جەنگ و خودا….. رێبوار رەزا چوچانى

 مرۆڤە تێكشكاوە بێئومێدەكانى دواى جەنگ، وەك زیندوكردنەوەى ویژدانیان پەنا بۆ خودا دەبەن.
 "جەنگ و تێكشكاندنى كەسایەتى مرۆڤ"
 
 بە درێژایى مێژوى مرۆڤایەتى و هەتا ئەمڕۆش جەنگەكان دێن و دەڕۆن، بەردەوامیش دەبنە كارخانەیەك بۆ بەرهەمهێنانى مرۆڤى تێكشكاو، كە هەموو گوناهەكانى ئەم دۆخانەش بە ئەستۆى غەریزەكانى مرۆڤە بۆ سیاسەت، چونكە هەمیشە ئەخلاقى سیاسى لە هەموو سەردەمەكاندا، بە دور نەبووە لە دەست بەسەرداگرتنى حورمەتە ئینسانیەكان و دروستكردنى دۆخێكى فەزیح بۆیان، ئەخلاقى سیاسى بەر لە هەموو شتێك، كار لەسەر رەهەندى دەستبەرداگرتنى شكۆى بەشەرى دەكات، هەر ئەم هۆكارەشە كە بە درێژایى مێژو و سەردەمەكان، مرۆڤ لە جەنگە گەورە و دور مەوداكاندا دەبن لەگەڵ یەك، چونكە هیچ كاتێك غەریزەى مرۆڤ بە دور نیە لە دەستبەسەرداگرتنى تەواوى شتەكانى دەوروبەرى، هەر ئەمەشە وا دەكات لە هەموو سەردەمەكاندا تاكە وێنەیەك كە فیكرى مرۆڤى بە خۆیەوە سەرقاڵ كردبێت، وێنە شەڕەنگێزییەكەى مرۆڤ خۆیەتى، شەڕەنگێزى مرۆڤ تاكە شتێكیشە كە وەكو خاڵێكى جەوهەرى تێكڕاى مرۆڤەكان پێكەوە گرىَ دەداتەوە، چونكە مرۆڤ بە پێى ئەوەى كە بونەوەرێكى هەستیار و خاوەن غەریزەیە، بەشێوەیەكى ڕێژەیى مەیلى بەلاى شەڕەنگێزیدا دەشكێتەوە، بەڵام ئیتر بە پێى زەمەن و مەودای زەمینەسازییەكان بۆ نیشاندانى ڕەهەندە شەڕەنگێزییەكەى، ئەم مەیلەى بە دیار دەخات، ڕەنگە مەیلى شەڕانگیزى مرۆڤ زیاتر بۆ ئەوە بگەڕێتەوە، كە هەمیشە وێڵى دواى غەریزە و بەرژەوەندییەكانیەتى، كە هەر ئەم باوەڕەش بێت دۆستۆفسكى ناچار بكات بڵێت"مرۆڤ لە هەمانكاتدا كە ئامانجێكى بۆ خۆى دەوێت، بەبىَ چەمكى پایەدارى لە بەرانبەر ئامانجى ژیاندا، بە درێژەدانى ژیانى خۆى ڕازى نابێت".
 بەڵام مرۆڤ لە بنەڕەتەوە بونەوەرێكى لێبوردە نیە، وەك چۆن بونەوەرێكى شەڕانیش نیە، هەموو روانینێك بۆ سەرەتا و دەست نیشان كردن و نیشاندانى حەقیقەتى مرۆڤ، لە تاك رەهەندێكەوە كە بكرێتە روانینێك بۆ تێكڕاى مرۆڤەكان، هەڵەیەكى كوشندەیە و بەرەنجامێكى كوشندەشى دەبێت، چونكە مرۆڤ لەسەرەتاوە وەك بونەوەرێك كە لێكدانەوەى بۆ دیاردە و حاڵەتەكان جۆراوجۆر و ناجێگیرە، هەموو ئەم شتانەش نابنە خاڵى بنەڕەتى بۆ تێكڕاى بیر و ئەندێشەكانى، ئەدۆنیس لە بارەى مرۆڤەوە دەڵێت"مرۆڤ پرۆژەیە، بونەوەرێكە لە گەشتنى بەردەوامدایە، مرۆڤ هەر تەنها مەوجودێك نیە لە رابردودا، بەڵكو لەگەڵ ئەوەشدا مەوجودێكە لە داهاتوودا، پرۆژەیەكە خودى خۆى و ئاواتەكانى بونیات دەنێت"، بەڵام هانا ئارێنت بڕوایەكى