى مەعریفە وەک مەرجى یەکەم لەپرۆسەى نوسیندا، ئیشى ئیلهامو رۆڵى مەعریفە لەبەرهەم هێنانى دەقدا، لەمەڕ ئەو پاشا گەردانیەى رۆژنامەوانىو رۆشنبیرى کوردى، دەستەیەک روناکبیرو نوسەرى جدیمان لەم تەوەرەدا کۆکردەوەو لەم پرسیارەدا پەیامى خۆمان کورتکردەوە:
  
 لەکاتێکدا تێکستە گەورەکانى دونیا زادەى مەعریفەن نەک ئیلهام، کەچى نووسەرى ئێمە کەم دەخوێنێتەوەو زۆر دەنووسێت! نووسینى دواى ئەم هەموو نەخوێندنەوەیە رۆشنبیریى کوردىو بەتایبەتیش ئەدەبیات بەرەو سادەگۆیىو هیچ نەوتن نابات؟
 
 ئازاد عەبدولواحید :
 ئەوەى تواناى خەو بینینو خەیاڵ کردنى نەبێ ناتوانێ زەفەر بەواقیع ببات
 
 لەپێشەوە پێویستە بڵێم ئەوە مایەى نیگەرانییە کە تا بەرۆژى ئەمڕۆکەش دەگات زۆر کێشەو گرفتى جۆراوجۆر لەناو ئەدەبیاتو رۆشنبیرى کوردیدا دەبینرێن کە دەستیان بۆ نەبراوەو دەقو مۆریان نەشکاوە، یان هەندێ جار بەهەڵواسراوى ماونەتەوە، یان ئەو کێشەو گرفتە مەعریفىو ئەدەبیانە پێویستیان بەوەیە زۆر کونوقوژبنو سووچى تاریکیان زیاتر رووناکییان بخرێتە سەرو تێر قسەو باسو بیروڕاو بۆچوونى جۆراوجۆر بکرێن. بەلاى منەوە هۆى یەکەمى بوونى ئەو دیاردەیەو هەبونى ئەم کەمتەرخەمییە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە کتێبخانەى کوردى کەلەپورێکى رەخنەیى ئەوتۆى تێدا نەبووە کە لەرابردووەوە بۆمان بەجێ مابێو ئەمڕۆکە ئۆخژنێک بخاتە دڵەوە تا نەوەى ئەمڕۆکەو نەوەکانى داهاتوو هەوڵى زیاتر بدەن بۆئەوەى ئەو کەلەپوورە رەخنەییە بەجێماوە پتر دەوڵەمەند بکەنو بەرهەمى رەخنەیى زیاتر بخەنە سەر خەرمانى ئەو کەلەپوورە.
 لێرەدا من نامەوآو مەبەستم نییە پەل بۆ هۆیەکانى دواکەوتنو کەمتەرخەمى رەخنە بهاوێم، بەڵام مانەوەى ئەو گرفتو کێشانە وەک خۆیانو خۆتەریک گرتن لەیەکلایى کردنەوەیان لەم قۆناغو سەردەمانەدا بەتەنیا خەتایەکى لەئەستۆى (رەخنە)دا نییە وەک هەندێ کەس دەیەوێ بەم قسانە خۆى لەبەرپرسیارەتى بپەڕێنێتەوە، چونکە من باوەڕم وایە ئەدیبى داهێنەرو رۆشنبیرى کورد ئەمڕۆکە لەئەدیبو رۆشنبیرێکى دوێنآ بەرپرسیارترە، کە لەپورى رەخنەیى گەلانى تریش هەر بەم جۆرە دروست بووەو دواتر دەوڵەمەند کراوە، تۆ شاعیرێکى گەورەو داهێنەرى وەک (تى. ئێس. ئیلیەت) وەربگرە، دەبینین سەرەڕاى ئەوەى نوێخوازێکى بەرچاوى شیعرى ئینگلیزییە لەهەمان کاتیشدا رەخنەگرێکى بەتواناى بوارى رەخنەییشە کە نەک هەر رەخنەى راگوزارو سەرپێى نەنووسیوە، بگرە لەبوارى رەخنەسازیشدا بەشدارى کردووەو خاوەنى تیۆرى (هاوکێشەى مەوزوعیەی – المعادل الموچعی)یە لەڕەخنەداو جێ دەستى دیارە. لاى ئێمە وەک رەخنە دەستى کورتە لەبەسەرکردنەوەى گرفتو کێشە ئەدەبییەکانو ناساندنو بەسەرکردنەوەى کارى داهێنەرانە، لەهەمان کاتیشدا نووسەرە داهێنەرو بەتوانایەکانیشمان لاتەرکین لەو هەموو باسو خواسانەى پێویستە بیروڕایان لەبارەیانەوە هەبێت. لەلاى ئێمەدا وێنەى کەسانى وەک (بەختیار عەلى_ کەریم دەشتى_هاشم سەراج_ هیوا قادر_حسین عارف) لەم ڕووەوە زۆر دەگمەنو دانسقەن کە سەرەڕاى بەرهەمو داهێنانى خۆیان، لەبزاڤى رەخنەیىو فیکریشدا چالاکانە کاردەکەنو بیروڕاو بەرهەمیان هەیە.
