ئامادەبوونى شانۆى بێهوودەیى…. نیهاد جامى

لە پرۆژەى شانۆى ئەزموونگەرى کوردیدا…

کاریگەرى شانۆى بێهودەیى لەسەر شانۆى ئەزموونگەرى کوردى چیە؟ چۆن ئەو کاریگەریە دەست نیشان دەکرێت؟ ئایا ئەو کاریگەریە بۆتە هۆى ئەوەى پەیوەندیەک لەنێوان شانۆى بێهودەیى و شانۆى ئەزموونگەرى بێنێتە کایەوە؟ ئەو پەیوەندیە لەسەر چ ئاستێکى تیۆریدا دەردەکەوێت؟
دەرکەوتنى شانۆى بێهودەیى چەند پەیوەست بوو بە دۆخێکى دەروونى مرۆڤى خۆرئاوایى دواى جەنگ، کە بەها کۆمەڵایەتیەکان لەناو کۆمەڵگادا کەوتن، هێندەش ئەو دۆخە گومان و پرسیارى جیاوازى هێنایە بوون، کە لێدان بوو لە گوتارى خۆشنوودى مرۆڤى خۆرئاوایى، ئەوە پێویستى بە زمان و داڕشتنەوەیەکى جیاواز هەبوو، بۆیە دەرکەوتنى شانۆگەرى (لە چاوەڕوانى گۆدۆ) بە تەنیا هەوڵێک نەبوو بۆ نووسینى دەقێکى شانۆیى جیاواز، بەڵکو بۆخۆى مانیفێستێکى شانۆى بێهودەیى بوو کە ئەو شانۆیە توانى هەڵگرى قۆناغێکى نوێ بێت کە داوى ئەو نوسەرانى وەکو (یۆنسکۆ، ئەلبى، بنتەر) بتوانن کۆڵەگە پتەوەکانى ئەو شانۆیە درووست بکەن، بەڵام با ئەوەش بەسەرماندا تێنەپەڕێت ئەو شانۆیە پڕۆسە هاودژ و جیاوازەکەى ئەزموونکردن بوو لە دەقەوە، نەک لە دەرهێنانەوە، بەڵام ئەوە تێڕوانینە ئەزموونکاریەکانى دەرهێنەرەکان بوو شانۆى بێهودەیى بە زمانێکى نوێ بینى لەناو دەقەکان کە بتوانرێ بە قووڵى ئەزموونى ناتەباى تیا ئەنجام بدرێت، هەر بۆیە زۆر لە درەهێنەرە ئەزموونکارەکان ئەو دەقانە بووەتە سەرچاوەى سەرەکى پڕۆژە ئەزموونکاریەکانیان و شانۆى ئەزموونگەرى لەو دەروازەوە ئەزموونى دیارى پێشکەش کردووە، بۆیە کاریگەرى ئەو شانۆیە لەسەر شانۆى ئەزموونگەرى کاریگەریەکە لەسەر ئاستى پەیوەندیەکى هاوبەشە، شانۆکارى ئەزموونگەر سەر بەهەر نەتەوە و ڕەگەزێک بێت پەیوەندى تەنیا بە ساتى گەڕان و پشکنینە بۆیە کاتێ ئەو کاریگەریە بەسەر هەوڵە ئەزموونگەریەکانى شانۆکارى کوردەوە دەردەکەوێت دیاردەیەکى سرووشتى و تەنانەت زانستیشە، چونکە لە تێگەیشتنى مەعریفى شانۆوە لەدایک بووە.