ترى هەیە، كە لە كتێبەكەى بە ناوى بنەماكانى تۆلیتاریزم دەڵێت" دەركەوتنى شەڕەنگێزى ڕێشەیى كە پێشتر لە لاى ئێمە نادیار و نەزانراو بوو، سنورێك دیارى دەكات بۆ ئەو بیرۆكەیەى پێیوایە، بەها گۆڕانكارى بەسەردا دێت یان دەگۆڕێت، لێرەدا نە پێوەرى سیاسى و مێژوى و، نە پێوەرى ئەخلاقى لە ئارادا نیە، بەڵكو زیاتر مەسەلەیەك لە سیاسەتى هاوچەرخدا گونجێنراوە، كە پێشتر بە مانا ئاساییەكەى لە سیاسەتدا هەرگیز لە ئارادا نەبوە، ئەو مەسەلەش، یان هەمو شتێك یان هیچ"، لەگەڵ ئەمانەشدا دەشىَ بڵێین، ئەو كاتەى كە مرۆڤ هێشتا لە روى فیكر و تێڕوانینەكانیەوە، بەشێوەیەكى تەندروست خۆى گۆش و پەروەردە نەكردبوو، دەتوانرێت ئاراستە بكرێت بۆ هەر شتێك، وەك چۆن دەبین هەموو ئاین و ئایدیۆلۆژیاكان، كەتا ئێستاشیان لەگەڵدا بێت، ژمارەیەكى یەكجار زۆر مرۆڤیان ئاراستە كردووە، بەرەو ئەو ئاراستانەى كە خۆیان باوەڕیان پێیەتى، لێرەوەیە دەگەینە بڕوایەك كە هەر غەریزەكانى مرۆڤ خۆیەتى، پاڵى دەنێت بەرەو شەڕەنگێزى و هەر بیركردنەوەكانیشیەتى هانى دەدات بۆ لێبوردەیى، بەڵام ئەوەى زیاتر دەتوانێت خۆى جێگیر بكات لە ناو تێفكرین و ئەخلاقیاتەكانى مرۆڤدا، ڕەهەندە شەڕەنگێزییەكەتى، فرۆید دەڵێت" مرۆڤ ئەو بونەوەرە باشە لێبوردەیە نیە، كە هەندێك دەڵێن تەنها ئەو كاتە داكۆكى لە خۆى دەكات، كە هێرشى كرایە سەر"، دواتر بۆ زیاتر نیشاندانى رووە شەڕانى و غەریزە ویستییەكەى مرۆڤ دەڵێت" مرۆڤ حەز دەكات پێداویستیە شەڕەنگێزییەكەى خۆى، لەسەر حسابى ناسیاوەكەى تێر بكات، بیڕەتێنێت و قەرەبوى نەكاتەوە، دەست بگرێت بەسەر موڵك و ماڵیدا و زەلیلى بكات، ئازارى بدات و بیچەوسێنێتەوە و بیكوژێت"، ئینجا فرۆید لە شیكارییە درونییەكانیەوە، دەگاتە بەرئەنجامێكى سەیر لەبەرانبەر شەڕەنگێزیەكانی مرۆڤدا، كە بە ڕاشكاوییەوە دەڵێت "مرۆڤ گورگە بۆ مرۆڤ"، دیارە پێدانى شوناسی ئاژەڵێكى دڕەندە بە مرۆڤ، خۆى لە خۆیدا ئاماژەیەكى رونە بۆ ئەوەى كە پێمان بڵێت، مرۆڤ یەكێكە لەو بونەوەرانەى كە هەمیشە بە دواى بەرچنگ خستنى غەریزەكانى خۆیەتى و، لە پێناویشیاندا ئامادەیە گەورەترین تاڵاو بە هاوڕەگەزەكانى خۆى بنۆشێت، هەر بۆیە دەبینین لەگەڵ فراوان بونى پانتایى غەریزە شەڕەنگێزییەكانى مرۆڤ، پانتایى و قەبارەى جەنگەكانیش زیاد و گەورە دەبن و بەجێهێشتنى كاریگەرییە نێگەتیڤەكانیش بەسەر بیر و هۆشى مرۆڤەوە زیاد دەبن، شەڕەنگێزى مرۆڤ دەروازە دەكاتەوە بەڕوى تاواندا لە بەرانبەر مرۆڤەكانى تر، هەر بەرەنجامى شەڕەنگێزییەكانى مرۆڤە، ڕێژەى تاوانكاریش لە تەواوى سەردەمەكاندا زیاد