تەوەرى چیرۆكو نوستالوژیا…عەتا نەهایی
تەوەرى چیرۆكو نوستالوژیا
عەتا نەهایی
ئامادەكردنى: توانا ئەمین
www.tanyaee.kurdblogger.com
كۆمەڵێك چیرۆكنووسمان لەمەڕ پەیوەندى نوسینو زەمەن، بەدیاریكراویش زەمەنى لەدەستچوو دواند. بەوحوكمەى دواجار نووسین لەژانرێكى نێو ئەدەبیاتدا بەر لەهەر شتێك مامەڵەیە لەگەڵ كاتداو بەتایبەتیش چیرۆك كە بۆ خۆى مەخلوقێكى مێژووییە، ئەوا نوسەرەكانى كەخەریكى نوسینەوەى زەمەنن، لەهەر كەسێكیتر باشتر دەتوانن زەمەن شیبكەنەوە.
بەگریمانەیەك دەستمان پێكرد، دەكرىَ گریمانەى بونەوەرێك بكەین ئێستا هاتبێتە بوونو لەهەمانكاتیشدا توانا نوسینو خوێندنەوەى هەبێت، دەتوانرێ لەم بوونەوەرە داواى چیرۆك بكرێت؟.. یان هەر تێكستێكى سەردى تر؟.. رابردوو.. یادەوەرى.. نوستالوژیا.. ئەمانە چۆن دێنە ناو چیرۆكو خۆیان دەنووسنەوە؟ ئەگەر كەمێك مەبەستەكەم لەپرسیارێكدا چڕتر بكەمەوە: لاى ئێوە چیرۆك نوسین چەند خۆ نوسینەوەیە؟ ئێوە چیرۆك دەنوسن بۆ ئەوەى لە ڕابردوو قوتارتان بكات، یان چیرۆك دەنوسن بۆ ئەوەى بگەڕینەوە رابردوو؟ ئەو پەیوەندیە چۆن پێناس دەكەن؟ ئێمە بە بىَ رابردوو شتێكمان دەبێت بەناوى چیرۆك؟.
عەتا نەهایی :
لەم پرسیارانەدا سێ توخمی سەرەكی هەیە كە بریتین لە: من (نووسەر)، چیرۆك و رابوردوو. هەروەها پێموایە داوای ئەوەم لێكراوە كە پەیوەندی نێۆان ئەم سێ توخمە شی بكەمەوە كە بەلای منەوە لە سێ لا، یان سێ جەمسەری سێگۆشەیەك دەچن. ئەڵبەت دەترسم ئەم تەمسیلی سێگۆشەیە خوێنەر بە هەڵەدا ببات. چونكا ئەم سێ لا یان سێ جەمسەرە (هێڵەكان یان گۆشەكان) هیچیان یەكتریان لە باوەش نەگرتووە، هیچیان یەكتریان نەشاردۆتەوەو، هیچیان بەشێك لە ئەوانیتر نین. راستە كە ئەم سێ جەمسەرە لە پەیوەندی بەردەوام و جەوهەری لەگەڵ یەكتردان و، ئەگەر یەكێكیان لە ئەوانیتر داببڕێت ئیتر سێگۆشەكە مانای نامێنێت. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەر كامەیان دەتوانن لە كاتی دابڕان لە ئەوانیتر خاوەنی بوون و شناسی خۆیان بن، واتە وەك گۆشەیەك یان وەك هێڵێكی راست پێناسەی خۆیان ببێت.
