Skip to Content

Friday, March 29th, 2024

باشلار لەنێوان شیكاریى دەروونى و میتۆدى دیاردەگەرایى،

Closed
by March 20, 2008 ئەدەب

 باشلار لەنێوان شیكاریى دەروونى و میتۆدى دیاردەگەرایى، یان گەڕان بە دواى دنیابینیەكى ڕەخنەیى نوێدا.
 ئا : تاهیر عەبدولواحید…..      
 سەرەتاكانى وێنە  و نوێگەرایى تیایدا ، جوڵە و دواتر فرەییەكەى سەبارەت بە هۆشیاریى تاك ، هەموو ئەمانە بونە كۆمەڵە پاساوێك بۆ باشلار تا میتۆدى
 (فینۆمینۆلۆژى) بگرێتە خۆى،لەبەر ئەم هۆیەشە بەردەوام لە داواى ئەوەدایە كە پێگەى خۆمان لە سۆنگەى وێنە و تێڕوانین لێى وەك سەرەتایەكى ڕەها جێگیر بكەین و لەگەڵ قەوارە و ڕاستەوخۆیى وێنەدا بژین ،، ئەو كاتەش زرنگانەوە و دەنگدانەوەیەك لە داهاتویدا سەبارەت بەهۆشیارى پێكدەهێنێت،
 فینۆمینۆلۆژیاش گرەوى خۆى هەر لەسەر ئەو باسە دەكات، لە پێناو تێڕوانین بۆ وێنە بەشێوەیەك كە جیا بكرێتەوە لە هەموو ئەگەرێك گەر بیەوێ كورتى بكاتەوە بۆ قەوارەیەكى چەمكگەرایى ، نەبادا دواتریش نەتوانرێت دووبارە ئەو وێنەیە لە خەیاڵداندا دووبارە بكرێتەوە بە مەبەستى ژیان لەگەڵ نوێبونەوە ڕەهاكەیدا.
 (گاستۆن باشلار)ى فەیلەسوفى فەڕەنسى لە ڕێگەى كتێبەكانیەوە كە تایبەتن بە پەیوەندى خەیاڵى مرۆڤ  بە چوار پێكهاتە سەرەكیەكەى ژیان (ئاو، خاك، هەوا، ئاگر) ڕێچكەیەكى فیكریى نوێى پێكهێنا كە كاریگەرى لەسەر ئەزمونە مەعریفیەكانى دواى خۆى بەجێهێشت . مەبەستەكەش ئەو بنەما تیۆریانەیە كە لە مێژوودا بە (ڕەخنەى نوآ) ناوزەد كراوەو دابەش دەبێت لە نێوان ( ڕەخنەى بونیاد گەرایى ) و(ڕەخنەى بابەت گەرایى ) ، بەمەش كاركردنى باشلار لەسەر ئەم ڕەگەزانە سەربارى گرنگى پێدانەكانى بە پێكهاتەى شیعریى لاى (لۆتریامۆن) ، بە شێوەیەكى فراوان هاوكارى كرد لە ڕێچكەگرتنى تیۆریى لاى كۆمەڵێك ناو كە پانیایى ڕەخنەى فەڕەنسیان لە سەدەى بیستەمدا داگیركردبوو، لە وانەش ( پۆلىَ ، رۆسآ، رێشار، شارل مۆرۆن، ستاروبنسكى، گریماس، دوابەدواى ئەمانیش  جێنێت ) ،، مارگۆلان (margolin) لە لێكۆڵینەوەیەكیدا سەبارەت بە (باشلار ) پێى وایە كە ( ئەو بابەتگەراییە)ى لە ماوەى ساڵانى (1938-1950)دا فورمەلەى هزرى (باشلار)ى پێكهێنا،كاریگەرى زۆرترى لەسەر ئەو ڕەخنە گرانە دروستكرد بە بەراورد لەگەڵ ( ئەوخودگەراییە) ى كە لە ماوەى ساڵانى ( 1955- 1960) لە باشلارى بە تەمەندا دەركەوت،، چونكە ئەوكاتە باشلار خۆى لە ناوكتێبەكاندا بەندكرد و سەرسەختانە دابڕا لە جیهانى هاوچەرخ، باشلار كە خاوەنى كتێبى
 ( دەرونشیكارى ئاگر – la psychanalyse du feu -1938) و
 ( لۆتریامۆن –   lautreamont– 1939 ) و  دواتریش  ( چوار ڕەگەزەكە) ، كاریگەرى زۆرترى هەبوو لەسەر ڕەخنەى فەڕەنسى وەك لە هەموو كارەكانى ترى، ئەویش بەهۆى ئەوەى كە زیاتر پشتبەستوو بو بە (میتۆد گەرایى فینومینولوژى) ، چونكە ئەو میتۆدە پلەى یەكەم دەدات بە  (هۆشیاریى تاك)  لە دەستنیشانكردنى ڕەهەندى ئەنتۆلۆژى وێنەى هونەریى، مەبەستى سەرەكیش لەوە هەرسآ كتێبى :
 ( شاعیریەتى شوێن  – lapoetiqued  l,espace  ) و
  (شاعیریەتى زیندەخەون – lapoetiqued la reverie ) و
 (بڵێسەى مۆم – la flame d,une challdelle)..