دەكات و، هەر زەمەنە و قەبارەى تاوانەكان زۆر تر و فەزیح تر خۆیان دەنوێنن، كاتێك شەڕەنگێزیەكانى مرۆڤ گەشتە لوتكە، ئیتر زەمینەسازى دەكات بۆ جەنگە دور مەوداكان، كە ئەمەش زیاتر هەوڵى بەرهەمهێنانى مرۆڤى داڕماو دەدات، ئەو مرۆڤانەى كە لە دواى جەنگەكانەوە بەجێدەمێنن، تا دوا ساتى تەمەنیان هەست بە بەو نەقسە دەرونیە دەكەن، كە لە ساتى رودان و پەرەسەندنى جەنگەكاندا بۆیان دروست بوە، جەنگەكان لەگەڵ ئەوەى كە دروستكەرى بارگرانیە دورمەوداكانن، بەڵام دروستكەرى دۆخێكیشن، كە مرۆڤ هەست بە كەم بایەخى خۆى دەكات، لەو ساتانەدا كە جەنگ هەڵدەگیرسێت، ئیتر ڕوى ناشیرینى مرۆڤ بە دیار دەكەوێت و مرۆڤ ناتوانێت حەقیقەتى ناشیرینى و دڕندەیى و هەڵە ئەخلاقیەكانى مرۆڤ نەبینێت، لەوكاتەدا وێڵبونى مرۆڤ دەبینرێت بۆ بەرچنگخستنى بەرژەوەندیەكانى، چونكە هەموو جەنگەكان لە پێناو مانەوە و پاراستنى بەرژەوەندیەكاندایە، ئەو كات حەقیقەتى دڕندەیى و بێباكیەكانى مرۆڤ دەبینرێت، بەڵام هەموو كاریگەرییە نێگەتیڤەكانیش بەسەر ئەو مرۆڤانەوە بەجێدەمێنێت، كە ئەو روداوانەى نیشاندەرى ناشیرینیەكانى مرۆڤە دەبینن، ئەو مرۆڤانەش كە لە جەنگەكان بەجێدەمێنن، لە نێوان دو زەمەندا ئیدامە بە ژیانى خۆیان دەدەن، زەمەنێك كە تێكڕاى خەون و ئارەزو و جوانییەكانی خۆیانى تێدا دەبیننەوە، كە ئەو زەمەنەش ساتەكانى بەر لە جەنگە، زەمنێكیش پاش جەنگەكانە، كە هەموو بەهاو حورمەت و ئارەزوەكانیان خراونەتە ژێر پێى بەشەڕهاتوان و، لە یادەوەریەك زیاتر هیچ شتێكیان بۆ بەجێنەماوە، بۆیە هیچ شتێكیش ماناى بون و بەردەوامى زیندووبونەوەى تەواوى ئاواتەكانیان نادات بە دەستەوە، مرۆڤەكانى دواى جەنگ مرۆڤگەلێكن، كە هەرچى فیكر و تێڕوانینیانە بە دەورى خۆقوتار كردندا دەخولێتەوە، خۆ قوتاركردنێك كە ئیتر هەرچى مانا هەیە جگە لە مەرگ و بیركردنەوە لە ساتەكانى چەشتنى عەزابى مەرگ و بون لەو دیو مەرگەوە، هیچ شتێكى تر نابێتە كەرەستەى بیركردنەوەكانیان، دواتر نایانەوێت یان ناتوانن خۆیان بە هیچ كام لەو بیر و باوەڕانەى تر سەرقاڵ بكەن، كە دەشىَ لە ناو ئایدیا و دنیابینیەكانى مرۆڤدا قابیلیەتى خۆیان هەبىَ، مرۆڤى دواى جەنگ لە روى رۆحییەوە ماندون، هەر مرۆڤێكیش لە روى رۆحیەوە ماندوبوو، پێویستى بە كاتێكى زۆر هەیە تا دێتەوە سەرخۆى، ئەو مرۆڤانەى كەلە دواى جەنگەكانەوە ماونەتەوە، هەمیشە وێڵى دۆزینەوەى دڵنەواین، ئەوان بەرلەوەى هەوڵى دۆزینەوەى شوناسى ئینسانى خۆیان بدەن، لە ناو دۆخە تازەكانى دواى جەنگەكاندا، هەوڵى دۆزینەوەى رەهەندێكى تر دەدەن كە كار لەسەر عاتیفەیان