ئەو کاریگەریە بەسەر هەوڵە سەرەتایەکانى شانۆى ئەزموونگەرى کوردیەوە دەرنەکەوتووە، بەڵام لە قۆناغى دووەم (قۆناغى دامەزراندن) (1) سەرەتاى ئەو کاریگەریە بە ئەزموونى (ڕۆژى سێیەم لە چاوەڕوانى گۆدۆ) دەردەکەوێت، ئەو ئەزموونە تەنیا پرسیارى جدى لەسەر کۆنسێپتى ئەزموونگەرى نەخوڵقاندووە، بەڵکو دەرفەتى بۆ گوتارى ئیستاتیکى و خوڵقاندنى چێژ لە شانۆدا بنیات ناوە، (2) کە بوونە زەمینە بۆ ئەزموونى دواى خۆیان، بەتایبەت بۆ ئەزموونەکانى قۆناغى دواتر، ڕەنگە پرسیارى ئەوە بێتە پێشمانەوە: بۆچى چاوەڕوانى گۆدۆ دەبێتە زەمینەى گوتارى ئەزموونگەرى شانۆکارى کورد؟ ئەگەرچى ئێمە لەسەرەتا ڕوانینێکمان لەم بارەیە خستە ڕوو، بەڵام دیسان لەو پرسیارە خۆمان نادزینەوە، چونکە پرسیارێکە لەساتێکى وادا بوونى ڕەوایەتى خۆى هەیە، بەڵام بەر لە وەستان لەسەر ئەو پرسیارە، دەمانەوێ ئاماژە بەوە بدەین، ئێمە هێندەى بەدواى وەڵامى کاریگەرى ئەو شانۆیە دەگەڕێین، هێندە مەبەستمان گفتوگۆ کردن نیە لەسەر هەر هەوڵێکى دواتر درابێت، تەنیا لەڕووى گۆڕینى هەندێک بنەما نەبێت، کە دواجار بەدژى ئەو هەوڵە ئەزموونگەریە کەوتۆتەوە، چونکە پڕۆسەکە لە بنەڕەتدا هێندەى پرۆسەیەکى ئەنتۆلۆژیە کارێکى بیبلۆگرافى نیە. بەداخەوە تا ئێستا هەندێک کەس تواناى ئەوەیان نیە جیاوازى لە نێوان ئەنتۆلۆژیا و بیبلۆگرافیادا بکەن، هەر توێژینەوەیەک کە پرۆژە ئەنتۆلۆژیەکە لەسەر چەند هەوڵێک بناسێت بە بیبلۆگرافیا ناو دەبەن، لەکاتێکدا بۆچوونێکى تر هەیە لەبەرامبەر ئەو توێژینەوانە گلەیى هەیە بە بیانووى ئەوەى هەندێک هەوڵ فەرامۆش دەکرێن، ئەو بۆچوونەى تر بۆخۆى وەڵامە بۆ بۆچوونى یەکەم، چونکە ئێمە لە بنەڕەتدا کارى بیبلۆگرافیامان ئەنجام نەداوە تا ناوى هەموو بەرهەمەکان بێت، دیارە کارى بیبلۆگرافى بەو مەبەستە ئاماژەى بۆ ناکەین کە لە گرنگیەکەى کەم بکەینەوە، ئێمە ناتوانین بە پرۆژەیەکى ئەنتۆلۆژى هەڵبستین بەبێ بوونى ئارگۆمێنت و بیبلۆگرافیا، هەندێکجار گلەییەکان لە نیازخراپیەوەن، پێویستە تەمى گومانیان بڕٍەوێندرێتەوە، هەندێکجاریش بۆچوونى خاکیانە و لە دڵسۆزیەوەیە، ئەوانەش پێویستیان بە لەسەر وەستانە، لەو بۆچوونەى شانۆکارێک دەرى دەخات کە ئێمە هەندێک هەوڵى شانۆکارانى چەند شارێک فەرامۆش دەکەین، نموونە بە چەند هەوڵێک دێنێتەوە، دیارە هەر پرۆژەیەک لەژێر هەر ناوێکى ئەزموونگەرى ئەنجام درا، مەرج نیە ئەزموونگەرى بێت، پێویستە بپرسین ئەو نمایشە لەچى ئەزموونگەرە؟ بە چ پێوەرێک ئەزموونگەریە؟ لەکاتێکدا هەر ئەو شانۆکارە دەنووسێت "هەندێک لە گەنجەکان ئیغرابوون بەم ڕێبازە، هەندێک کارى کرچ و کاڵیان ئەنجامدا سەریان لە خۆیان و لە بینەرانیش شێواند" (3)  لێرەوە گرفتى میتۆدى ئێمە لەتەک ئەو نووسینانە دەردەکەوێت، هەندێک نمایش ناتوانن سنورى ئەزموونگەرى دەربخەن کەچى لەلایان کەسانێکەوە بە ئەزموونگەرى ناو دەبرێن، لەکاتێکدا بە هەوڵە ئەزموونیەکان دەووترێ  کارى کرچ و کاڵ، دیارە ئەوەیان پەیوەندى بە ئاگایى میتۆدى و مەعریفەى تێگەیشتن لە شانۆوە هەیە، بۆیە ئەو کەسانە کەمتر گلەییان لێ دەکرێت، بەڵام هەمیشە ئەو هەڵانە پێویستیان بە ڕاست کردنەوە هەیە، نابێت هەڵە میتۆدیەکان بەسەرماندا تێبپەڕێت، با لێرەدا هەر هێندە لەسەر ئەو تێگەیشتنە بووەستین و بگەرٍێینەوە بۆ پرسیارە سەرەکیەکەى بابەتەکەمان.