  بەپێى ووتەكانى (مارگۆلان) كۆمەڵێك گەشەسەندنى مەعریفى و كۆمەڵایەتى ڕویاندا و سەنتراڵبوونى (خودى  ڕەخنەگرانە)ى لە پڕۆسەى ئەفراندندا لاواز كرد ، لەم بارەیەشەوە مارگۆلان دەڵێت : " ڕێكخستنەوەى نوێى مەعریفە، كۆمەڵێك تێڕوانینى فەلسەفى نوآ ،، بارودۆخێك لە قەیرانى بیداگۆگى،، گەشەسەندنى خێراى زانستەمرۆڤایەتیەكان و بڵاوبونەوەیان بەخێرایى لە كەناڵەكانى ڕاگەیاندن،، دواتر گۆڕانكاریە هەنوكەییەكان لە ناوەندە دوورەكان، پتر لە بازنە تایبەتمەندەكان،، دواجاریش بارودۆخى تەكنیكى و زانستى كە زیاتر و زیاتر ڕۆژانە بەریدەكەوین،
 وا دەردەكەوێت كە بۆ(بونیادگەرایى هاوچەرخ) و( ڕەخنەى نوآ) كارێكى باشى كردبێت بۆیان،، چونكە ڕێژەیى چێژوەرگرتنەكان  و  بزۆكى چەشن بە هیچ شێوەیەك بەسنین بۆ لێكدانەوە "،
 لەسەر ئاستى ڕەخنەیى (باشلار) دابەشدەبێت بەسەر دوو سەردەمى فیكریى گەورەدا ئەوانیش  : چركە ساتێكى (بابەت گەرایى ) كە تیایدا تێڕوانینگەلێكى دامەزراو لەسەر بیروباوەڕێكى زانستیانە و وا بەستە  بە كاریگەربونى باشلار لە بارودۆخى مەعریفى كە بۆ خۆیى دەستنیشانكردبوو،، ئەوەش توێژینەوەیەك بوو لەسەر فورمەلەبونى فیكرى زانستى،، دووهەمیان كە بەدواى ئەودا دێت چركەساتێكى(خودگەرایى) یە كە تیایدا باشلار سەختیى بیروباوەڕى (بابەت گەراییانە) تێدەپەڕێنێت بۆئەوەى گوآ ڕادێرى بۆ ترپەكانى( خود)  تا ئەوپەڕى. لەنێوان ئەم دووسەردەمەدا مەراقى بنەڕەتى و سەرەكى  ( باشلار) بریتى بوو لە چۆنێتى تازەكردنەوەى (هەستى چێژ) لەناوماندا تا تێگەشتنێكى نوآ بداتە خەیاڵ، ئەمەش وایكرد كۆمەڵێك پێناسەى نوێى پێوە بلكێنێت و كۆمەڵێك ئاماژەى ترى پێببەخشێ ، ئەتوانین بڵێین كە هزرى باشلار لە هێڵێكى ڕوەو سەرەوەدا جێگیربوو، چونكە لە( دەروونشیكارى ئاگر )دا بەپێى بەڵگە و سەرچاوەكان وەك پشكنەرى دۆكۆَمێنتەكان دەبینرێتەوە ، دواتر لە كتێبى (بڵێسەى مۆم )دا شێوەى كەسێكى خەونبین بەدەقانەوە كۆتایى دێت ، لەوكاتەشدا ماوەى نێوانى (خود) و (بابەت) كزولاواز دەردەكەوێت یان هەر بوونى نامێنێت، لەبەرئەم هۆیەش زۆر جار قورس دەبێت گەر بە ماناى ئەكادیمى ووشەكە  باشلار وەك ڕەخنەگرێكى ئەدەبى بشوبهێنین  چ  وەك ئاستى(بابەت گەرایى) كە دەربارەى وتراوە  یان  ڕێچكەى نزیككردنەوى ڕەخنەیى،، باشلارخۆشى سەبارەت بەوە بەم شێوەیە گوزارشتى كردووە :