بكات، تا لە روى رۆحیەوە ئارامیەكیان پێببەخشێت، ئەمەش بە پرۆسەیەكى یەكجار ئاڵۆزدا تێپەڕ دەبێت، بەڵام ئەوەى گرنگە ئەو زەمەنەیە كە پێیدا تێدەپەڕن، ئایە ئەو زەمەنە ئەو مەودایەیان پێدەدات كە ئەو ئارامیە رۆحیە بەرچنگ بخەن، ئەمە پرسیارێكە و پێویستى بە وەڵامێك هەیە، كە تەواوى مەودا و كاتەكانى سەرهەڵدان و وێرانكردنە رۆحیەكانى ئینسان لە خۆ بگرێت، مرۆڤەكانى دواى جەنگ هەمیشە هەوڵى دۆزینەوەى وەڵامى ئەو پرسیارانە دەدەن، كە تا ئێستا هیچ كام لە ئایدیاكان نەیانتوانیوە وەڵامێكى شیاوى بۆ بدۆزنەوە، ئەو پرسیارانەى لە بارەى بێباكى مرۆڤ لە بەرانبەر لە ناوبردنى مرۆڤەكانى تر و دروست كردنى دۆخە پڕ فەزاحەتەكان بۆیان، دواتر ئەو پرسیارانەى لە بارەى بون و نهێنیەكانى ئەو دیو بون، ئەو دیاردە و پرسیارە میتافیزیكیانەى كە هەمیشە جێگەى تێڕامان و بیر كردنەوەكانى ئینسانن، هەر نەدۆزینەوەى ئەم وەڵامانەیە لە لایەن خودى مرۆڤەكانەوە، بڕوایەك بۆ جۆزیف ئاركیفیریش دروست دەكات، كە ئەو پێیوایە "مرۆڤایەتى لە هەوڵى بە دەستهێنانى راز و رەمزى بوندایە، هۆشیارى درك كراو یان حەقیقەتگەلێك بە گۆشكراوى و رونى دواى ئەم ژیانە دەردەكەون و هۆكار و ئامانجى ژیانى ئێمە ئاشكرا دەبێت، دین لە كۆششدایە تا وەڵامێك بۆ ئەم پرسیارانە بدۆزێتەوە"، بۆیە دەبینین كە هەمیشە مرۆڤەكانى دواى جەنگ هەوڵى خۆ نزیككردنەوە دەدەن لە ئاینەكان، تا لەوێوە بە حەقیقەتى خودا بگەن و ئارامیەك بۆ خۆیان دروست بكەن، كە زۆر جار ئەم نزیكبونەوانەش دەروازە دەكاتەوە بۆ هەندێك بیروباوەڕ كە مرۆڤ بەرەو توندوتیژى و هەڵەشەیى دەبەن، ئەمەش بەرئەنجامى تێكشكاندنەكانى مرۆڤە، كە زۆر جار لە ئەنجامى جەنگەكانەوە روبەڕویان دەبێتەوە.                       
 
 "دروست بونى بێئیرادەیى، یان دۆخە پڕ بێئومێدیەكان؟"
 
 بێئومێدی دۆخێكە كاتێك دروستبوو، ئیتر لە روى رۆحیەوە مرۆڤ وێران دەكات، بێئومێدى كاتێك دروست دەبێت، كە مرۆڤ نەیتوانى وەڵامى پرسیارەكانى بدۆزێتەوە، كاتێك دەست دەگرێت بەسەر ناخى ئینساندا، كە مرۆڤ لەو پەڕى بێ متمانەییدا، وێناى ژیانى خۆى بكات، مرۆڤ كاتێك ئەو زەمەن و فەزایەى تێیدا ژیا، بە پێى تموحەكانى ئەو نەهاتەوە و ڕێى لە گەشە سەندنى هەستە ئینسانیەكانى گرت، ئەو كات بڕوایەكى بۆ دروست دەبێت، كە لە پەراوێزى شت و كارە پەراوێزكراوەكاندا نەبێت، ناتوانێت هێمایەكى تر بۆ ژیان و داهاتووى خۆى بكێشێت، هەر ئەم هۆكارەشە وادەكات پەنا بۆ ئەو شتانە بەرێـت كە زیاتر لە وەهم و خوافیاتەوە نزیك بن، چونكە دروست بونى بێئومێدى واتە وەستاندنى ژیان.