بەڵام من و چیرۆك و رابوردوو ئیمكانی هیچ جۆرە لە یەك دابڕان و لێك ترازانێكمان نییە. بێگومان مەبەست لە من «ژیانی من»ە و، ژیانی منیش وەك ژیانی هەموو مرۆڤێكیتر دوو رەهەندی بەرهەست و نابەرهەست، واتە عەینی و زهنی هەیە. رەهەندی بەرهەست و عەینی بریتییە لە هەڵسوكەوت و جم و جووڵ و كار و كردەی دیار و بەرهەستی من لە سەرەتای تەمەنمەوە تا ئیمڕۆكە. رەهەندی نابەرهەست و زهنی ژیانی منیش بریتییە لە فكر و ئەندێشە و خەیاڵ و فانتزییەكانم. منی نووسەر بە داهێنانی چیرۆك و رۆمانەكانم لە راستیدا قەوارەیەكی عەینی و بەرهەست بەفكر و خەیاڵ و فانتزییەكانم دەبەخشم. بە مانایەكیتر، چیرۆك و رۆمانەكانی من وەك بەشێكی دیار و دەركەوتووی خەون و خەیاڵەكانم ــ بێئەوەی باس لەوە بكەم كە چەندە لە واقیعی ژیانی خۆمەوە نزیك یان دوورن ــ بەشێك لە ژیانی نابەرهەست و زهنی منن. لە لایەكیتریشەوە ژیانی من بە هەر دوو رەهەندی بەرهەست و نابەرهەستییەوە، كۆی ئەو ساتەوەختانەیە كە بە نسبەت ئێستا و هەنووكەوە ساتەوەختی رابوردوون. بۆیە دەتوانم بڵێم كە ژیانی من و چیرۆك و رۆمانەكانم بەشێكە لە رابوردوو.
دیارە‌ئەم شێوە دەربڕینە فەلسەفییە ئێجگار گشتی و هەموو كەس شموولە و، منیش نامەوێت لەمە زیاتر لەسەری بڕۆم. من فەیلەسووف نیم چیرۆك نووسم، بۆیە دەبێ لەسەر زەمینەی ئەزموونی چیرۆك نووسی خۆمەوە بابەتەكە شی بكەمەوە. ئەم چەند دێڕە پێشەكییەش تەنیا بۆ ئەوە بوو كە خوێنەری وشیار بە هەڵە تێم نەگات. پەیوەندی نێۆان ئەم سێ توخمە سەرەكییە لە راستیدا گەلێك نزیكتر و توندوتۆڵتر لە پەیوەندی نێوان سێ جەمسەری سێ گۆشەیە. بەڵام بۆ ئەوەی نەزم و رێك و پێكییەك بە نووسینەكەم ببەخشم و لە هەمان كاتیشدا وەڵامی ئەم پرسیارانە بدەمەوە، بە ناچار بە شێوەی دوان دوان لەو پەیوەندییانە دەدوێم. سەرەتا:
من و چیرۆك
ئەوەندە كە لە بیرم بێت لە هەر كوێ باسی پەیوەندی نێۆان نووسەر و چیرۆك یان رۆمانەكەیم كردبێت و، بۆ‌شیكردنەوەی بابەتەكە لە ئەزموونە شەخسییەكانی خۆم دوابێتم، ئاماژەم بە دوو خاڵی سەرەكی كردووە: یەكەم خاڵ ئەوەیە كە نووسەر لە رێگەی چیرۆك و رۆمانەكانییەوە خۆی دەگێڕێتەوە. خاڵی دووهەمش ئەوەیە كە نووسەر لە رێگەی چیرۆك و رۆمانەكانییەوە خۆی دەدۆزێتەوە.
بە دڵنیاییەوە هەموو نووسەرێك، تەنانەت نووسەری فانتاستیكترین چیرۆك و رۆمانیش، بەشێك لە فەزا و رووداو و كەسایەتی بەرهەمەكانی لە دنیای واقیع وەردەگرێت. ئەمە بە مانای لاسایی كردنەوەی واقیع یان گوێزانەوەی ئەو توخم و رەگەزانە بۆ ناو دنیای چیرۆك و رۆمانەكان نییە. نووسەر بە یارمەتی وزەی خەیاڵی داهێنەرانەی خۆی هەموو وەرگرتنەكانی لە دنیای واقیع دەگۆڕێت، پارچە پارچەیان دەكات و دیسان لە چوارچێوە و شكڵ و قەوارەیەكیترو، بە پێی مەبەستی لە نووسینی بەرهەمەكەی، دایان دەڕێژێتەوە. هیچ نووسەرێك ناتوانێت نكووڵی لەوە بكات كە بەشێك لە فەزای بەرهەمەكەی، بەشێك لە كەرەسەكانی فەزاسازی، لایەنێك لە رووداوەكانی چیرۆكەكەی، بەشێك لە فكر و ئیدە و هەڵوێست و رەفتاری كەسایەتییەكانی، بە