ئەوەى دەبێتە هۆکار بۆ هەڵبژاردنى دەقەکەى بیکت بۆ شانۆى ئەزموونگەرى، بەتەنیا لەسەر ئەو بنەمایە نەبووە کە ئەوە دەقێکى ئەزموونیە، بەڵکو ئەو دەقە بەر لەهەر ئاماژەیەکى نێو واقیع، دەقێکى جیاوازە لەڕێساى نووسینى دەقى درامى کە بە یاساى ئەرستۆیى ناسراوە، وەک چۆن بێبەهاکردنى ئەو ئومێدەى داهاتووە، بەتاڵکردنەوەى وەهمى موقەددەسە، هەموو ئەمانە دەبنە هۆى ئەوەى ئەو هەڵبژاردنە ببێت بە زەمینەیەکى بە ئاگا، بەوەى بزانێت ئەزموون لەسەر چ دەقێک دەکات، بەوەى شکاندنى ئەو ئومێدەیە و گۆڕینیەتى بە بیرۆکەى چاوەڕوانى، بۆیە لەو پرۆژە ئەزموونکاریەدا (شەماڵ عومەر) بەتەنیا هەڵناستێ بە پڕۆژەى جاڕدان وەک هەندێک واى ناو دەبەن، بەڵکو بە پێچەوانەوە، ئەو زۆر بوێرانە دوو گۆڕان لەناو زەمەنى بیکت دەکات، یەکەمیان بەهۆى زیادکردن لەسەر ناونیشانى دەقەکە، بە زیاد کردنى (ڕۆژى سێیەم) ئەوەش تەنیا لەڕووى ناونانەوە نیە، بەڵکو ڕۆژێکیتر دەخاتە سەر هەردوو شەوەکەى دەق، بەواتاى دەرگایەکیتر بەسەر چاوەڕوانى دەکاتەوە، کردنەوەى ڕووناکیەکە بەسەر دوو شەو، بەڵام چى لە مەسەلەکان دەگۆڕێت، ئەوە پارێزگاریکردنە لەفکرى بیکت.