 دروستبونى دۆخێك كە ڕاستەوخۆ بەرهەمهێنەرى بێئومێدى و رەشبینى بێت، دەبێتە بەرهەمێنەرى مرۆڤى ناجێگیر، ناجێگرى لە سەر بیركردنەوە و كەوتنە سەر ڕێگایەك كە بەرەو دەروازەى بیر كردنەوەى بەرێت، بەڵام پرسیار ئەوەیە، ئەو دۆخە پڕ نا ئومێدیانە لە چ فەزا و زەمەنێكدا سەرهەڵدەدەن و كاریگەرى نێگەتیڤ بە سەر بیر و هۆشى تاكەكانەوە بە جێدەهێڵن، ئایە ئەو دۆخەى كە مرۆڤ تێیكەوت و بە بێئومێدى شوبهاند و دواى زەمەنێك ئەگەر دور مەوداش بوو، ئومێدەكانى بۆ گەڕایەوە وەك خۆى ئاماژەى پێدەدات، خودى بێئومێدییە یان نەمانى ئیرادەیە، چونكە نەمانى ئومێد ماناى وەستانى ژیان دەدات بە دەستەوە، بەڵام نەمانى ئیرادە ئەگەرى دروستبونەوەى هەیە، كە دیسانەوە ئیرادە بتوانێت لە ناخى مرۆڤدا ماناكانى خۆى بدۆزێـتەوە، بەڵام هەموو ئەو حاڵەتانەش كە دروست دەبن، كاریگەرییان دەبێت لەسەر مرۆڤ و واى لێدەكەن كە دەروازەیەك نەبینێت كە ببێتە هۆى بەهێزبونى كەسایەتى و باڵاكردنى ئیرادەى، پۆڵ ژاگۆ دەڵێت" ئەگەر لە بەڵاى یەكێك لە شێوازەكانى لاوازى رزگارمان بێت، شێوازەكانى تر ناهێڵن ئاسودە بین، هەر جارێك كە لە چاودێرى و جڵەودارى خۆمان كەمتەرخەمى بكەین، بەڕادەیەكى كەم تواناى دو هێزى ناوەكى خۆمان كەم دەكەینەوە، یەكێكیان هێزى ئیرادە و ئەویتریش هێزى بزوێنەرى كردەوە ئیرادەییەكانى خۆمانە"، مرۆڤ لەو حاڵەتانەى كە دەبنە دروستكەرى ئەو دۆخانەى كە بێئومێدى دروست دەكەن، هەست بە نەبونى ئیرادە دەكات، چونكە دواجار نەبونى ئیرادەیە مرۆڤ ناتوانێت لەبەرانبەر ئەو بارگرانیانەدا خۆى ڕابگرێت، كە دێنە ناو ژیانى و دەیان كێشەى سایكۆلۆژى بۆ دروست دەكەن، لە لایەكى ترەوە دەتوانین بڵێین نەبونى ئیرادە، واتە نەبونى هێزى بەرەنگارى دۆخە ناباوە بێئومێدكەرەكان، نەبونى ئیرادە لە لاى هەركام لە مرۆڤەكان، ئەگەر توانى خۆى بسەپێنێت بەسەر تەواوى تێڕوانینەكانى لە بەرانبەر ئەو گرفتانەى كە دێنە ناو ژیانییەوە، وا دەكەن كە هەمیشە لە ناو دودڵییەكى گەورەدا بێت بۆ ئایندەى خۆى و خۆ دەرباز كردن لەو گرفتانەى كە دێنە ڕێى، نەبونى ئیرادە ترس لە ناو بیركردنەوەكانى مرۆڤدا دروست دەكات، ترسیش بە دورنیە لە بێئیرادەیى و هەردوكیان لە یەكێك لە رەهەندەكانەوە، پەیوەندییەكى ڕیشەیى و قوڵ پێكیانەوە گرێدەداتەوە، چونكە ئەو ترسانەش كە ڕژێمە داپڵۆسێنەرەكان دروستى دەكەن، هیچ كاتێك ناتوانێت جڵەوى مرۆڤ بگرێت و ئاراستەى بكات بۆ ئەو مەبەستەى كە خۆیان دەیانەوێت ئەگەر ئیرادە ئامادەگى هەبێت، هانا ئارێنت دەڵێت" راستە هەروەك چۆن ترس یان هەمیشە بیركردنەوە لە ترس، ناتوانێت خەسڵەتى مرۆڤەكان بگۆڕێت و مرۆڤەكان خراپتر یان باشتر بكات، بە هەمان شێوەش ناتوانێت كۆڵەگەى كۆمەڵگاى سیاسى یان حیزبى فەراهەم بكات"، بەڵام ڕەنگە ترس بتوانێت لە رەهەندێكى ترەوە كاریگەرى نێگەتیڤ لە ناو بیر كردنەوەى مرۆڤدا دروست بكات، چونكە نەبونى ئیرادە وادەكات كە هەمیشە ترس وەك هەڕەشەیەكى خەتەرناك، باڵا دەست بێت بەسەر ئایدیا و هەوڵەكانى مرۆڤ، ئەو مرۆڤانەى كە ناتوانن خاوەن