شێوەیەكی تایبەت بە خۆی، لە فەزا و رووداو و مرۆڤەكانی دەوروبەری وەرگرتووە. لەو شتانەو لەو كەسانە كە ئاگادارییەكی رێژەیی لە بارەیانەوە هەیەو، ئەزموونی لە گەڵیان بووە. لەم ناوەدا نزیكترین كەس بە نووسەر، تەنانەت نزیكتر لە ژن و منداڵ و دایك و باوكیشی، خودی نووسەرە. ئەو لە هەموو كەس زیاتر ئاگاداری شێوەی ژیان و رووداوە خۆش و ناخۆشەكانی خۆیەتی. واتە لە هەموو كەس زیاتر لەگەڵ هەڵویست و رەفتار و بیر كردنەوە و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی خۆی ئاشنایە. ئەمە لە لایەكەوەو، لە لایەكیتریشەوە وەسوەسەی گوێزانەوەی ئەو ئەزموونە شەخسییانە بۆ ناو چیرۆك و رۆمانەكانی، وەسوەسەی گێڕانەوەی ئەو رووداو و هەڵوێستانە كە بە لای خۆیەوە گرینگ و تاقانە و چارەنووس سازن، وەسوەسەیەكە كە بەردەوام بەرۆكی نووسەر دەگرێت و وازی لێ ناهێنێت.
هەموو نووسەرێك حەزدەكات ئەو فرسەتەی بۆ بڕەخسێت كە خۆی لە پشت كەسایەتی چیرۆك و رۆمانەكانییەوە بشارێتەوە. هەموو نووسەرێك پێیخۆشە ماڵی بوون و وجوودی خۆی بڕووخێنێ و بە داروپەردووی ئەو كەلاوە رووخاوە، خولیاكانی، بردنەوە و دۆڕاندنەكانی، سەركەوتن و تێشكانەكانی و، بە گشتی هەموو ئەزموونەكانی ژیانی خۆی لە قەوارەیەكی نوێی داستانیدا شی بكاتەوە. ئەڵبەت لەم ناوەدا مەسەلەیەك هەیە كە بە بڕوای من گرینگە و نابێ پشت گوێ بخرێت. ئەویش ئەوەیە كە ئەم گوێزانەوەی ئەزموونە شەخسییانە و ئەم گێڕانەوەی خودە، زۆرجار بە پێی پلان و بڕیاری خودی نووسەر نییەو، لە زهنی وشیار و خودئاگای نووسەرەوە سەرهەڵنادات، بەڵكوو كردەیەكە كە نووسەر لێی ئاگادار نییە و لە ناوشیار و ناخودئاگای زهنییەوە سەرچاوەی گرتووە. واتە نووسەر لە ساتەوەختی نووسین و، گەلێك جاریش لە كاتی پیاچوونەوە یان خوێندنەوەی چیرۆك و رۆمانەكەی پەی پێدەبات. (رەنگە هەندێك جار هەر پەی پێنەبات، یان خوێنەر و رەخنەگری زیرەك و وشیار پێیبزانێت.)
بە نسبەت خۆمەوە زۆرجار لە زۆر چیرۆك و رۆمانمدا ئەمە روویداوە. وەك نموونەیەكی سادە دەتوانم بڵێم جۆرێك هەست یان هەڵوێست یان بۆچوون و بیركردنەوە بووە كە‌من هەرگیز لە حاڵەتی ئاساییدا پێموانەبووە خاوەنی ئەو هەست و هەڵوێست و بیر و بۆچوونانە بم، بەڵام لە كاتی نووسینی چیرۆكێك یان لە پیاچوونەوە و خوێندنەوەیدا زانیومە كە لەو دۆخە تایبەتەدا من ئەو جۆرە هەست و هەڵوێست و بیر و بۆچوونەمم هەیە. یان هەندێك رووداوی بەرهەست و نابەرهەست لە رابوردووی دوورمدا روویانداوە كە من هەر لەو كات و زەمەنەوە فەرامۆشم كردوون و دواتر چیرۆك یان بەشێك لە رۆمانێكم بیریان هێناومەتەوە. یان هەندێك خەون و خولیای پێنەزانراوم هەبووە كە بە‌هۆی بەرهەمەكانمەوە پێمزانیون. ئەم ئەزموونانەیە كە وام لێدەكات بەوپەڕی بڕواوە بڵێم نووسەر بێجگە لەوەی كە لە بەرهەمەكەیدا خۆی دەگێڕێتەوە، بە هۆی بەرهەمەكانیشیەوە خۆی دەدۆزێتەوە. ئەڵبەت لە هەندێك حاڵەتی تایبەتیشدا چیرۆك یان رۆمان بە شێوەیەكی ناخودئاگا و لاشعوور جۆرێك لە پێشگۆیی كردنی نووسەرە كە لە داهاتوودا دێتەدی.