 "من خۆم وەك مامۆستایەكى ئەدەبى نابینمەوە ، ڕۆشنبیریى تەواوم بۆ ئەوە پێنیە،، وانیە؟ من هەوڵم نەداوە لێكۆڵینەوە لەسەر سەردەمێك یان هەڵكۆڵین لە سەردەمێكى تردا بكەم،، هەموو ئەو كتێبانەى كە بەرهەمهێنراون بەلاى منەوە كتێبگەلێكن بۆ كات بەسەر بردن شیاون "
 باشلار بەردەوام بەشێوەیەكى وردتر لە ڕێگەى توێژینەوە ئەبستمۆلۆژیەكانیەوە گرنگیەكى زیاترى پێدەدرێت ، لەبرى ئەوەى وەك توێژەرەوەیەكى دەقە شیعرى و پەخشانئامێزەكان لێى بڕوانرێت، گەر چەمكەكانى ئەو لە ڕووى تیۆریەوە بە پلەى یەكەم زۆر سەخت بوبێت ، لە هەمان كاتدا سەرقاڵیە ڕەخنەییەكانى باشلار وا خۆیان دەنواند كە سەر بە ڕەگەزى خەیاڵن، گەر بێتو ئەم گوزارشتە ڕاست بێت كە بوترێت،، باشلار بە تەنیا هەوڵى دەدا بۆ چێژ بینینى خوێنەرو چێژ وەرگرتن لە دەقە شیعرى و پەخشان ئامێزەكان، ئەو خوێندنەوەیەى كە زۆر جار دەگۆڕا بۆ
 ( ڕامانى وێڵكەر –  reveries ).
 باشلار لە كاتێكدا ڕۆمانێكى (هێنرى بۆسكۆ) دەخوێنێتەوە  دەڵێت :
 " چ مامۆستایەكى خراپى خوێندنەوە بوین ، ئێمە زیادە ڕەویمان كرد لە خەوندا لە كاتێكدا كە دەمانخوێندەوە ".
 ئەم حاڵەتە باوە لەگەڵ باشلاردا بەردەوام بوو لە هەموو خوێندنەوەكانیدا ، ئەوەش بەو هۆكارەى كە ( ناتوانین لێكۆڵینەوە لەسەر هیچ شتێك بكەین تا لەسەرەتاوە خەونى پێوە نەبینین)..
 وەك نمونەو وەبیرهێناوەنەوە , باشلار پشتى بە پانتایى ئەفراندن بەست، لە ئەدەبى كلاسیكیەوە بۆ قەسیدەى سوریالى و دواتریش ڕۆمانتیكى ئەڵمانى و رۆمانتیكى ئینگلیزیشى لە خۆگرت، توانى تیۆرێك بۆ خەیاڵى ئەدەبى پێكبهێنێت لە كۆمەڵێك دەقى ئەفرێنراوى كۆمەڵە ناوێك كە دابەش بوبون لە نێوان / قەسیدە- ڕۆمان- پەیكەرتاشى –نیگاركێشى ، . وەك : بۆدلێر – ڤیكتۆر هۆگۆ – شیلى – نۆڤالیس- ئەدگارئالان پۆ- هێنرى بۆسكۆ- مالارمآ – لۆتریامۆن – ڤان كوخ – سلڤادۆر دالى – نیچە – سوێنبێرن – ڤالێرى،، تەنانەت لەسەر ئاستى توێژینەوە ئەبستمۆلۆژییەكانى بابەتگەرایى، باشلار جۆرێك لە وێژەیى ئیحتیمالى تێدایە، بەو هۆكارە كە ئەبستمۆلۆژیاى دژە دیكارتى كە بە تێڕوانینە نوێكانى خۆى دایمەزراندبوو جەخت لە ڕۆڵى (خود) دەكاتەوە، بۆ بڕیاردان لەسەر حەقیقەتى زانستى، بەمەش ماوەى ئەنتۆلۆژى نێوانى (خود) و (بابەت)ى لاوازكرد،، چیتر (بابەتگەرایى ) ئەو باسە پەیوەستە نەبوو بە دیاریكردنى خودى