ئیرادەیەكى باڵا بن، ناشتوانن لە بەرانبەر ترسدا بەرەنگارى بكەن و وجودى خۆیان بپارێزن، بۆیە هەرگیزا و هەرگیز ناتوانن دۆخە نائومێدییەكان ببڕن و هەنگاو بنێنە قۆناغێكى ترەوە، ناتوانن تەواوى ماف و ئیمتیازاتەكانى خۆیان بە دەست بهێنن و هەمیشە لە ناو وێرانە رۆحییەكاندا، بەردەوامى بە ژیانى خۆیان و دوبارە كردنەوەى شێواز و هەلومەرجە سواوەكانى ژیانى خۆیان دەدەن، دۆستۆفسكى لە بەشێكى رۆمانى براكانى كارامازۆڤدا، بە ناوى پشكێنەرى گەورە، لە پەڕەگرافێكى ئاراستە كراودا دەڵێت" لە كۆتاییدا تێدەگەن كە ئازادى و نانى پێویست بۆ هەموان، پێكەوە چاوەڕوان ناكرێـت و هەرگیز ناتوانن بە یەكسانى ئەو دوانە لە نێوان خۆیاندا دابەش بكەن، لە هەمانكاتدا گومانیش دەكەن لەوەى كە هەرگیز بتوانن ئازاد بن، چونكە لاواز و بێئاست و سەركێشن"، لێرەدا بێگومانییەك دەبینرێت لەبەرانبەر توانا و سەلیقەى ئەو مرۆڤە زەبونە بێ ئیرادانەى كە ناتوانن ئازادى و مافە بنەڕەتییەكانى خۆیان بە دەست بهێنن، كە دەكرێت ئەو مرۆڤانەش ئەوانە بن كە تواناى تەفسیركردنى هیچ شتێكیان نیە، چونكە ئەوان بەر لە هەموو شتێك ئیرادەیان لە دەستداوە و تواناى بەردەوامیدانیان نیە بە ئومێدەكانیان، لە دەستدانى ئیرادەش بە لە دەستدانى ئومێد دەشوبهێنن، ئەمەش ئەو حاڵەتە ناجێگیرە سایكۆلۆژیەیە، كە هەر كاتێك بۆ مرۆڤ دروست بوو، تواناى وێنا كردنى دیاردە و شتەكانى دەوروبەرى نامێنێت، لێرەدا هەست بەو هەڵە زەقەى وێنا كردنەكانى مرۆڤ دەكرێت لە بەرانبەر ئومێددا، چونكە زۆر لە مێژە ئەو بۆچونە باوە كە دەڵێت" تا ئەو كاتەى كە مرۆڤ ئومێدێكى هەبوو بە داهاتوو، هەوڵى مانادار كردنى ژیان دەدات، بەڵام كە بە پێچەوانەوە كەوتەوە، ئیتر هەرچى هەوڵى هەیە بارگاوى دەبن بە پێدانى مانایەك بە شتە بێماناكان"، بەڵام لە ڕاستیدا لەگەڵ سەرهەڵدانى ژیانى مرۆڤ، ئومێدیش توانیویەتى لە نێو فیكر و تێڕوانینەكانى مرۆڤدا جێگەى خۆى بكاتەوە، چونكە ئەگەر ئومێد نەتوانێت خۆى بهێڵێتەوە لە لاى مرۆڤدا، ئەوا ژیان بەردەوامى نابێت، بەردەوامى ژیان بەندە بە مانەوە و بەردەوامى و باڵاتر بونى ئومێدەوە، ئومێد نافەوتێت بەڵكو پەراوێز دەخرێت، پەراوێزخستنى ئومێدیش لە ساتە وەختى نەمانى ئیرادەوە دەست پێدەكات، كەواتە ئەگەر واش بێت و ئەم بوچونە لە ناو ئایدیا و تێڕوانینەكانى مرۆڤدا مانیفێستى خۆى كردبێت، ئەوا تەنیا بۆ دروست كردنى ئومێدێكە بۆ بێئوێدیەكانى خۆى، بەڵام دەكرێت ئەم بۆچونەش تەنیا لە چوارچێوەى وەهمەكانى ناو خەیاڵ و هزرى ئینساندا، مانایەك بۆ خۆى بدۆزێتەوە، واتە ناتوانێت لە واقیعدا خۆى بەرجەستە بكات، هەڵبەت ئەم كارەش لە ناو زەینى خودى مرۆڤە بێئومێدەكەوە وەكو پەرچە كردارێك لە بەرانبەر سەرهەڵدانى بێ ئیرادەییدا دروست دەبێت و مانایەك بۆ خۆى دەنەخشێنێت، كەواتە ئەو دۆخانەى كە دورستبون و لێوانلێو بون لە بێئیرادەیى، كەمتواناى مرۆڤە وادەكات كە لە بەرانبەریاندا تواناى بەرەنگاریان نەبێت و ئیرادەیان لە دەست بدەن، كە ئەم حاڵەتەش بەبىَ ئومێدى تەفسیر دەكەن.