ئەزموونی هەموو ئەم راستی و واقیعە نائاسایی و سەیر و سەمەرانەیە كە پەیوەندی نێوان نووسەر و بەرهەمی داستانی ــ لێرەدا من و چیرۆك و رۆمانەكانم ــ پێناسە دەكات. پەیوەندییەك كە لە وەسوەسەی وشیارانە و ناوشیارانەی منی نووسەر بۆ گێڕانەوەی خۆم و، كەشف و دۆزینەوە و پەردەهەڵدانەوە لە قووڵترین رەهەندەكانی بوونی خۆمەوە سەرچاوە دەگرێت. وەسوەسەیەكی بەردەوام كە رەنگە بە ئەمەندەش رازی نەبێت و رۆژێ لە رۆژان بەرەو نووسینی راستەوخۆی ژیاننامەی خۆم هانم بدات. ئەڵبەت ژیاننامەیەكی جیاواز لە ژیاننامەی پڕ لە رووداوی پیاوە گەورەكان.
چیرۆك و رابوردوو
زەمەن یەكێك لە توخم و رەگەزەكانی گێڕانەوەی داستانییە. چیرۆك و رۆمان هەڵگری كۆمەڵێك رووداو و كەسایەتی و كردە و جموجووڵە لە سەر بەستێنی زەمەن. هەندێك كەس دەڵێن لەسەر بەستێنی زەمەنی رابوردوو. دەڵێن چیرۆك و رۆمان سەربوردە و بەسەرهاتێكی واقیعی یان خەیاڵییە ــ ئەڵبەت واباشترە بگوترێ نیوە واقیعی و نیوە خەیاڵی ــ كە لە رابوردوودا روو دەدەن، لە رابوردوودا كۆتاییان پێ دێ، ئەوسا لە ئێستادا دەنووسرێنەوە. بێگومان من ئەم حوكمە بە‌حوكمێكی قەتعی و نەگۆڕ نازانم و پێموانییە هەموو چیرۆك و رۆمانێك سەربوردە و بەسەرهاتێكە كە بەرلەوەی بنووسرێت لە رابوردووی زهنی نووسەرەكەیدا بە تەواوی روویداوە و كۆتایی هاتووە. واتە پێموانییە هەموو نووسەرێك بەرلەوەی بەرهەمەكەی بنووسێت، رەنگرێژی بۆ هەموو رووداو و كردە و جموجووڵی كەسایەتییەكانی كردووە. من خۆم لانیكەم بۆ زۆربەی بەرهەمەكانم بەرلەوەی دەستم بە نووسینیان كردبێت گەڵاڵە و چوارچێوەیەكی دیاریكراوی لەوە پێش ئامادەم نەبووە. بەلای منەوە چیرۆك و رۆمان ئەو جیهانە داستانییەیە كە نەك لە رابوردوو، بەڵكوو لە ئێستادا ــ لە كاتی نووسین و بەدەم كردەی نووسینەوە ــ شكڵ و قەوارە‌وەردەگرێت. كەواتە بە بۆچوونی من چیرۆك و رۆمان دیاردەیەكە كە لە زەمەنی ئێستا ــ كاتی نووسین ــ دەردەكەوێت و بۆ هەمیشەش لە زەمەنی ئێستا ــ كاتی خوێندنەوە ــ دەمێنێتەوە. بەڵام نابێ ئەوەشمان لە بیر بچێت كە‌ئەم «ئێستا»یە ساتەوەختێكی برووسكەیی و چركە ساتێك نییە. نووسینی هەر چیرۆك یان رۆمانێك، لانیكەم حەفتەیەك، مانگێك، ساڵێك و تەنانەت سێ چوار ساڵیش دەخایەنێت. ئەم زەمەنی نووسینە، لایەنێكی زەمەنی چیرۆك و رۆمانە. زەمەنێكی تریش هەیە كە زەمەنی رووداو یان زەمەنی سەربوردە و بەسەرهاتی كەسایەتییەكانە. ئەم زەمەنە رەنگە سەعاتێك، رۆژێك، مانگێك، یان لە هەندێك رۆماندا دە ساڵ و سەد ساڵیش بخایەنێت.