 ناکرێ ئەم نەوەیەش بێ رەخنە سەربنێتەوەو هەر لەچاوەڕوانى گۆدۆى رەخنەدا بمێنێتەوە تا بێت ئەو کێشەو گرفتە هەڵواسراوانەمان بۆ بخاتە بەر باسو لێکۆڵینەوەوە. لەمڕۆکەدا دەست بردن بۆ نووسین سەبارەت بەو کێشەو گرفتە ئەدەبىو رەخنەییانە ئەگەر بەنیوەو ناچڵیش بێت، باشترە لەبێدەنگى، هەر هیچ نەبآ ئەو سەرەتایانە لەداهاتودا دەبنە بەردى بناغە بۆ رەخنەیەکى تۆکمەتر، رەخنەى راستەقینەو خاوەن میتودیش هەر بەو جۆرە دروست بووەو گەشەى کردووە، بەتایبەتیش کە دەبینین هەندى کێشەو گرفتى کولتوورىو مەعریفى هەن ئاو زۆر دەکێشنو پێویستیان بە زیاتر لەخوێندنەوەو بیروڕاو بۆچوونو هەوڵێکە بۆ هەڵخستنو ئاڵوگۆڕکردنى بیروڕاو تێڕوانینى زیاتر، بەمەش دەتوانین بەشێوەیەکى هەرەوەزانەو بەهەوڵو تەقەللاى هەموو لایەک وێنەیەکى تەواو و راستى دیمەنەکانى ئەو گرفتو کێشە ئەدەبىو کولتوورییانە بکێشینو لەلاى خوێنەران روونیان بکەینەوە، سەرەڕاى ئەوەش ئاڵوگۆڕکردنى ئەو بیروڕایانە سەبارەت بەو گرفتو کێشە ئەدەبىو مەعریفیانە بۆ خۆیان دەبنە مایەى شڵەقاندنى گۆمى مەنگى ئەدەبىو رۆشنبیریمانو رزگارکردنى لەو خامۆشییەى تێى کەوتووەو تەمى ئەو تەنگژەیەى بەسەریدا کشاوە بڕەوێنینەوەو هەر بەم جۆرەش دەتوانین کولتوورى مرۆڤایەتى بکەینە بەشێک لەکولتوورى نەتەوەیى خۆمانو بەشداریش بین لە تاووتوکردنو لـێ زیاد کردنیان.
 *
 کردەى نووسینو داهێنان بۆ خۆى پرۆسەیەکى ئاڵۆزە، لەهیچ قۆناغێک لە قۆناغەکانى پێشڤەچوونى مرۆڤایەتیدا بەتەنیا بەحەزو ئارەزوو و بەهرەى رووت بەڕێوەنەچووەو نەدرەوشاوەتەوە، با واز لەنووسەرە بلیمەتەکان بهێنین کە ئەوانە (ناخواسایى – خارق العادە)نو وێنەیان کەمەو لەمێژووى داهێناندا لەسەر ئاستى هەموو دنیا دەگمەنو دانسقەنو ئەو بەهرە تایبەتو مەزنانە کەم دووبارە دەبنەوە، لەوانەش کەسێکى وەک دیستۆیڤسکى کە توانیویەتى داهێنانێکى زۆر دەگمەن بەرهەم بهێنێو بەبێ رەشنووس پاک کردنەوە، نووسینەکانى تەنیا جارێک بنووسێتەوەو دواتر یەکسەر بیاننێرێتە چاپخانەوە، یان کەسێکى وەک شەکسپیر کە وێڕاى زۆرى بەرهەمە شانۆیەیکانى، کەچى تێپەڕبوونى رۆژگار نەیتوانیوە ئەو بەرهەمانەکۆن بکات، لەهەمان کاتیشدا ئەو کارانە هێندە ساختومانەکەیان قایمە کە ناکرێ وشەیەکیان لـێ لاببرێن، کەسانى تریش هەن وەک (ئێرنست هەمنگواى) ناکرێ بەداهێنەر دانەنرێن کە رۆمانێکى خۆى شەستو چوار جار پاکنووس کردووەتەوە، مارسل پرۆست کە بەدەست نەخۆشى ڕەبوەوە دەیناڵاند، هەموو تەمەنى خۆى تەرخان کرد بۆ کۆکردنەوەى کەرەستەى رۆمانە گرنگەکەى: (گەڕان بەدواى کاتێکى ون بوودا)، بۆیە پێم وایە لەدەرەوەى بلیمەتى پێویستە (بەهرە) پەروەردەو مشتوماڵ بکرێ، تا لەلاسایى کردنەوەو جوینەوەى بەرهەمى کەسانى پێشترو دووبارە بوونەوەو لەیەکتر چوون دووربخرێتەوە، لێرەدا هەرگیز ناکرآ (بەهرە) بەبێ ئەزموونو مەشقکردنى بەردەوام لەسەر نووسینو خۆرۆشنبیرکردنى گەورەو بەرفراوان، ببێتە مایەى نووسینى بەرهەمى داهێنەرانەو مومکین نییە جیهانبینىو گۆشەنیگاى تایبەت بۆ بینینى دنیا بخولقێ. ژیانى نووسەرێک، داهێنەرێک، هونەرمەندێک وەک ژیانى پاڵەوانێکى وەرزشوان وایە کە پێویستە هەمیەشە مەشقو راهێنان ئەنجام بداتو قەت نابآ چاوەڕوانى ئیلهام بێو تەنیا بەبوونى بەهرەکەى خۆى قەناعەت بکات.
 بوونى ئەو بەهرەو عیشقە بۆ نووسینو داهێنان پێویستییەکى حەتمییە، چونکە مەرج نییە ئەوانەى زۆر دەخوێننەوە، ئەو زۆر خوێندنەوەیە بیانکاتە رۆشنبیرى گەورە، یان ببنە داهێنەرو نووسەرى چاکو سەرنجڕاکێش. مەرجى "رۆشنبیر بوون" بۆ داهێنەرێک ئەوە نییە بەتەنیا کتێب بخوێنێتەوەو ئاگاى لەتیۆرو فەلسەفەو بیروبۆچوونى زاناو فەیلەسووفو سیاسەتمەدارو هونەرمەندو داهێنەرە گەورەکان بێتو هەندێکیان لـێ ئەزبەر بکات تا وەک تووتى قسەو بیروڕاو بۆچوونى ئەوانە بڵێتەوە، چونکە چەندى پێویستە داهێنەر ئاگاى لەسەرجەم کایەکانى فیکرو مەعریفەو رۆشنبیرى هەموو بوارەکان بێت، ئەوەندەش پێویستى بەگەشەپێدانى (خەیاڵ)ى خۆى هەیە، مەزنترین شتێک کە مرۆڤ هەیبآ (خەیاڵ)ە، ئەو خەیاڵەى وەک بۆرخیس دەڵآ: (واقیع ئامادە دەکات بۆئەوەى ببێتە هونەر). هەروەها داهێنەر پێویستى بە (رامان) و قووڵ بوونەوەیە لەپرسیارە وجوودییەکان، پێویستى بەوەیە لەنهێنى نووسینو لەشێوازو ستایلى نووسینى داهێنەرانەى هەموو داهێنەرەکان ورد بێتەوەو هەوڵ بدات بۆ دروستکردنى شێوازو جیهانبینى تایبەتمەندو تایبەتى خۆىو لەسایەى ئەو کەسایەتییە رۆشنبیرییەى پێکى وەدەنێ، لێکدانەوەو بۆچوونى تایبەت بەخۆى لەبارەى سەرجەم دیاردەکانى ناو ژیانو کۆمەڵو کایەکانى رۆشنبیریدا هەبێ.
 *
 من رەشبین نیم بەزۆرى ژمارەى ئەوانەى دەنووسن، کاتێک بەوە رەشبین دەبم ئەگەر بەزۆربوونى ژمارەى ئەو کەسانە رەشبین بووم کە بەسەر زەویدا دەڕۆن، لەبەرئەوەى لەهەموو کاتو سەردەمو شوێنێکدا ژمارەى داهێنەرەکان کەمن، نووسەرى ئاسایىو رەوتەنى ژمارەیان زۆرترە. هەرکەسێک کە سەرەتا قەڵەم بەدەستەوە دەگرآ، خۆى پآ داهێنەرە، هەندآ جار خۆى پآ بلیمەتیشە، یان وا دەزانآ گەیشتووەتە لووتکەى بەخششو داهێنان، ئەو جۆرە بیرکردنەوەو هەستە لەوانیە لەسەرەتاى نووسینەوە پێویست بآ، چونکە زۆرجار دەبێتە هاندەرێک بۆ بەردەوام بوونو کۆڵنەدان، بەڵام مەترسییەکە لەوەدایە ئەو هەستکردنو بیرکردنەوەیە تا سەر بەردەوام بآو گەورە بکرآ، لەهەمان کاتیشدا بەخششە خاکەڕایەکە رووەو پووکانەوەو سادەیىو سادەگۆیى بڕوات.
 کە دەڵێین نابێ رۆشنبیر وەک تووتى لـێ بێتو تەنیا ئەرکى وتنەوەى قسەى ئەمو ئەو بێت، ئەوە بەواتاى ئەوەیە کە "رۆشنبیر" بەرمیلێک نییە قسەى کەسانى دى لەخۆیدا کۆبکاتەوەو لەکاتى پێویستدا هەڵیانڕێژێ، بەڵکو پێویستە پێش هەر شتێک "رۆشنبیر"، رۆشنبیرییەکەى بەدەستى دەهێنێت ببێتە مایەى گۆڕینى چێژو کەسایەتى و تێڕوانینو نەریتە باوەکانى لاى خۆى و قەوارەو دیدو تێڕوانینى خۆى پێ بگۆڕێو هەڵتەکێنێ، پاشان مشوورى دەوروبەرى خۆى بخوات. هەر عەقڵێکیش ئەوەندە جێگەى بایەخو گرنگى پێدانە، کە لەگەڵ عەقڵەکانى دیکەو شێوازەکانى دیکەى بیرکردنەوە جوداواز بێ، کەسانى وەک حەللاجو سەهرەوەردى لەپێناوى جیاوازییەکانى خۆیان بوو خۆیان بەکوشت دا، بۆیە ئەوەى جێگەى بایەخى ئێمە نییە ناکرآ بخرێتە ناو بازنەى قسە لێوەکردنو بایەخدانەوە. لەناو دنیاى رۆژنامەگەرىو چاپەمەنى کوردیدا کە بەلێشاو بەرهەمو چاپکراوى ئەدەبى دەکەونە بازاڕەوە، ئەمەش لەبەرئەوەیە کە لەپاش راپەرین دەرفەتێکى لەبار بۆ چاپ کردنى هەموو جۆرە بەرهەمێک وازو واڵا کراوەو رەخساوە، قەڵایەک بەرهەمى ئاست نزمو بآ نموودو بآ سەروبەر دەبینرێن، کە هیچیان جێگەى قسەو باسو سەرنجدان نین، چونکە خوێنەر لەبینینى ستووندیا هەمیشە لەچییەتى بەرهەمەکان دەپرسێو لەبەر رەگەزى کتوپڕى – مفاجاە پرسیارى بەردەوامى لەلا دەورووژێ، لەوجۆرە خوێندنەوانەشدا زیاتر پێویست دەکات خوێنەرەکە نەچێتە پێستى هیچ نووسەرێک، یان دانەرێک، چونکە تواناى بەسەر شیکردنەوەدا نامێنآ، ئەم تێکەڵ بوونە حسییە زیانى خۆى هەیە، لەبەرئەوەى چالاکییەکانى عەقڵ دەکوژێ، هەرچەندە لەم قسەیەمدا لەگەڵ کوشتنى هەستدا نیم، بەڵکو تێکەڵکردنى هەستو عەقڵ بەپێویست دەزانم.