گشتگیرییەوە،، بەڵكو بە پێچەوانەى ئەوەوە یەكلاییكردنەوەى حەقیقەتى بابەتگەرایى  لە ڕێگەى هاتنە ناوەوەى ڕاستەوخۆییەوە دەبێت لەسەر دەرەنجامى (بابەتگەرایى )، ئەمەش بەو پێییەى جیهانى تەنۆچكە بچوك و ووردەكان لەدواجاردا توانستى هەڵگرتنى ئەو تێڕوانینە تاكڕەهەندیان هەیە بۆ (بابەتگەرایى ) لە نێو ڕاپۆرتى زانستیى كلاسیكیدا ، ئەو نمونەیەش كە باشلار پێمانى دەدات لەسەر ئەم دیاردەیە ، دەستنیشانكردنى پێگەى ئەلەكترۆنە، بۆ گەیشتن بەمەش پێویستە لە ڕێگەى فۆتۆنەوە تیشك بدەینە ئەلكترۆن و ڕووناكى بكەینەوە ، بەڵام لەكاتى بەیەكگەیشتنى ئەلكترۆن لەگەڵ فۆتۆندا  خێرایى ئەلكترۆن زیاتردەبێت و وامان لێ دەكات دركردن بە پێگەكەى كارێكى قورس بێت .. دەستەوسانى فیزیاییە هاوچەرخەكان بۆ چۆنێتى دەستنیشانكردنێكى تەواو بۆ پێگەو خێرایى ئەلیكترۆن، لەو بەیەكداچونەدا دێت كە لەنێوان میتۆدەكانى توێژینەوە  و نێوانى (بابەت)دا خۆى دەبینێتەوە ، ئەم میتۆدانە لە هەوڵدان  بۆ پێشكەشكردنى زانیارییەك  سەبارەت بە ئەو،،. واقعیش بەردەوام سەبارەت بەعەقڵانیەتى كلاسیكى، جیاكەرەوەى ئەنتۆلۆژى بووە لە نێوان ( زانست و نازانستیدا | حەقیقەت و پڕوپوچیدا )، لەمەشەوە بابەتگەرایى هەموو ئەو حەقیقەتانەن كە واقیع دەریدەخات ، بەبآ ئەوەى ئەزمونى خودیى هاوبەشیكردنێك لەمەدا بكات . پێدەچێت پێشكەوتنى مەعریفى و كودەتا تیۆریەكانى مێژووى زانست ڕێكخەرى تیۆرى ئەو دەرەنجامانە نەبوبێتن بۆ باشلار كە داوامان لێدەكات بە شێوەیەك لە گومانەوە هەڵسوكەوت لەگەڵ بەها زانستیە كلاسیكیەكاندا بكەین و لە نێوانیشیاندا چەمكى (بابەتگەرایى )، بەڵام سروشتى كەسێتى باشلارو جیاوازیە مۆراڵى و فیكریەكانى ئەو توانایە بەهێزەیان پێدا بۆ وەرگرتنى هەموو ئەگەرەكانى( فیكرى ئیحتیمالى) كە لە ڕێگەى پرسیارەكانیەوە سەختى عەقلى تیۆریى تێدە پەڕێنێت،، لەوانەیە تاكە بیرمەندى مێژوویى مرۆڤایەتى بێت كە توانیویەتى وابەستەو كۆكردنەوە بكات لە نێوان : ( عەشق بۆ مكاتماتیك ، تا ئەو پەڕى سنورى نوێنەرایەتى ئەبستراكتیى /  و  قەسیدە )، مەبەست لە بونى قەسیدە بە هەموو ئایكۆنەكانیەوەیەتى ،، باشلار هەستا بە كۆكردنەوە لە نێوان چەند كارگەلێكدا  كە  بۆ هیچ كەسى دى كۆنەدەكرایەوە، چونكە باشلار باوەڕى بەشتێك هێنا ئەویش : تواناى خەیاڵى مرۆڤ  و توانستى خەونبینین بە هەندآ شتگەلى ترەوە،، باشلار جەختیشى لەسەر پرسى پێشتربونى (خەون) لە بەرامبەر (تێگەیشتن) كردەوە،بەم شێوەیە و بۆ نمونە : ناتوانرآ لە گەردى فیزیایى هاوچەرخ تێبگەین بآ ئامادەكردنەوەى مێژووى كۆنى وێنەكانى ترى،هەروەها ناشتوانرآ دابڕان دروست بكرێت لەچوارچێوەى چەمگەرایى و ڕەهەندە ماتماتیكەكانى تیۆرى ڕێژەیى لە حاڵەتى ڕامان لە شیعرەكانى : نۆڤالیس، ڕیلكە، شیلى، ئەدگارئالان پۆ، بۆدلێر، و تەماهى كردن لەگەڵ درەوشانەوەكانیان سەبارەت بە پرسى ( لەبەرچى؟ ) ،،. كەواتە پەیامى زانستى پڕۆژەكەى باشلار لەم شێوەیەدا خۆى دەنوێنىَ : 
 ( قەسیدە دەروازەیەكە بۆ زانست ، شاعیر و زانا بەهەمان زمان گفتوگۆ دەكەن ). خەیاڵیش ئەو دەفرەیە كە هەموو ئامڕازەكانى باشلارى تیا كۆدەبێتەوەو تێیدا دەتوێنەوە،.باشلار عەشقى قەسیدە بوو، بەتایبەت ئەوجۆرە قەسیدەیەى كە كردارێكى شیعرى ناوازە دادەمەزرێنێت كە پێشتر و بەهیچ تێڕوانینێك بەرجەستە نەكراوە، ئەو ڕێبازى سوریالیزمى وەك  سەرچاوەیەكى تیۆرى بۆ دنیا بینینەكانى دۆزیەوە، چونكە سوریالیزم دورترین سنورى نوێنەرایەتى شیعرى بۆ بەرجەستە دەكرد ،. باشلار هەرگیز نەدەخەوت گەر چەند دێڕێك شیعرى نەخوێندایەتەوە، زۆر خۆشحاڵ بوو بە هاوڕێیەتى شاعیرەكان ، سەبارەت بەخۆشحاڵى خۆى لە چاوپێكەوتنێكیدا بەم شێوازە گوزارشت لە هەستى خۆى دەكات :
 "جۆن لۆسكۆر(  JEUN  LESCUR  ) بانگهێشتى ناو ئەدەبى كردم ،هەر ئەویش كارى بۆ ئەوە كرد كە هاوڕآ شاعیرەكانیم پێبناسێنێت، ئەو شاعیرانە لە  وانە  گشتیەكانمدا ئامادە دەبن،زۆر جار لەگەڵ ئەو شاعیرانە،كە  هەموو كاتىَ شتەكان بەجدى وەرناگرن، باسم لە شاعیرەكان دەكردو فەیلەسوفەكانم بیر دەچووەوە، بەچەندین ئاهەنگى حەقیقى هاوڕێیەتى ئاشنا بووم" ..
 كەواتە ئەوەى كە دەمێنێتەوە لە بەردەمماندا دابەشكردنى چركەساتى (بابەتگەرایى ) و (خودگەرایى)یە  لە هزرى ئەدەبیى باشلاردا . ئەمەش پرسێكى جێبەجێكاریە، كە ئامانج تیایدا تەنها هەوڵدانە بۆ دۆزینەوەى تاڵێكى وابەستەیى لەنێوان كەڵەكە بووەكانى ئەم هزرە، كە كاركردنى جۆراو جۆرو زۆر بون  و كۆكارى كردووە لە نێوان وو جەمسەرى گەورەدا ئەویش  مەبەست لە (قەسیدە / زانست)ە ، هەروەها ئەو ئامڕازە میتۆدیانەى كە باشلار بەكاریبردوون بەهەمان شێوە جیاواز بون ، ئەمە جگە لەجۆراوجۆرى و هەمەڕەنگى ڕەگەزە مەعریفیەكانى ….