لە هەندێك چیرۆكی فانتاستیكدا، هەروا كە شوێنی رووداوەكان لە دنیای واقیع دیار نییە، زەمەنی رووداوەكانیش لە دنیای واقیعدا نادیارە. بەڵام لە زۆربەی چیرۆك و رۆمانەكاندا هەروا كە شوێنی رووداوەكان راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ، راگەیەنراو یان رانەگەیەنراو، ئاشكرا یان شاراوە، شوێنێكی واقیعیەیە، زەمەنی گێڕانەوەكەش بە هەمان شێوە زەمەنێكی واقیعییە. لەم جۆرە چیرۆك و رۆمانە واقیعی ــ خەیاڵییانەدا (كە لە سەدا سەدی چیرۆك و رۆمانی كوردی دەگرێتەوە) بەشی هەرە زۆری رووداو و بەسەرهاتەكان رووداو و بەسەرهاتی رابوردوون. تەنانەت ئەگەر سەرجەمی كار و فەرمانەكانیش (وەك: دەڵێم، دەڕوا، دەیبات، نایفرۆشێت و…) سەر بەزەمەنی ئێستا بن و نووسەر ویستبێتی بەمجۆرە گێڕانەوەیە و سوود وەرگرتن لەم فەرمانە هەنووكەییانە وەها لە‌خوێنەر بگەیەنێت كە‌رووداو و كردە و جموجووڵە چیرۆكییەكان لە ئێستای نووسین و بە تایبەت خوێندنەوەدا روو دەدەن، دیسان خوێنەر لەوە دەگات كە لە رابوردوودا روویانداوە. لەگەڵ ئەوەشدا زۆرجار بابەتی چیرۆكەكە و فەزا و رووداو و هەڵوێستی كەسەكان بە شێوەیەكە كە بە ئاشكرا زهنی خوێنەر بۆ رابوردوو دەبەنەوە، بۆ ئەو فەزا و رووداو و كارەساتانە كە لە رابوردوودا روویانداوە و نووسەر لە ژێر كاریگەری ئەواندا چیرۆك یان رۆمانەكەی نووسیوە.
ئەم تایبەتمەندیانە زیاتر ئەو چیرۆك و رۆمانانە دەگرێتەوە كە‌دوو داڵغەی سەرەكییان هەبێت. یەكەم: داڵغەی سیاسی و كۆمەڵایەتی. دووهەم: داڵغەی گرینگیدان بە‌كێشەی شناس و هۆویەت كە كێشەیەكی تایبەتە بە كەسایەتییەكانە.
زۆر بە كورتی، ئەگەر چیرۆك یان رۆمانێك داڵغەی شناس یان هۆویەت بەخشین بە كەسایەتییەكەی ببێت ناچارە كە ئاوڕ لە رابوردوو بداتەوە. شناسی كەسایەتی وەك شناسی مرۆڤی واقیعی بابەتێكە كە لە رابوردووەوە شكڵ وەردەگرێت. واتە بابەتێكی ناو زەمەنییە. ناكرێ چیرۆكێك بە تەمای گێڕانەوەی پێشینەی شەخسی و كۆمەڵایەتی كەسایەتیەكانی بێت و ئاوڕ لە رابوردووی ژیانیان نەداتەوە.