 *
 زۆر ڕێ کەوتووە ئەوە بخوێنینەوە کە هەندێ بەهرە لەزۆر شوێنى ئەو دنیایە، یان لەلاى ئێمەدا لەبوارى شیعر نووسین، موزیک ژەنین، شێوەکارى، بەهرەو سەلیقەى کەسەکە خۆى بەفریاى کەوتووە، زیاتر لەوەى بەرۆشنبیرییەکەى خۆى شاعیرێکى گەورە بێو شیعرى جوانى وتبێ، یان موزیک ژەنێکى زۆرباشى لـێ دەرچووەو بەتەکنیکێکى زۆر بەرز ئامێرێکى ژەنیوە، یان بلیمەتێکى بوارى شێوەکارى بووە، کەچى لەهەمان کاتیشدا رۆشنبیرییەکەى زۆر کورتو کوێرو کۆڵەوار بووە، واتە تەینا بەفڵچە وەشاندن ئیکتیفاى کردووەو هەستو نەستى خۆى گوێزاوەتەوە سەر تابلۆیەکانى. هونەرمەندى شێوەکارو پەیکەرسازى زۆر گەورەم دیوە کە لەئاستێکى جیهانیدا ناسراوە، کاتآ لە پیشانگاکەى خۆیدا قسەى بۆ بینەرانى کارە هونەرییەکانى خۆى کردووە، من تەمەننام کردووە گوێم لەقسەکانى نەبێ، چونکە رۆشنبیرییە سادەکەى بەپێچەوانەى تابلۆو کارە هونەرییەکانى جوانىو داهێنانى ناو تابلۆیەکانى کاڵ کردووەتەوەو کوشتووە، یان شاعیر هەبووە لەهەموو تەمەنیدا پرۆژەى خوێندنەوەیەکى جددىو قووڵ نەبووە، بێجگە لەخوێندنەوەیەکى راگوزراو سەرپێىو پچڕپچڕو بەهەندێ لەئەزمونو بینینەکانى خۆى وازى هێناوەو قەناعەتى کردووە، کەچى شیعرى زۆر جوانو درەوشاوەو سەرنجڕاکێشى نووسیوەو داهێنەر بووە، بۆ نموونە شاعیرێکى گەورەى وەک (رامبۆ) کە شیعرى نەمرو درەوشاوەى هەیەو تا ئەمڕۆکەش شیعرەکانى دەقى نەمرو زیندوون، ئەم شاعیرە لەتەمەنى (16 تا 19) ساڵى، واتە لەماوەى سێ ساڵدا هەموو ئەزموونە شیعرییەکەى خۆى بەدەستەوە داوە، ئەوە هەر ئەو شاعیرەیە کە گوێچکەى شیعرى هەموو دنیاى گرتووەو رایتەکاندووە، هەر ئەو شاعیرەیشە کە نوێخوازى هەموو سەردەمەکانە، ئەو شاعیرە لەتەمەنى مێردمنداڵیدا کەوتە شیعر نووسینو تەمەنى شیعر نووسینەکەشى زۆر کورت بووە، بەڵام شیعرى زۆر سەرسوڕهاوەر و جوانى نووسیوە، بگرە وەک بلیمەتێکى گەورە شیعرى نووسیوە، ئەگەر هەندێ حاڵەتى دەگمەنو دانسقەو تایبەتى لەو جۆرە هەبن، ئەوە مەرج نییە لەهەموو کاتو سەردەمو حاڵەتەکاندا هەموو شاعیرەکانو هونەرمەندانى بوارى شێوەکارىو موزیک ئەو حاڵەتەیان بەسەردا بچەسپێ کە بەبێ رۆشنبیرى گەورەو فراوان بتوانن داهێنەرى گەورە بن، هەروەک چۆن شاعیرى زۆر رۆشنبیریشمان هەن کە بەدرێژایى ژیانیان شیعرێکى جوانیان نەنووسیوە گرنگو سەرنجڕاکێش بێت، چونکە ئەگەر شاعیرایەتىو پرۆسەى خوڵقاندنو داهێنان بەزۆرىو فراوانى رۆشنبیرى بوایە، ئەوە دەبوو بەدرێژایى مێژوو رۆشنبیرە گەورەکانى دنیا، هەر هەموویان شاعیرى گەورەو باڵا دەستو داهێنەر بوونایە، لەوانەیە ئەو رۆشنبیارنە بتوانن شیعرێک بنووسن لە (فیکر) بدات، بەڵام هەرگیز ناتوانن شیعرێک بنووسن لە (دڵ) بدات پاشان لە(فیکر) بدات وەک ئیلیەت دەڵآ. ئیلیەت خۆشى نموونەى شاعیرێکى بەهرەدارە کە بە (رۆشنبیرى) بەهرەکەى خۆى پەروەردەو گۆش کردووە، چامەیەکى گەورەى وەک (خاکى وشکەڵان)، (136) تێهەڵکێشى تێدایە کە لەتەوراتو شانۆو رۆمانو داهێنانى پێش خۆى وەک ئاماژە هاتوونەتە ناو چامەکەیەوە، کەسێک ئەگەر بیەوێ لەو شیعرە تێبگا، دەبێ پێشتر ئەو سەرچاوەو ئاماژانە بخوێنێتەوەو بەتەواوى خۆى بۆ ئامادە بکات ئەوجا دەتوانێ لەکەنارى تێگەیشتنى شیعرەکە نزیک ببێتەوە.
 لەبەرئەوەى شارستانیەتى ئەمڕۆکەمان شارستانیەتێکى عەقڵانییە، شاعیر زۆر پێویستى بەعەقڵانییەت نییە، چونکە ئەمڕۆکە عەقڵانییەت لەناو ئەو شارستانیەتەدا بووەتە مایەى دروستبوونى تەنگژە بۆ ئینسانى ئەو سەردەمە.