 بێگومان مێژووى ڕەخنە تا دورترین سنوور باس لە باشلارى خاوەن باوەڕ ِو سەرسام  بە زانست دەكات،،نمونەى ئەو باوەڕو سەرسامیەش  لە كتێبى (شیكارى دەرونى بۆ ئاگر ) دایە، كە تیایدا پەنا بۆ  (بابەتگەرایى) دەبات لە پێناو ڕاڤە كردنى ئەو مەعریفە هەڵەیەى كە خەیاڵكردنەوە لەدیاردەى ئاگر پێكیهێناوە،، دواتریش نمونەكانى ترى وەك (شاعیریەتى شوێن ) و (بڵێسەى مۆم) و (شاعیریەتى زیندەخەون) ،، لەمەشەوە باشلار ئارەزوو دەكات تا هەموو تواناكانى وێنەى شیعرى بدۆزێتەوەو هەڵكۆڵین دەكات لەنێو هەموو ئەگەرەكانیدا،دواتر بەستنەوەى ئەم وێنەیە بە پاشخانى هۆشیارى لە لاى (خود) ،، لەبەر ئەم هۆیەشە كە بەئاشكرا داواى گرتنەبەرى میتۆدى (دیاردەگەرایى) دەكات،چونكە لە تواناى هەیە كە  لەسەرەتاكانیەوە درك بە وێنەى شیعرى بكات،،دواجار دەتوانین ئەو ڕێبازەى  كە (جوانناسى باشلاریى) هەوڵى پێداوە  بۆ خوێندنەوەى ئەفراندنى ئەدەبى بگەڕێنینەوە بۆ ئەمانە :
 1- لە قۆناغى یەكەمدا باشلار پشت دەبەستێت بە دۆزینەوەكانى دەرونشیكارى ،ئەمەش قۆناغى سەرەتاى گرنگیپێدانەكانى بوو بۆ ئەفراندن، دەقاودەق هاوكات بو لەگەڵ شیكردنەوەكەى بۆ (خۆنواندنى خەیاڵى دینامیكى) لە قەسیدەكەى لۆتریامۆندا،لەمەشەوە هەوڵیدا وەڵامى ئەو پرسیارە بداتەوەكە لە قەسیدەى ئەو شاعیرەى كردبوو : "كەواتە ئەو گرێیە چیە كەخۆیمان بۆ ئاشكرا دەكات و هەموو تواناكەى دابەشدەبێت بەسەر تەواوى كارەكانى لۆتریامۆنى شاعیردا ؟ "  بەشێوەیەك كارەكانى لۆتریامۆنمان  وەك دیاردەیەكى (حەقیقى دوژمنكاریى) بۆ دەردەخات ،، دواتر سەرەتاى پڕۆژەكەى بە توێژینەوە لەسەر ( ڕەگەزەكان ) پیادە دەكات .لەمەشیاندا لە سەرەتاوە هەوڵیدا هەموو تێڕوانینە هەڵەكانمان سەبارەت بە (ئاگر ) بسڕێتەوە  كە دنیابینیەكانمانى داگیر كردبوو ، لەم پێناوەشدا هەوڵدەدات دەرونشیكارى بۆ ئاگر بكات، ئەمەش وەك فاكتەرێكى مەعریفى كە بمانگەیەنێت بە فورمەلەكردنى تێڕوانینێكى (بابەتگەراییانە) بۆ ئاگر ، هەموو ئەو چەمكانە دەپچڕێنێت لەگەڵ ئێستادا كە زانستى نین و لە ڕابردوودا خراونەتە پاڵ ئاگر ، مەبەست لە تێپەڕاندنى هەست و دنیابینینە (خودییەكان)ە، كاریگەرى دەرونشیكارى لەلاى باشلار  تا نووسینى ڕەگەزەكانى تریش بەردەوام دەبێت ، واتە هەرسىَ ڕەگەزى
  ( هەوا –  ئاو –  خاك )..
 2- لەقۆناغى دووەمدا باشلار ئازادیەكى زیاتر بەدەست دەهێنێت  لە بەرامبەر سەختى بیروباوەڕى زانستى و دەگۆڕێت بۆ ڕەخنەگرێكى خەونبین، تەنها ئەو كتێبانە دەخوێنێتەوە كە سەرسامى و سەرسوڕهێنانى تیا دەهەژێنێت ، ئەمەش لەپێناو ئەوەدابو هەتا فەلسەفەى تایبەت بە قەسیدە بدۆزێتەوە لە ڕێگەى پێكهاتەى (چەمكگەرایى) كە زۆر دەگونجا لەگەڵ ڕۆحە تازەكەیدا ، سەبارەت بەمەش دەڵێت: "  ئاه ،، درەنگ جەستەو ڕۆحى خۆم تەرخان كرد بۆ كارى ماتماتیكى – mathematique   ، دواى بەریەككەوتنم لەگەڵ  قەسیدە  هەستمكرد زیاتر درەنگ كەوتووم ، هەموو ژیانم لە ژێر كاریگەرى درەنگ كەوتندایە ، من نامەوێت چیتر لەگەڵ هەڵكشانى تەمەنمدا هیچ كتێبێكى تر بخوێنمەوە جگە لە كتێبە نایابەكان،، ئەم خوێندنەوە بێدەنگەم ئارەزووى هیچ ووتە و ڕونكردنەوەیەك ناكات،، تەنها لە هەوڵى ئەوەدایە كە ڕاستگۆ بێت لەگەڵ تینوێتیم بۆ خوێندنەوەو چێژ وەرگرتن لەگەڵ بەدوایەكدا هاتنەكانى دەق " ،،.