من و گێڕانەوەی رابوردوو
من وەك نووسەرێكی ئەزموونگەر هەمیشە ویستوومە جیاوازی لە مابەینی دنیای چیرۆكەكانم و جۆری گێڕانەوە و دەربڕین و شێوازی داڕشتنی كەسایەتییەكانم ببێت. بەو بۆنەوە حەزم كردووە لانیكەم بۆ جارێك چیرۆك یان رۆمانێك بنووسم كە لەوێدا ئاوڕ لە رابوردووی كەسایەتییەكان نەدەمەوە و، تەنیا بە گێڕانەوەی بیری و بۆچوون و كردە و رەفتارە هەنووكەییەكانیان، شناس و هۆویەتیان پێببەخشم. ئەوانەی بەرهەمەكانی «میلان كۆندرا»یان خوێندبێتەوە دەزانن كە ئەم نووسەرە بێجگە لە رۆمانی «سووكی لە تاقەت بەدەری بوون» كە بەناوبانگترین بەرهەمییەتی، لە زۆربەی چیرۆك و رۆمانەكانی‌تریدا ئاوڕی لە رابوردووی كەسایەتییەكان نەداوەتەوە. بە گوتەیەكی‌تر، كەسایەتی ئەم چیرۆك و رۆمانانە مرۆڤی بێ پیشینە و (خۆی گوتەنی) بێ كارەكتەرن. ئەم كەسانە سەرەتا ناوێك و سیمایەكن، بێئەوەی باسی ئەوە بكرێت كە كوڕی كێن، لە چ بنەماڵەیەكدا گەورە بوون، دایك و باوكیان چ كارە بووە، تافی منداڵییان چۆن تێپەڕاندووە، چ رووداوگەلێكی رابوردوو كاری كردۆتە سەر ژیانیان و چ گرێ و نەخۆشینێكی دەروونییان لە كۆنەوە تا ئێستا هەڵگرتووە و شتی تری لەم بابەتانە. لەم چیرۆك و رۆمانانەدا تەنیا ئەو رووداو و كارەساتە شەخسی كۆمەڵایەتی و سیاسیانە دەوری لە ژیانی كەسەكاندا هەیە كە لە پاش دەركەوتنیان لە دنیای چیرۆكەكە روودەدەن. بە پێچەوانەوە، من لە جوملەی ئەو نووسەرانەم كە بە دەگمەن چیرۆكێكم هەیە كە باسی پێشینەی كەسەكانی تیا نەكرابێت و ئاوڕ لە رابوردوویان نەدرابێتەوە. هەر لە سەرەتای ئەزموونی چیرۆك نووسیمەوە، لە چیرۆكی «رابوردوویەك لە‌ئاگردا»، كە یەكەم چیرۆكی بڵاو كراوەمە، ئاوڕم لە رابوردووی كەسایەتییەكەی داوەتەوە. ئەو چیرۆكە باسی پیاوێكی لانەوازی كەلاوە‌نشین دەكات كە هیچ كەس ئاگاداری ژیانی رابوردووی نییە. چیرۆكەكە رۆچوونێكە بە ناو توناوتوونەكانی زهنی ئەو پیاوەو، گەشتێكە بە رابوردووی پڕ لە‌نەهامەتیداو، تەقەلایەكە بۆ پەی بردن بە شناس و هۆویەتی كە ساڵەهایە بزر و فەرامۆش بووە. دوای ئەوەش زۆربەی چیرۆكەكانی «زریكە» گێڕانەوەی كێشە و ململانێی كەسایەتییەكانە لەگەڵ رابوردووی خۆیان. ئەم تێمە سەرەكییە بە شێوەیەكیتر لە‌چیرۆكەكانی «تەنگانە»شدا هەیە. لە بەشێك لەو چیرۆكانەدا رابوردوو لە رێگەی هێما و سەنبول و ئۆلگووە(سەرمەشق) زهنییەكانەوە دەردەكەێ و، وەك مار لە جەستەی زەمەنی ئێستای كەسایەتییەكان دەئاڵێت. لە رۆمانەكانیشمدا كەسایەتییەكان لە ترسی ون بوون و فەرامۆش بوون و پشت گوێخران و سڕانەوە، بە شێوەی جیاواز هەوڵ بۆ دۆزینەوەی شناس و هۆویەتی خۆیان دەدەن و، بۆ ئەم مەبەستەش بە تووناوتوونەكانی رابوردوویاندا سەفەر دەكەن.