 سووربوونو پێداگرتن لەسەر عەقڵانیەت لاى شاعیر بۆ خۆى دەبێتە هۆى جوداکردنەوەى ئینسان لەجەستەو لەدڵى. لەئەمریکاو لەئەوروپا تەنگژە و قەیرانەکە هێندەى دى گەورەترە، لەبەرئەوەى کەوتونەتە ناو گەمەى عەقڵانیەتەوە تا ئەو سنوورەى ئینسانەکەى لەهەستو سۆزو عاتیفەى خۆى داماڵیوە، بۆیە بەدواى زۆر شێوازى جیاجیادا دەگەڕێن بۆ پڕکردنەوەى ئەو بۆشاییەى دروست بووە، یان بۆ گوزارشت کردن لەو بۆشاییە عاتیفییە هەوڵدانى بەردەوامیان هەیە، بۆیە شاعیر ئەوەندەى پێویستى بەفڕین هەیە لەسەر باڵى سیمورغى (خەیاڵ)، یان ئەوەندەى پێویستى بەجۆرێک لە(بیدائیەت) هەیە، ئەوەندە پێویستى بەعەقڵانییەت نییە، من لەشیعر نووسیندا پتر باوەڕم بەقسەکەى ئەفلاتوون هەیە لەبارەى بوونى (خواوەندى هونەر)، دواتر هۆکارەکانى دیکە دێن، نەک بیروڕاو بۆچوونەکى ئیدگار ئالان پۆکە پێى وابوو نووسینى شیعرێک بەرهەمو کارى زیرەکییە کە بەپرۆسەیەکى ماتماتیکى چواندووە، بۆیە عەقڵانیەت لەسنورێکى ماقووڵو دیاریکراودا بۆ شاعیر پێویستە، تا بەسەر هەموو لایەنەکانى دیکەید زاڵ نەبآ.
 ئەم بیروڕایانەى من دەریان دەبڕم سەبارەت بەشاکارى گەورەو داهێنەرانە، چەند نموونەیەکن لەوەى لەهەندێ حاڵەتدا مەرج نییە رۆشنبیرى، (داهێنان) لەهەندێ بوار دروست بکات، بەڵام ئەو قسەیەى من ماناى ئەوەش ناگەیەنێ ئەو حاڵەتە دەگمەنو دانسقانەى داهێنان ببنە بیانوویەک بۆ کەسانێ کە خۆ رۆشنبیرکردن بەلاوە بنێن، چونکە دەکرێ (رۆشنبیرى) بەهرە بچووکەکانیش بەگەورەیى بناسێنێو دەقى گەورە بەرهەم بهێنێ، بەمەرجێک بزانرێ چۆن چۆنى ئەو رۆشنبیرییە لەناو کارى داهێنەرانەدا تەوزیف بکرێ.
 ئەمڕۆکە دەگوترێ (دەق) نووسین، ئەوە لەخۆیدا ئەو دەقە زادەى مەعریفەیەکى بەرفراوانو هەمەچەشنەیە کە تێهەڵکێشێکە لەهەموو هونەرەکانى وەک (سینەما-شانۆ-مۆسیقا-شێوەکارى) و سەرجەم دەستاوێژەکانى بوارى فیکرو فەلسەفەو دەرونزانىو کۆمەڵناسىو ئاوێزان بوونى سەرجەمى ژانرەکانى ئەدەب لەگەڵ یەکتردا، ئەوە لەسەردەمێکدا کە دیوارەکانى نێوان هونەرەکانى نووسین رووخاونو هەموویان دەست لەملانى یەکتر بوونە. ئەگەر هونەر بەشێوەیەکى گشتى وەک (کرۆچێ) دەڵێ: (رێگایەک بێ لەڕێگایەکانى دەست گرتن بەسەر جیهاندا)، ئەوە بۆئەوەى دەست بەسەر ئەو جیهانەدا بگرێت، دەبێ ئەو مەبەستە دزێوىو ناشیرینىو کەموکوڕییەکانى دنیا ببینى، نهێنىو جوانییەکانى ژیان ببینى، بەبێ بوونى خەیاڵێکى گەرموگوڕو بزێو، بەبێ بوونى چاوێکى هونەرمەندانەو ئەفسوونگەرانەو بەبێ بوونى باکگراوندێکى رووناکبیرى قووڵو هەمەلایەن نایەتە دى، چونکە بینینى شارەکانى خەونو نووسین بەزمانى ئایندە، پێویستى بەو چاوو خەیاڵە تیژو بڕندەیە هەیە، کەسێ تواناى خەوبینینى نەبێ، یان (خەیاڵ)ى نەبێ پێم وا نییە بتوانێ زەفەر بەواقیع ببات، بۆیە ناتوانێو لەتوانستیدا نابێ وەڵامى پرسیارە وجوودىو ئەزەلىو ئینسانییەکانیش بداتەوەو لەناو (نادیار) و (بێ کۆتاییدا)، شتهایەکى نوێ بنووسێ نەمرو قووڵو ئینسانى بێ، نەمرییش لەدنیاى نووسیندا لەدەرەوەى کاتو مێژووەوە دێ، چونکە (مێژوو) مردووەو وەستاوە، بەڵام داهێنەر بەدواى ئەوەدا وێڵو عەوداڵە کەلێى ون بووەو هەوڵ دەدا بۆشایىو کەلەبەرکان پڕبکاتەوە.