دووەمیان سەربارى لادانى بوزو و لکى لە دەقەکە، گۆڕینى فلادیمێر و ئیستراگۆنە لە دوو کوڕەوە بۆ دوو کچ، ئەوەش گۆڕینى ڕەگەزیە، بەواتاى چۆن بیکت بڕواى وایە لەهەردوو شەوەکەدا چاوەڕوانى دوو کارەکتەرەکە بێهودەیە، بەهەمان شێوەش (شەماڵ عومەر) پێمان دەڵێت هیچ شتێک تواناى نیە لەبیرۆکەى چاوەڕوانى بگۆڕێت "ئەوەش دووپاتکردنەوەیەکى فەلسەفەى چاوەڕوانییە، لەو ڕوانگەیەوەى کە چاوەڕوانى کردەیەکى مرۆڤیانەى بێ مەودایە و هەموو مرۆڤێک دەگرێتەوە" (4)
تێکشکاندنى زمان لە شانۆى بێهوودەیى هۆکارێکیترە بۆ هەڵبژاردنى ئەو دەقانە لە پڕۆژەى شانۆى ئەزموونگەریمان، ستراتیژى ئەو پڕۆژەیەش بنیاتنانى زمانێکى نوێیە لە ڕێگەى تێکشکاندنەوە.. زمانێکى وێنەیى بۆ کارەکتەر بنیات دەنێت، زمانێک بە (چیرۆکى باخچەى ئاژەڵان) ى دانا رەئوف ئەو زمانەى ئێدوارد ئەلبى دەگوازێتەوە بۆ ژوورێک، ئەوەش ئەو ڕاستیەمان بۆ ئاشکرا دەکات، کە شانۆى ئەزموونگەرى کوردى هێندەى ڕووبەرە تێکشکاوەى زمان لە شانۆى بێهوودەیى تواناى ئەزموونکردنى تیاهەیە، دەقێکى درامى بە پێى یاساى ئەرستۆیى بەو شێوەیە ناتوانێ کاریگەر بێت لەسەر ئەو پڕۆژەیە، تەنانەت وەک تێبینى دەکەین، ئەزموونى (لەچاوەڕوانى سیامەند) چەندە بابەتێکە گوزارشت لە ڕۆحى کوردى دەکات، بەڵام سەرەنجام ئەوە بیرۆکەى چاوەڕوانى و ڕۆحى لەبن نەهاتووى شانۆى بێهوودەییە کاریگەرى لەسەر ئەو پڕۆژە و هەوڵە ئەزموونکاریانە دادەنێت، چونکە ئەو سێ ئەزموونە چەندە دەبنە زەمینەى گۆڕینى گوتارى شانۆییمان لەو قۆناغەدا، بەهەمان شێوەش دەرگایەک دەکەنەوە لەسەر پەیوەندى ئەزموونگەرى بە شانۆى بێهوودەیى، جێگەى نیگەرانیە تا ئەمڕۆى لەگەڵدا بێت نووسینێکمان نیە لەسەر ئەو پەیوەندیە، لەکاتێکدا ئەو پەیوەندیە بە بنەما زانستى و پتەوەکانى شانۆى ئەزموونگەرى کوردى دادەنرێت، چونکە بەدواى ئەو قۆناغە و هاتنى قۆناغێکى نوێ لە ژیانى کۆمەڵایەتى و سیاسى و کولتوریماندا، هەندێ هەوڵ درا بۆ ئەوەى ئەو پەیوەندیە بە ئاقارى تردا ببردرێت، بۆ ئەوەى سنوورى ئەزموونەکانى پێشوو تێپەڕێنێت، ئەگەرچى کارکردنەکە زیاتر لەسەر دەقى بیکت بوو، کارەکەش زیاتر لەلایان (هۆرێن غەریب) ەوە ئەنجامدرا، دەیویست زمان و چوارچێوەیەکى تر بۆ ئەو شانۆیە درووست بکات، بۆیە هەڵسا بە تێکشکاندنى وێنەى دەنگى زمان و گۆڕینى بە نووزە کردن لەلایان کارەکتەرەوە، سەرەتا لەڕووکەشدا توانى ڕۆڵێکى هەڵخەڵەتێنەر ببینێت لە بەرپاکردنى فۆڕمێکى نوێ، بۆیە بەشێکى شانۆکارانى گەنج کەوتنە ژێر کاریگەرى ئەو ئەزموونە، هەوڵیاندا بەو شێوەیە کار بکەن، بەڵام هەموو ئەو هەوڵانە نەک نەبوونە ئەزموونى جدى، بەڵکو بەدژى خۆیاندا شکایەوە، چونکە نەیانتوانى لە کرۆکدا بونیاد و پێکهاتەى پڕۆژەکە بخەنە ڕوو، بۆیە پرۆژەکە لەچەندین نمایشى جیاواز درێژ بۆوە، بەڵام (هۆرێن غەریب) هەستى بەوە