كێشەی شناس، كە لە ترس و وەحشەتی فەرامۆش بوون و پشت گوێ خرانەوە سەرچاوە دەگرێت، تەقەلا بۆ كۆ كردنەوەی ساتە پەرتەوازەكانی رابوردو كە وەك پۆلە باڵندەی دەم با بەرەو ون بوون دەچن، شەڕ و ململانێ لەگەڵ رابوردوویەك كە سوار ملی ئێستای مرۆڤەكان بووە و رەنگ بۆ داهاتوویان دەڕێژێت، سەفەری ترسناك بۆ ناو داڵانە تاریكەكانی زهنی ئەو مرۆڤانە كە داهاتوویان دیل و بارمتەی رابوردوویانە و زۆر شتیتری لەم بابەتە، بەشێك لە خەم و داڵغەكانی منن كە وشیارانە یان ناوشیارانە، بە شێوەی خودئاگا یان ناخودئاگا لە چیرۆك و رۆمانەكانمدا رەنگ دەدەنەوە.
ئەم رەنگدانەوەیە بێگومان بە مانای گەڕانەوە بۆ رابوردوو نییە، بەڵكوو بە‌مانای گوێزانەوەی رابوردوو بۆ ئێستایە. ئەوە دەقی مێژووییە كە بە هێنانەوەی بێدەسكاری كردنی بەڵگە و داكیۆمێنتەكان وێنەی رابوردوومان بۆ دەكێشێتەوە و دەمانگەڕێنێتەوە بۆ ئەو ئەزموونە تێپەڕیوانە. بەڵام بە پێچەوانەوە، چیرۆك یان رۆمان لە بری كێشانەوەی وێنەی رابوردوو، وێنای نووسەر لە رابوردوو لە گەڵ ئەزموونی تێگەیشتنی خۆی لە ئێستا لێك دەدات. چیرۆك نووس لە بری گەڕاندنەوەی خۆی و خوێنەر بۆ رابوردوو، رووداوەكانی رابوردوو لە فیلتەری زهنی خۆی تێدەپەڕێنێت و دەیانگوێزێتەوە بۆ زەمەنی ئێستا.
من بە پێی ئەزموونی متەوازیعی خۆم بۆ نووسینی چیرۆك و رۆمان هەرگیز هەستم بە گەڕانەوە بۆ رابوردوو نەكردووە، هەرگیز نەمویستووە زهنی خوێنەرەكانم بۆ زەمەنێكی تێپەڕیو بگوێزمەوە، هەرگیز بە تەمای كێشانەوەی وێنەی مرۆڤ و رووداوەكانی رابوردوو نەبووم، بەڵكوو ویستوومە رابوردووی ئامادە لە‌زەمەنی ئێستادا نمایش بكەم. ئەمەش كارێكە كە پێموابێ هەموو نووسەرێكی جیدی دیكەش دەیكات. بە تایبەت هەموو نووسەرێكی جیدی كورد. هەموو ئەو كەسانە كە وەك من لە كۆمەڵگەیەكدا دەژین كە رابوردوو، رووداو و كارەساتەكانی رابوردوو، بەوپەڕی پێداگری و قیرسیچمەییەوە، نەوەك هەر رەنگڕێژی بۆ كاراكتەر و چارەنووسی مرۆڤ و كۆمەڵگەی ئێستا دەكەن، بەڵكوو رەوتی رووداوەكانی داهاتووش دیاری دەكەن.