 وتمان تەوزیف کردنى (رۆشنبیرى) لەناو داهێنانو تواندنەوەى ئەو رۆشنبیرییە لەناو جیهانبینیدا، ئەویش بۆ خۆى کارێکى سەختە، هەموو جۆرە کەسانێک ناتوانن وەک (ئیزرا پاوەند) و (ئیلیەت) رۆشنبیرییە فراوانەکەیان لەناو دیدگاو ئەزموونى خۆیاندا بتوێننەوەو شاکارى گەورەو نەمرى لێوە هەڵێنجن، بۆیە زۆرجار رۆشنبیریى گەورەو بەربڵاو دەست دەنێتە ناو بینەقاقاى نووسەرەوەو بەهرەى داهێنەرانەى لێدەکوژآ ئەگەر لەو هاوکێشەو هونەرى تەزیف کردنە تێنەگات، ئەم رەنگدانە وە نێگەتیڤە گەلـێ جار بووەتە هۆکارى رەخنەگرتن تەنانەت لەداهێنەرێکى گەورەى (جەلیل قەیسى) کە یەکێکە لەچیرۆکنووسە گەورەو داهێنەرەکانى عێراقو بەوە تۆمەتبار کراوە کە لە (گێڕانەوەکانى)دا زیاتر هەوڵى داوە رۆشنبیریییە فراوانو ئینسیکلۆپیدییاییەکەى خۆى بەدەربخات، بۆیە رەخنەگران پێیان وایە ئەو چیرۆکنووسە رێگەى نەداوە زۆر لەکەسەکانى نێو چیرۆکەکانى، خۆیان بەشێوەیەکى سەربەخۆو ئاسایى نەشونما بکەنو دەرکەون، ئەوەندەى قسەو بیروڕاو فەلسەفەى کەسانێ لەناو چیرۆکەکانیدا رەنگى داوەتەوە کە خۆى بایەخى پێداونو جێگەى بایەخى ئەو بوون، هەرچەندەش توانیویەتى زۆر بەجوانى چیرۆکەکانى بباتە ناو دنیاى شیعرو ئەفسانەو فەنتازیاوە، ئەویش پێى وابوو (ئەو نووسەرەى خەیاڵێکى سستى هەبآ، تەنانەت ناتوانآ واقیعى ئاساییش بەجوانى ببینآ)، چونکە بەلاى ئەوەوە وایە کە بەبآ خەیاڵێکى درەوشاوەو گەش، هیچ داهێنانێک لەگۆڕێدا نامێنآ.
 *
 بوونى ئەو رەهەندە قووڵو فیکرىو فەلسەفییەش کە هەندێ جار لەناو داهێنانو نووسینى کوردیدا لێرەو لەوێ هەستى پێدەکرآ، زۆرجار لەلاى خوێنەران بەشێوەیەکى نێگەتیڤ دەکەونەوەو راڤە دەکرێن، چونکە زۆربەى ئەو نووسینو داهێنانە قووڵانە، لەگەڵ ئەوەشەوە کە ژمارەیان کەمە، کەچى بەزمانێکى وشکو برنگ لێک دەدرێنەوەو تۆمەتبار دەکرێن. لەکاتێکدا بوونى ئەو رۆشنبیرىو مەعریفە قووڵو فیکرییە دەبنە هۆى چڕکردنەوەى زمانو دنیابینى نوسەرو لەسادەگۆیىو لەدرێژدادڕى رزگارى دەکەن، ئەو (چڕبوونەوەى زمان)ە کە ئەنجامو بەرهەمى خوێندنەوەى زۆرو قووڵبوونەوەى جیهانبینى نووسەرى داهێنەرە، دەبێتە هۆى گومان دروستکردن لەسەر زمانى نووسینەکەو مەنتیقى ناو دنیاى خوڵقاندنو یاسایەکانى داهێنانەکەوە، تەنانەت زۆرجار دەبێتە هۆى تۆمەتبارکردنى نووسەرەکە بەنەزانینى زمانى نەتەوەییش، بۆیە نووسینى سادەو ساکارو پووچەڵو بۆش کە لەئاستى تێگەیشتنى گشتىو چێژى باودایە دەبنە جێگەى سەرنج، زیاتر لەزمانى شاعیرێکى گەورەو قووڵ کە خەیاڵێکى گەشو گەرموگوڕ بەرهەمى دەهێنآ.
 *
 لەئێستادا کەڵەکەبوونى بەرهەمێکى زۆرى شیعرو چیرۆکو شانۆنامەو رۆمانو نووسین بەرچاو دەکەون کە رۆژانەو مانگانەو ساڵانە دەکەونە ناو کتێبخانەى کوردییەوە، بەڵام ئەو بەرهەمانە بەداخەوە جێگەى سەرنج نینو لەیادەوەرى کەسیشدا نامێننەوە. لەوانەیە لەناو نووسەرى ئەو بوارانەى نووسیندا کەسانى بەهرەدارو بەتوانا هەبن، بەڵام ئەوانە، یان بەهرەى گەورەو تایبەتمەند نینو هەر زوو دەپووکێنەوە، یان بەهرەو توانایەکى جوانیان هەیەو هەوڵ نادەن بەجوانىو ماندوو نەناسانە پەروەردەیان بکەن، بۆیە دەکەونە ناو دنیاى فریو خواردنى بآ بنەمایانەى ناووناوبانگى خێراو هەڵپەى زوو دەرکەوتنو هەندآ جار ئیرتیزاقو خۆڕەپێش کردنو دەرکەوتنو سنگ کوتان بۆ پێشەوە، لەبەر هەوڵنەدانیش بۆ خۆپێگەیاندنو لەبەر نەبوونى رۆشنبیرىو پاشخانێکى قایمو پتەوو پەروەردەنەکردنى ئەو بەهرەیە بەخۆراکى رۆشنبیریییەکى سەردەمیانەى پێویستو گەشەنەدان بە (خەیاڵ) و (هەستەکان)، دەبینین ئەو بەهرەیە بەسنوردارکراوى دەمێنێتەوەو ناتوانآ ببێتە بەهرەیەکى درەوشاوەى تایبەتمەندو هەر زوو سیس دەبێ، لەبەرئەوەیشە کە ناتوانرێ لەدەرەوەى مێژوو، دەقێکى جوان بنووسرێ تەمەنى درێژ بێو بمێنێتەوەو کاتو شوێن دوو بەدەر (اختراق) بکاتو ناشتوانێ بەپێوە بمێنێتەوەو سیحرى خۆى بپارێزێ، بۆیە دەبینین شیعرەکان لەیەک دەچنو وا دەزانرێ یەک کەس ئەو شیعرانەى نووسیوە، رۆمانێکى گەورە دەخوێنێتەوە لەپاش تەواوکردنى خوێندنەوەى رۆمانەکە رستەیەکت لەلاى بەجێ نامێنێ، دیالۆگەکان ساردو سڕن، زمانەکەیان سادەو میللینو بەهۆى چڕبوونەوەى زمانەوە بارگاوى نەکراون تا ئەو زمانە ببێتە (ڕەمز) ئنجا ڕەمزەکانى لەناو ژیان هەڵبژێردرابن، یان رەمزەکانى خودى خۆى بن کە ئەوانیش دیسانەوە پێوەندییان بەژیانەوە هەیە. مۆنۆلۆگەکان قووڵ نینو هیچ رووناکییەک ناخەنە سەر تاریکستانى روخو قووڵایى ناخى پاڵەوانەکەو کەسایەتىو کارەکتەرەکانى دیکەوەو پەڵەیەک چییە لەناخو دەروونیان رووناک ناکاتەوە، وەزعى کورتە چیرۆکیش هەندآ هەوڵدانى لاوەکانو ناوە نوێیەکانى لـآ دەربکەیت، دەنا قەیرانى کورتە چیرۆکەو زۆربەى هەرە زۆرى ئەو چیرۆکنووسانە، یان دەستیان لەنووسینى هەڵگرتووەو ناینووسن، یان زۆر لاوازو ساکار دەینووسن.