 
 "مرۆڤى دواى جەنگ و رەهەندى گەڕانەوەى بۆ لاى خودا"
 
 خودا لە هزرى مرۆڤدا تاكە شتێكە كە تا ئێستاش بەشێوەیەكى تەلیسماوى ماوەتەوە، تاكە شتێكە كە فیكرى مرۆڤ سەرقاڵى دۆزینەوە و وێنە كێشانیەتى، وێنە كێشانى مرۆڤ بۆ خودا لەگەڵ سەرهەڵدانى ژیانى مرۆڤدا، قۆناغ بە قۆناغ گۆڕانى بەسەردا هاتووە، تا لە كۆتاییدا لە خودایەكى تاك و تەنیا و بە قودرەت و خاوەن پاداشت و سزادا خۆى راگرتوە، چونكە لە هەر سەردەمێكدا مرۆڤ وێنەیەكى جیاوازى بە خودا بەخشیوە، لە قۆناغێكدا خودا خۆر بوە، دواتر گۆڕاوە بۆ ئاگر، ئینجا بۆ بۆ ئیمپراتۆر و پادشا و ئەمیرەكان و دواتر بۆ پەیكەرێك و تا لەكۆتاییدا گەشتە ئاسمان و بو بە خودایەكى تاك و تەنیا، بۆ چونێك هەیە لە بارەى خوداوە كە دەڵێت" سەرەتا خودا پەیكەرێكى بێرۆح بو لە سەر زەوى، بەڵام كە گواسترایەوە بۆ ئاسمان ئیتر بو بە خودایەكى خاوەن قودرەت و فەرماندارى تەواوى گەردون"، بەڵام ئەوەى خوداكان پێكەوە گرێدەداتەوە بونى رووە موقەدەسەكانیانە و بونى هێز و فەرمانڕەواییەكانیانە بەسەر كایە رۆحیەكان و دواتر شكانەوەى دەسەڵاتى بەسەر هەڵسوكەوتە رۆژانییەكانى مرۆڤدا، بۆیە زۆرجاران مرۆڤ بۆ گەڕان بە دواى خودا لە ناو كایە رۆحیەكاندا فەنابووە، چونكە مرۆڤ هەمیشە سەرقاڵى دۆزینەوەى خودایە، دۆستۆفسكى لە هەمان رۆمانى براكانى كارامازۆڤدا دەڵێت"تا ئەو كاتەى كە مرۆڤ ئازادە، لە هیچ كارێكدا بە ئەندازەى گەڕان بە دواى كەسێكدا كە بیپەرستێت، بێوچان و بێپەروا هەوڵنادات، بەڵام مرۆڤ دەیەوێت شتێك لە ژورى گومان و دڕدۆنگییەوە بپەرستىَ، لەو ڕێگەشەوە هەموان بێدواكەوتن بیپەرستن، ئەو مرۆڤە پەست و زەبونانە نەك هەر بەدواى كەسێكدا وێڵن كە بیپەرستن، بەڵكو دەیانەوێت كەسێك ببیننەوە، كە هەموان باوەڕى پێبهێنن و بیپەرستن"،  دواتر بە هەمان نەفەسەوە كە مەستییەكانى مرۆڤ نیشان دەدات بۆ دۆزینەوەى خودا دەڵێت" گەورەترین هەڵوەدایى مرۆڤ ئەوەیە، كە هەرچى خێراتر كەسێك ببینێتەوە، كە تا پێدراوى ئازادى كە ئەو مەخلوقە بێچارەیە لەگەڵیدا لە دایك بوە، پێشكەش بەیەكێكى دیكە بكات، بەڵام تاكە كەسێك دەبێتە خاوەنى ئازادییەكەیان، كە دەتوانێت لەگەڵ ویژدانیاندا گفتوگۆ بكات"، گەڕان بۆ دۆزینەوەى خودا و دۆزینەوەى شاڕێگایەك بۆ گەشتن بە خودا، مرۆڤ ناچارى وێنە كێشان دەكات بۆ خودا، كە دواجار لە نێو وەهمى وێنە زۆر و زەبەندەكانى خودادا سەرى لێدەشێوێت، وەك چۆن ئێستاش دەیان ئاین هەیە كە هەر كامیان دەگریت بە شێوەیەكى جیاوازتر باس لە خودا دەكات، كەواتە دەگەینە بەرەنجامێك كە هەموو وێنە كێشانەكانى خودا، زادەى ئەو ئەفسانانەن كە زۆرجار دور لە ویستەكانى مرۆڤ لە ناو هزریدا دروست دەبن، بۆیە هەموو ئەو وێنەكردنانەى خوداش لە لایەن مرۆڤەكانەوە هەموویان لەو وەهم و خەیاڵاتانەوە سەرچاوە دەگرن، كە لە ناو بیركردنەوەى مرۆڤەكاندا دروست دەبێت، لە بەرانبەر تێنەگەشتنى لە دیاردە میتافیزیكیەكان، چونكە هیچ كاتێك مرۆڤ نەیتوانیوە تەفسیرێك بۆ ئەو دیاردانە بكات، كە بە هێندەى تەفسیرەكانى خودا و ئاینەكان كاریگەریی لەسەر رەهەندى سایكۆلۆژى مرۆڤەوە بەجێبهێڵن، چیرۆكى هەموو ئەو خودایانەى كە مرۆڤ وێنەى كێشاون لێوانلێوە لە ئەفسانە، كە دەكرێت بڵێین ئەفسانەى خودا لە ناو ئاینەكاندا، شادەمارى كۆنترۆڵكردنى عەقڵى مرۆڤە، بیرمەندى سورى فیراس ئەلسەواح لەبارەى بارگاوى بونى ئاینەكان بە ئەفسانەى خودا و وێنە كێشانى ئاین و ئەفسانە لە یەك چوارچێوەدا و دواتر كاریگەریان بەسەر یەكەوە دەڵێت" هەموو ئاینێك ئەفسانەى خۆى هەیە، ئاین ئەفسانە بە دیار دەخات و ئەفسانەش یارمەتى ئاین دەدات و پاڵپشتى دەكات بەوەى دەبێتە سایە و سێبەرى و زیندوێتى پێدەبەخشێت، وێنەى كەسایەتى خوداكان دەكێشێت، وێنەى ژیاننامەى خوداوەندەكە دەكێشێت، ئەم خوداوەندە لە كوىَ لە دایك بوە و چۆن ژیاوە، پەیوەندى بە خوداكانى ترەوە چیە….".