 بەڵام چۆن دەتوانرێت هاوتەبایى دروستبكرێت لە نێوان ئەم خوێندنەوە سپییەى كە هیچ نیەتێكى پێش وەختانەى تێدا نیە ؟، بەتایبەت خودى باشلار كە  ووتبوى  دەیەوێت شتێك پێشكەش بكات بە (ڕەخنەى ئەدەبى) و ئەو خوێندنەوەیەى كە لەسەر ڕەهەند گەلێكى ڕاڤەكارییانە دادەمەزرێت، و  ئەو هەوڵەى كە لەگەڵ میتۆدى (دیاردەگەرایى)دا داویەتى،چونكە ئەو باوەڕى وابوو كە ( وێنە ) لەسەر ئەنتۆلۆژیاى ڕاستەوخۆ دادەمەزرێت ، دواتر داوا لە خوێنەر دەكات كە( وێنە ) بە شێوەى شتێك  یان  نوێنەرى شتێك  نە بینێتەوە و ڕەفتارى لەگەڵدا نەكات، بەڵكو هەوڵبدات حەقیقەتى ئەو وێنە تایبەتیە  دەستگیر بكات، بەو پێیەى كە هیچ شتێك ئامادەى ناكات، كەواتە  لەدایكبووى ئەو چركە ساتەیە كە تیایدا دێتە بوون و چۆكیش دانادات بۆ ڕایى كردن و دەنگدانەوەى ڕابردووش نیە،، بەم هۆیەشەوە باشلار جەخت لەسەر پرسى ئامادەیى ڕاستەوخۆ دەكاتەوە لەبەردەم وێنەدا ، بۆ ئەمەش چەند چەمكێكى فورموكرد وەك : ( هەرلەخۆوە – العفویە ،، ئازادى ،، نوێگەرى ) كە دەسپێكى تیۆریى باشلار بوون بۆ نزیكبونەوە  لە وێنەى شیعرى ،، بەشێوەیەكى (نێوكۆیی)ش  پرسیارى دەربارەى میتۆدى تیۆرى شیاو بۆ گوزارشت لە (تایبەتمەندى  خودیى) كرد  سەبارەت بە  گوزارشتكردنى هونەرى  و تایبەتمەندیەكانى شیعر،، بۆ ئەمەش (دیاردەگەرایى) گرتە خۆى وەك فەلسەفەیەك كە هەموو ئەو توانستانەى تێدادەبینرێتەوە، چونكە میتۆدى (دیاردەگەرایى) زۆر بەسادەیى گرەوى خۆى  لەسەر (هۆشیارى و ڕامانى خود) دەكات لە نزیكردنەوەى شتەكانى جیهان،، ئەمەش باسێك بو  باشلار خۆى زۆر حەزى پێدەكرد،چونكە لەهەمان كاتدا هۆكارەكەشى پێدەبەخشى…
 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
 كورتەیەك سەبارەت  بە  باشلار
 …………………………………..