دەکرد کە ئەوە ئەزموون نیە، بەڵکو پەتایەکە و ئەو بەرپاى کردووە، بۆیە بەتەواوى پاشگەزبوونەوەى خۆى لێ ڕاگەیاند، ئەمجارە بەرەو پاشگەزبوونەوەى تر هات کە ئەوەش دیسان وەک پەتایەکى کوشندەتر خۆى دەخاتە ڕوو، هەرگیز  ناشتوانین وەک ئەزموونى شانۆیى تەماشاى بکەین، ئەوە بەتەنیا دیدێکى ئێمە نیە، بەڵکو هۆرێن لەهەموو کەس باشتر هەست بەو کارەى خۆى دەکات بۆیە دەڵێت "من هیچ ڕۆژێک بەشێوەى ئەزموونگەرى کارم نەکردووە" (5)
ئەو دەستەواژەیە گومان کردنە لەتەواوى ئەو ئاگاییە شانۆییەى شانۆکارێک دواى تەمەنێک لە کارکردن دەیخاتە ڕوو، کە بەرهەمەکانى لەلایان کەسانێک وەک ئەزموونى جیاواز سەیر کراوە و هەندێک دواى کەوتوون، کەچى ئەو هەست دەکات ڕۆژێک بە شێوەى ئەزموونگەرى کارى نەکردووە، ئەزموونکار نەبوون هەستێکە وات لێ دەکات زیاتر وێنەى سیحربازێک ببینیت، لێرەدا لە پەیوەندى باسەکە لە نێوان شەماڵ و هورێن جیاوازیەکى جەوهەرى دەست نیشان دەکەین، لەسەر ئەو تێگەیشتنەى مارتن ئەسلن کە دەڵێت "بەبێ نوێ لە ڕاڤەکردنى دەقە شانۆیەکاندا و ئەو ڕێگایانەى هەنگاومان پێ دەهاوێژن و بابەتە نوێکان و شێوازى نواندنە تازەکان، شانۆ وەک هەر شێوەیەکى هونەرى هەڕەشەى وەستان و مردنى لێ دەکرێت، واى لێ دێت بینەر تووشى بێزارى بکات" (6) مارتن ئەسلن لە ستراتیژى نوێگەریدا بوونى ئەزموونگەرى وەک پێویستیەکى کۆمەڵایەتى و سیاسى و ئایدیۆلۆژى و تەکنەلۆژى دەخاتە ڕوو، لێرەوە تێدەگەین ئەزموونگەرى لاى شەماڵ عومەر بەرەنجامى تێگەیشتنە لەو ستراتیژە، بەوەى ئەزموونگەرى پرۆژەیەکە بۆ شانۆیەکى نوێ، بەڵام لاى هۆرێن غەریب ئەزموونگەرى شتێ نیە بۆ گۆڕان، بەڵکو کارى شانۆى ئەو دەچێتەوە سەر پرۆژەیەکى سوونەتى ناو شانۆ، ئەوەش پەیوەستە بە نەبوونى ئەو ئاگاییە شانۆییە کە هۆرێن تووشى لەبیرچوونەوە دەکات کە لە ڕابردوودا لەسەر کارە شانۆیەکانى خۆى بۆچوونى چى بووە، چۆن لەناوەندە شانۆیەکەدا بۆچوونەکان ڕاڤەکراون و ئەمڕۆش ئەو پاشگەزبوونەوەیە بەرەو چ ئاقارێکى کۆمیدیمان دەبات.
ئەو هەوڵانەى دواتر نەیان توانى گۆڕان لە بنەماکانى قۆناغى دامەزراندن بەرپا بکەن، بەڵکو هەر لەناو پەراوێزى هەوڵە بەراییەکاندا مانەوە، ئەگەرچى هەوڵى (پرۆڤەیەکى شانۆیى بۆ چاوەڕوانى گۆدۆ) (7) ڕەتکردنەوەى دەیالۆگ بوو لە بیکت، وازهێنان بوو لە هۆڵى شانۆ و ڕووکردنە پەیژەیەکى مۆزەخانەیى و بە جەستەى هەشت ئەکتەر بە ئەنجام گەیەنرا، ئەو هەوڵە پرۆژەیەک بوو تیایدا کۆمەڵە ئەکتەرێک دەیانویست پرۆڤە لە دەقەکەى بیکت بکەن، بە ئاوێتەکردنى یادەوەرى کوردى تیایدا دوو قوربانى چاوەڕوانى زەمەنى کوردى گرتبووە خۆى، کە زەمەنى ئەکتەرەکان بوو، کەمانجەژەن و سەربازێک، موفرەدەکان بریتى بوون لە پارچە قوماشێکى فراوان لەسەر پەیژەکە و جەستەى ئەکتەر لەتەک ئەو قوماشە دەلالەتى لە زەمەنى بێهوودەیى دەکرد.