 *
 بەشى هەرە زۆرى نووسەرانى بوارى کورتە چیرۆکو رۆمانو نۆڤلێت نووسەکانى لاى ئێمە لەعەریزەنووس دەچن زیاتر لەوەى داهێنەر بن، ئەوانە زیاد لەپێویست گرفتو کێشە ئینسانیەکان ساکار دەکەنەوەو بەرەو هەڵدێرى سادەگۆییان دەبەن، هیچ پرسیارێکى وجودیانەو نوێیان پآ نییە، بۆیە بەرهەمى زۆر ساردو سڕ دەنوسن، هۆیەکەشى هەرئەوەیە کە ئەو دوو هونەرە کە دوو هونەرى سەردەمیانەن بەپشت بەستن بە بەهرەى رووت نانووسرێن، ئەوەندەى پێویستیان بەرۆشنبیرى ئیسکلۆپیدیانە هەیە تا بگەیەنرێنە ئاستى شیعرو ئەفسانەوە، ئەم زمانى شیعرەش زمانى چڕبوونەوەو ئیحا گەیاندنو ڕەمزە، هەوڵدانە بۆ دۆزینەوەى (نەزانراو) نەک زانراو، هەر ئەوەش پێویستى بەهۆشیارییەکى بەرفراوانو تێڕامانى قووڵ هەیە بۆ هەستکردن بەهەموو رەهەندو لایەنەکانى، ئەوسا قەڵاى ئەو سیحرو نهێنىو جوانییانە سووکو ئاسان خۆیان بەدەستەوە نادەن، چونکە بەرەو ئاستى شیعر هەڵکشاوە، نەک بۆ ئاستى تەقریریەت دابەزیبآ، کارى ئەدەبى داهێنەرانەو جوانیش، بۆ خۆى لێڵو تەماوییەو زوو خۆى بەدەستەوە نادا.
 لەو سەردەمەدا هەموو ژانرو هونەرەکانى دەربڕین یەک دەنگییان تێپەڕاندووەو بەرەو فرە دەنگى – پۆلیفۆنیەت پەلیان هاوشتووە، داهێنەر لەمڕۆکەدا دەقى سەمفونیایى فرە دەنگو ژآ دەنوسآ، تا لەدەنگى (من)ى سادەوە بچێتە ناو هەموو دەنگەکانەوەو ئاوێتەیان بێت، ئەوەش پێویستى بەرۆشنبیرى سەردەمیانەى فراوانو هەمەچەشن هەیە بۆ گەیاندنى دنیابینى شارستانیانەو مرۆڤانەو هاوچەرخانەى خۆى، بەمەبەستى شکاندنى فۆرمى تەقلیدیانەو دیدو تێڕوانینى سەلەفیانەى بەرتەسکو کۆڵەوارو کورتبینو دەست خستنە سەر فۆڕمو ناوەڕۆکێکى نوێوە، بۆئەوەى بەتێڕوانینو چەمکێکى نوێوە توانایەکانى ئینسانى کوردو ئازارو مەینەتییەکانى بەرجەستە بکرێنو دواکەوتوویى بەجآ بهێڵرآ، هەموو ئەمانە بەچەکى هۆشیارىو رۆشنبیرى دەکرێن، نەک بە (بەهرە)ى بچووکو سادەو ئاسایى دوور لەرۆشنبیرىو خەیاڵو جیهانبینى نوآ، لێرەشدا کورد دەبآ وەک داهێنەر خۆى بنوێنآ، چونکە ناکرآ کورد تا ماوە خڵتەى کۆمەڵى مرۆڤایەتى بآ، یان بەرماوەى هزرى مرۆڤ بآ، بۆیە مەرج نییە هەموو رۆشنبیرێک نووسەر بآ، بەڵام ناکرآ نووسەرى ئەو سەردەمە رۆشنبیر نەبآ.