 هەر ئەم ئەفسانانەشە كە دواجار مرۆڤ بەرەو مەستى دەبەن بە ئاینەوە، دەیكەنە كاراكتەرێك كە تواناى بینینى ئەو رۆڵەشى نیە كە پێیدەبەخشرێت، تاكە ئامانجى هەموو ئاینێك كۆ كردنەوەى مرۆڤایەتیە لەسەر یەك خوانى موقەدەس، كە ئیتر لەوێوە تاك نابێت بیر لە ئازادى رەها بكاتەوە، لەوێوە تاك وەكو تاك رۆڵێكى نامێنێت و دەبێت هەڵگرى هەمان كۆت و بەندە دەستە جەمعیەكان بێت و كارى تەنیا پاراستنى بەندایەتى بێت بۆ خودا، چونكە هەموان لەسەر یەك خوان بەپێى رازى بونی خۆیان گردبونەتەوە، كە هەر لەم روانینەوەیە ناسر حامید ئەبوزێدى بیرمەندى میسرى دەڵێت" ئەگەر ئێمە ڕێككەوتین كە لە ناو بازنەى ئیماندا كار بكەین، كەواتە ئێمە ملكەچى دانپێدانراوێكى جێگیرین"، هەموو دانپێنراوە جێگیرەكانیش دەروازەى گۆڕانەكان بەڕوى خۆیاندا دادەخەن و باوەڕە كۆنكرێتیەكان دروست دەكەن، تەنها شتێك كە نیشانى مرۆڤى دەدەن یەك روى خودایە، كە ئەویش روە فەرماندارییەكەیەتى و دەبێت مرۆڤیش لە یەك لایەنەوە خودا بناسێت، كە ئەوەیە دەبێت مرۆڤ خودا وەك فەرماندارێك بناسێت و خۆشى وەك كۆیلەیەك هەوڵى رازى بونى خودا بدات.
 بۆیە لە روانگەى ئەو مرۆڤانەوە كە بڕوایەكى رەهایان بۆ دروست دەبێت بە ئاین و خوداكان، هەمیشە خودا رەمزى گەورەیى و موقەدەسى و توڵەسەندنەوە و كەمێكیش میهرەبانی بوە، هەموو هەوڵێكیشیان تەنیا بۆ ڕازى كردنى خودا دەبێت، چونكە لاى ئەوان حەقیقەتێك بونى هەیە، ئەو حەقیقەتەش ئەوەیە كە هەرگیز مرۆڤ ناتوانێت لە تۆڵە سەندنەوەكانى خودا خۆى قوتار بكات، بۆیە هەموو ئەو مرۆڤانەى كە لە ساتى هەڵگیرسانى جەنگەكاندا، ڕوبەڕوى ئەنجامدانى كارى تاوانكارى دەبنەوە، هەست بە نەمانى ویژدانى خۆیان دەكەن، زۆریشیان بۆ زیندو كردنەوەى ویژدانیان زۆرجاران پەنا بۆ ئاینەكان و خوداكان دەبەن، ئەوانە مرۆڤە بێئومێدە تێكشكاوەكانى دواى جەنگن، كە بە هەر نرخێك بێت دەیانەوێت هەموو ئەو هەڵە ئەخلاقیانەى كە لە رابردودا ئەنجامیانداوە بسڕنەوە، چونكە ئەوان لە هەموو شتێك بێئومێد بوون و لە مەرگ و ساتەكانى دواى مەرگ زیاتر ناتوانن بیر لە هیچ شتێكى تر بكەنەوە.
 
 
 تێبینى:
 ئەم نوسینە بە دو بەش لە ژمارەكانى (( 396 و 397 ))ى رۆژنامەى هاوڵاتیدا بڵاو كراوەتەوە.
 
 
 rohani1983@gmail.com