من نووسەری ئەم كۆمەڵگەیەم. نووسەرێك كە سەرەتا پێموابوو بە نووسینی كۆمەڵە چیرۆكێك و بە گێڕانەوەی خەم و ئازارەكانی تافی منداڵی و مێرمنداڵیم كە وەك مار لە سەر رۆحم پەپكەیان دابوو، وەك قوڵپی گریان قوڕگیان گرتبووم و رێگەی پشوودان و هەناسە كێشانیان بۆ نەهێشتبووم، خۆم لە‌چنگی رابوردوو قوتار دەكەم. پێموابوو بە نووسینی رۆمانێك حسێبی خۆم لەگەڵ مێژوو، بە تایبەت مێژووی نزیك و هاوچەرخ، هەروەها نەوەكانی بەرلە خۆم ساف و سفر دەكەمەوە. دواتر كە رۆمانی «گوڵی شۆڕان»م دەخوێندەوە پەیم بەوە دەبرد كە ئەم گێڕانەوەیە شێوەیەك وتووێژی دڵڕەقانە لە گەڵ نەوەكانی بەر لە خۆمە. جۆرێك ململانێ و زۆرانبازی لە گەڵ ئەو تێكۆشەرە دۆڕاوانەیە كە وەك «لاس» حاشا لە بوون و شناسیان كراوە، یان ئەو كەسانە كە وەك «فەرخە» بە بێ مەحكەمە كردن مەحكووم بە‌خەیانەت كراون، یان ئەو برا گێل و گەوج و عەقڵ ناتەواوانە كە بێجگە لە كرۆشتنی مەچەكی دەستی خۆیان هیچی تریان لێ نەهاتووە و لە هەمان كاتیشدا «هیوا»ی بنەماڵە و كۆمەڵگە بوون، یان ئەو ژنانە كە وەك «خانزاد» كەس گوێی بە بیر و بۆچوون و حەز و ئاوات و خواستی ئینسانیان نەداوە و جگە لەوەی كە خاچی ئازارەكانی خۆیانیان بە شانەوە بووە سزای تاوانەكانی پیاوانیشیان كێشاوە، یان ئەو دایكانە كە وەك «دایە گوڵێ» هەمیشە چاو بە فرمێسك و دڵ پڕ لە ئازاری گەل و نیشتمانەكەیان بوون. من پێموابوو بە گێڕانەوەی چیرۆكی ئەو مرۆڤانە نەك هەر دەیانگوێزمەوە بۆ ئەم زەمەنەو، شیكاری كردە و هەڵوێست و سەركەوتن و تێشكانەكانیان دەكەم، بەڵكوو بۆ هەمیشە ماڵاواییشیان لێدەكەم. من دواتر زانیم كە وەك «یادگار»ی كوڕی لاس لەگەڵ ئەوەدا كە چیرۆكی باوكم نووسیوەتەوە، شایەتی مەرگ و بە خاك سپاردنیشی بووم و دواماڵاواییشم لە گەڵ خۆی و ژیانی و كەس و كاری و ئەو مێژووەش كردووە كە‌مێژووی ئەو بووە. بۆیە پاش بڵاوكردنەوەی ئەو رۆمانە دەستم بە نووسینی «باڵندەكانی دەم با» كرد كە پێموابوو گێڕانەوەی ئێستا و چیرۆكی مرۆڤی ئەم سەردەمەی خۆمە. چیرۆكی ئەو كەسانەیە كە لەگەڵ خۆم لە دایك بوون و لەگەڵ خۆم دەژین. ئەو مرۆڤانە كە خەم و كێشە و ئازارەكانیان، خەم و كێَشە و ئازاری ئێستایە. چەندە بە لامەوە سەیر و ترسناك بوو كە ئەم مرۆڤ و كەسایەتییانەش لەبەر چاوی خۆم و بە بێ رەزامەندی منی نووسەر، بە شێوەیەك لە شێوەكان لە لاس و فەرخە و خانزاد و دایە گوڵێكانی رابوردوو دەچوون. چەندە بەلامەوە سەیر و ترسناكە كە ژیانی ئەم مرۆڤ و كەسایەتییانەش تا رادەیەكی زۆر و چاوەڕوانی نەكراو، میچكوتە لە رابوردوو. ئەوانەی ئەو رۆمانەیان خوێندبێتەوە دەزانن كە نووسەر/ بێژەری ئەو چیرۆكە لە چ كێشە و ململانەیەك لەگەڵ كەسایەتییەكاندایە. چ شەڕێكیان لە گەڵ دەكات، بۆ ئەوەی مرۆڤی ئێستا بن و هیچیان لە رابوردوو نەچێت. چ ئازارێك دەكێشێت كە دەبینێ رووداوەكانی رابوردوو بە شێوەیەك لە شێوەكان درێژ بوونەتەوە بۆ ئێستا. بەڵام خۆ رابوردوو كراسێكی كۆن و چڵكن نییە كە مرۆڤ لەبەری خۆی دایماڵێت. كراژە نییە كە فڕێی بدات. رابوردوو بەشێك لە ئێستایە. بەشێكی زۆر و زەوەندی ئێستایە كە دەبێ بگێڕدرێتەوە.