 *
 لەدنیاى رەخنەو لێکۆڵینەوە نووسینیشدا بەر لەهەموو شتێک دەبآ ئەو نووسینە دەست بۆ بابەتێکى نوآو بیرۆکەیەکى تازە ببات کە دەقو مۆرى نەشکابآ، یان ئیزافەیەک بآ بۆ سەر ئەو کارانەى پێشتر کراون، ئەم نووسینە نوىو تازەیەش پێویستى بەوردبوونەوەو خوێندنەوەو بەدواداچوونو رۆشنبیرى هەیە، لەنووسیندا حیکمەت لەزۆر نووسینو زۆر لەچاپدانى کتێبى قەبارە گەورەدا نییە، ئەوەندەى گرنگییەکە لەتازەیى باسو بابەتەکەو قووڵى بیروڕاو بۆچوونو جوانى شێوازو شێوەى چارەسازکردنى ئەو باسو بابەتانەیە کە کۆمەڵگا پێویستى پێیانەو کێشەو گرفتەکانى پآ چارەسەر دەکرآ، یان پێوەندیى راستەوخۆى بەمێژوو و زمانو ئەدەبیاتو کەلەپوورەکەیەوە هەیە، یان بریتین لەو بابەتانەن کە رۆشنبرانو باسکارانو لێتوێژەرەوەکان پێویستیان پێیان هەیە، بۆ ئەو ئیش کردنو ئەو ئامانجەش خۆ رۆشنبیرکردنو شەونخونىو ماندووبون پێویستە، دەنا ناتوانین لەبوارى نووسینو لێکۆڵینەوەدا زانیارى نوآ بدەینە خوێنەرانو کارێکى نوآو بەسودیان پێشکەش بکەین. نووسین لەمڕۆکەدا بەئیلهامو بەهرە نانوسرێن، چونکە نووسین کە بەرهەمى مەنتیقێکى راستەوخۆیە لەگەڵ خوێنەران رووبەڕوو دەبێتەوە، بەرهەمى بێ تاقەتى نییە، ئەوەندەى بەرهەمى جدییەتە، بۆیە دەبێ لەکەشوهەوایەکدا بنووسرێ کە نووسەرەکەى بەزیهنێکى سافو هەلومەرجێکى لەبارو گونجاوى نەفسىو بەکەرەستەى رۆشنبیرییەکى پڕ لەدیقەتو هەمە لایەنەوە بۆى بێتە مەیدانەوە.
 *
 یەکێک لەهۆیەکانى ئەو زۆرو بۆرى نووسینە بێجگە لەوەى لێشاوى دەرچوونى چاپەمەنىو بڵاوکراوەو گۆڤارو رۆژنامەکان دروستیانکردووە، لایەنێکى دیکەى بریتییە لەونبوونى رەخنەیەکى چالاک و گورجوگۆڵ تا شوێن پێى ئەو بەرهەمانە بکەوێتت کە بەرهەمى ناوازەو دەگمەن و داهێنەرانەن، تا هیچ نەبێ پشکۆو تروسکەى ئەو بەهرە رووناکانە لەناو ئەو قەڵایەى خۆڵەمێشە دەربهێنێو لێیانى جودا بکاتەوە، هەر نەبوونى ئەو رەخنەیەشە بووەتە هۆى ئەوەى لەلایەک هەستکردنە بەبەرپرسیەرتى نووسین لاواز ببێ و هەرکەسـى بێت و قەڵەم بەدەستەوە بگرێ و خۆى بەنووسەرو داهێنەر دابنێ، لەلایەکى ترەوە خوینەرانیش لەناو ئەو سەفسەتە و هەراوزەناو پاشا گەردانیەدا سەریان لـآ بشێوى و پێوەرێکى رەخنەیى راست و دروستیان لەلادروست نەبێ تێ بەرهەمى باش و خراپى پێ لەیەکتر جیابکەینەوە، پێشموایە ئەو زۆرى و بۆرى و سادەگۆییەى ئەمڕۆ کە کەتووەتە ناو دنیایى نوسینەوە، هەر بەتەنیا بەرۆکى نوسینى کوردى نەگرتووە، بگرە دیاردەیەکە لەناو ئەدەبیاتى گەلانى دنیاش هەستیپێدەکرآ، بەڵام ئەوان بەرنامەیەکیان هەیە بۆ روبەڕوبونەوەیان تا کاریگەرى نێگەتیڤانەى بەسەر چێژى گشتى خوێنەرانەوە نەبێ، بۆیە بەهۆى رەخنەیەکى چالاک و ئامادەو زیندووەوە داکۆکى لەچێژى گشتى دەکەن. بەڵام دەپرسین: چۆن کەسێک لەلاى ئێمە دەبێتە رەخنەگرو رێنیشاندەرى خوێنەران و داهێنەران و وەک پردى نێوانیان دێتە پێشەوە لەکاتێکدا  ئەو (رەخنەگر)و (نووسەر)ە لەخوێنەران کەمتر بخوێنێتەوە؟ ئایا ئاستى رۆشنبیرى و چێژو خەیاڵ و هەستى ئەو نوسەرە چى لەرۆشنبیرى و چێژو خەیاڵ و هەستى خوێنەرى ئاسایى زیاترە تا رێنوێنییان بکات و پێشیان بکەوآ؟ ئەى چۆن دەتوانآ بەرەو گۆڕانکارى و نوێبوونەوەو هۆشیارکردنەوە پێشڕەوایەتى کۆمەڵبکات؟ من پێموا نییە کەسێک خۆى پێ نووسەر بێ، لەخوێندنەوەکانى خۆى زیاتر بنووسێ، لەو کاتەدا دەبێ لەخۆى بپرسێ: بەو رۆشنبیرییە رووکەشە چۆن دەتوانێ بەردەوامى بەداهێنانى خۆیبدات و چۆن وەک داهێنەرێک دەتوانێ لەگەڵ کۆمەڵ و دامودەزگایەکان بکەوێتە جەنگى باوەکانەوە؟ لەکاتێکدا ئەوەى دەیاننوسێ هەموو شتێکن نووسینى چاک نەبێ. لەکۆتاییدا بەدێڕە شیعرێکى حاجى قادرى کۆیى کۆتایى بەوتەکانم دەهێنم کە دەڵـێ:
 ئەوەى بێ بەهرەیە لەکەسب و کەمال
 ئەبێتە دەروێش و مارگرو حەمال