لە کۆتایدا دەتوانین بگەینە وەڵامى ئەو پرسیارانەى سەرەتا دەستمان پێى کرد بەوەى کاریگەرى شانۆى بێهوودەیى لەسەر شانۆى ئەزموونگەرى کوردى، کاریگەریەکى مەعریفى و میتۆدیە، بەهۆى ئەوەى ڕاستەوخۆ ئەزموونى لەسەر دەقى بێهوودەیى کردووە، دەست نیشان کردنى ئەو کاریگەریەش بەتەنیا لەسەر ئەزموونى قۆناغى دامەزراندن نەبووە، بەڵکو لەلاى ئەزموونکارە نوێیەکانیش ئەو کاریگەریە بە قووڵى دەبینرێت، ئەو کاریگەریە توانیویەتى پەیوەندى لەنێوان شانۆى بێهودەیى و شانۆى ئەزموونگەرى بێنێتە کایەوە، دەتوانین لە ئاستى تیۆرى ئەوە دەست نیشان بکەین کە ئەو پەیوەندیە بریتیە لەوەى شانۆى ئەزموونگەرى کوردى پرۆژەیەکە لەنێوان شانۆى بێهودەیى و ئەزموونى وێنەیى موتوربە کراو بە ئارتۆ و گرۆتۆفسکى، بەهۆى ئەوەى ئەو دوانە کاریگەریان لەسەر نەخشەى ئەو شانۆ ئەزموونگەریە هەیە، دەقى بێهودەبى لەناو ئەو پرۆژەیە چڕکراوەتەوە و ئاوێتەى بونیادى وێنەیى کراوە.    
پەراوێز و سەرچاوەکان
(1) مەبەست لە قۆناغى دامەزراندن قۆناغى هەشتاکان و زیاتر مەبەست لە ئەزموونەکانى (تیپى شانۆى ئەزموونگەرى کوردى) ە، بۆ پۆلین کردنى قۆناغەکان ئێمە لێکۆڵینەوەیەکى ترمان تەرخانە بۆ دەست نیشان کردنى قۆناغەکان بەناوى (ئەنتۆلۆژیاى شانۆى ئەزموونگەرى کوردى) کە لە کۆنفرانسى شانۆى کوردى کە لەلایان تیپى شانۆى سالار سازکرا لە هۆلى سلێمانى پالاس ڕۆژى 4/12/2007 خوێنرایەوە.
(2) ئاوێتەکردنى دەقى شانۆى بێهودەیى لەگەڵ شێوازە دەرهێنانیەکانى ئەزموونى شانۆى وێنەیى بنیاتنانى وێنەیەکى جیاوازى دیمەنە شانۆیەکەى ئێمەیە.
(3) لەژێر رۆشنایى کۆنفرانسى شانۆى کوردى/ خەلیل یابە کەریم، گۆڤارى هەرێمى کوردستان ژمارە (442) لا54  
(4) گووتارى ئەزموونگەریى لە ڕەوتى شانۆى کوردیدا/ دانا رەووف، ستۆکهۆڵم (1995) لا90   
(5) ئەوەش لەو کۆنفرانسەى دوایى لەگفتوگۆکانى ئەو بابەتەى ئێمە بەم شێوەیە باسى لەئەزموونى خۆى کرد.
(6) المسرح التجریبی فی العراق/ عدنان منشد، الاتحاد 24/12/2006
(7) ئەم شانۆگەریە بەرهەمى (تیپى شانۆى ئەزموونگەرى کەرکوک) بوو لە دەقى بیکت و دەرهێنانى نیهاد جامى، ئێوارەى 16/3/2006 لەسەر قشلەى کەرکوک نمایش کرا.