 بیرمەندو فەیلەسوفى فەڕەنسى ( گاستون باشلار) لە ساڵى (1884) لە دایك بووەو لە ساڵى (1962)دا كۆچى دوایى كردووە، باشلار بە یەكێك لە گرنگترین فەیلەسوفەكانى فەڕەنسا دەژمێردرێت ، كە سانێكیش پێیان وایە كە  باشلار گەورەترین و هاوچەرخترین فەیلەسوفى(دیاردەگەرایى)یە، باشلار زۆرینەى ژیانى خۆى بۆ (فەلسەفەى زانستەكان) تەرخانكرد،چەندین بیرۆكەى جیاوازى لە بوارى (ئەبستمولۆژیا) دا فورمەلەكرد، ڕەنگدانەوەى چەمكەكانى ئەم فەیلەسوفە لە (بەربەستى مەعریفى ) و (دابڕانى مەعریفى ) و (جەدەلیەتى مەعریفى ) و
 ( مێژووى گەڕانەوە)دا خۆى دەبینێتەوە و  كۆمەڵە هاوكاریەكن كە تائێستا كەس نەیتوانیوە تێیان بپەڕێنێت، هەروەها كاریگەرى ئاشكراى لەسەر فەلسەفەى بیرمەندەكانى هاوچەرخى خۆى و ئەوانەشى بەدوایدا هاتن بەجێهێشت،
 باشلار خاوەنى (13) كتێبەو گرنگترین كتێبەكانى لە بوارى
 ( فەلسەفەى زانستەكان) دا بریتین لە : 
 1- عەقڵى زانستى نوآ    – 1934-
 2- پێكهێنانى عەقڵى زانستى -1938 –
 3- عەقڵانیەت و پراكتیزەكردن -1948-
 4- مادیەتى عەقڵانى -1953-
 باشلار توێژینەوەكانى خۆى  لەسەر ئەو هۆكارانەى كە مرۆڤ لە ڕێگەیانەوە مەعریفەى زانستى بە هاوكارى عەقڵ  پێكدەهێنێت بەقوڵى ئەنجامدا،،بەڵام لە ناكاو و لەساڵى (1938) دا هەموانى توشى شۆك و سەرسامیى كرد، كاتآ كتێبى
 ( دەرونشیكارى ئاگر) ى بڵاو كردەوە،ئەو كات بەتەواوى میتۆدە ناسراوەكەى خۆى لە ( فەلسەفەى زانستەكان )ەوە گواستەوە بۆ بابەتێكى تازە لە بوارى دەرونشیكاریدا ، لەم توێژینەوە نوێیەشیدا ( مرۆڤ ) بووە مەوداى دەرونشیكارى بۆ ماتریاڵ، پێدەچێت جیاوازى سەرەكى باشلار و كەمەندكێشیى و جوانى بیركردنەوەكانى لەوەدا بێت كە زیهنیەتێكى ئازادى هەیە كە هیچ تایبەتمەندیەك لە بوارى هەڵبژاردنى بابەتەكانى، یان كاركردن لەسەریان لەو قۆناغەدا كە گرنگى دەدات بە ( فەلسەفەى زانستەكان ) ڕایناگرن ، و دواتر دەبینین دەگوێزێتەوەسەر توێژینەوەكانى( خە یاڵى شاعیرى ) و ( فەلسەفەى ئیستاتیكاو هونەر) ، ئەوەش لە نوسینى ( دەرونشیكارى ئاگر )ەوە دەستپێدەكات ، و دواتریش كتێبى ( ئاو  و خەونەكان -1941) و ( هەوا  و بینراوەكان ) و دواتریش ( خۆڵ  و  خەونەكانى  ویست ) و ( خۆڵ  و خەونەكانى  حەوانەوە  – لەساڵى 1948) و دواتر( شاعیریەتى شوێن – 1957) و دواى هەموو ئەمانەش ( شاعیریەتى زیندە خەون -1960) ، قۆناغى دووەمى ژیانى باشلار دواى وەستانى لەسەر (عەقڵ) ، پێگەیەكى نوێى ترى دەستنیشانكرد ، ئەویش توێژینەوەكانى بوو لەسەر ( خەیاڵ و كارى خەیاڵدانى مرۆڤ )، دواى ئەوەش  هەوڵیدا توێژینەویەكى فەلسەفى سەراپاگیرى بۆ ئەفراندنى شیعرى بكات ، گرنگ لە فەلسەفەى باشلار دا ئەوەیە كە خاوەنى كەسایەتیەكى ئەفرێنەرانەى كراوەیە لە بەردەم جیهان و مرۆڤایەتى دا كە بۆ هەتا هەتایە كاریگەرى خۆى دەمێنێت…..
 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
 سەرچاوە :
 – باشلار بین التحلیل النفسی والمنهج الچاهراتی، او البحپ عن رۆیە نقدیە جدیدە – بوخلی  گ  سعید
 – غاستون باشلار ( ویكیبیدیا )
 
                  ( 
tahercen@yahoo.com  )
 
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.