دابەشبوون و لێكترازانى رووداو

  دابەشبوون و لێكترازانى رووداو
  لە رۆمانى (مناڵێك لەسەر مانگ)ى هیوا قادر-دا
 
  ئارام سدیق…….
 
  سەرەتا….
  من هەرگیز لەگەڵ پێناسەیەكدانیم بۆهیچ ژانرێكى ئەدەبى وپێموایە هەر ژانرێكى ئەدەبى دەكرێت بەدەیان وسەدان شێوە پێناسە بكرێت وهێشتائێمە بەشێوەى نوىَ لەم ژانرە ئەدەبیانە بڕوانین، یان دەتوانین بڵێین هەر ژانرێكى ئەدەبى دەكرێت ناكۆتا پێناسەى هەبێت. من لەسەرهەرژانرێكى ئەدەبى بنوسم بڕوام بەوە هەیە چەندپێناسەیەك بخەمەڕوو، چونكە هەرڕۆمان، یان هەر شیعرو چیرۆكێك چەند پێناسەیەكى بەسەردا تەوزیف دەبێت، بۆیە ئەگەر سەیرى ڕۆمان بكەین هەر ڕۆمانێك دەكرێت ئێمە لەژێرچەترى چەند پێناسەیەكدا كۆى بكەینەوە، یان مادام تێكستێك هەیە وشوناسى ڕۆمانى هەڵگرتووە كەواتە هەندىَ سنوور هەیەكە ناتوانىَ بیبەزێنێت، یان هەندێك هێڵى گشتى هەیە كە پەیڕەوكراوە لەوتێكستەدا، بۆیە شوناسى رۆمانى وەرگرتووە. ئاماژەدان بەم پێشەكیە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، كەئایائەوتێكستانەى لەئێستادا بەناوى رۆمانەوە بڵاودەكرێنەوە رۆمانن؟ ئێمە كام لەو تێكستانە بەرۆمان بزانین وكامانەبە "نا رۆمان"؟ جیاكردنەوەى ئەم تێكستانە كارى نوسەران و رەخنەگرانەو نابێت بێدەنگى لەبەرانبەر ئەو لێشاوە نووسینەدا هەڵبژێرین كە بەناوى شیعرو رۆمان وچیرۆكەوە بڵاودەكرێتەوە، چونكە پێموایە نوسەران ورۆشنبیران بەرپرسیارێتیەكى ئەخلاقى وویژدانیان لەئەستۆیە كەنابێت لێى بێدەنگ بن.
  
  زمان لاى هیوا قادر

  ئەوەى ئەم نووسینە دەیەوێت لێى بدوێت رۆمانى(منداڵێك لەسەر مانگ)ى(هیواقادر)ە، كەدەخوازم لەم نووسینەدا هەوڵى خوێندنەوەیەكى ئەو تێكستە بدەم. سەرەتا دەمەوىَ ئاماژە بەوە بكەم كە (هیواقادر) بەرلەم رۆمانە رۆمانى(ئاوێنە سەرابیەكان)و(سەفەرنامە)ى چاپ كردووە، كە "سەفەرنامە" بیرەوەرى خۆیەتى. بەدەرلەم دوو كتێبە (هیوا) خاوەنى چواركۆمەڵە شیعرى چاپكراوە كەناوهێنانیان بەپێویست نازانم، هەروەها چەند بەرهەمێكى وەرگێڕاویشى هەیە لەگەڵ كۆمەڵێك نامەى نێوان خۆى وسەحەرى رەسایى، كەئەویشى لەكتێبێكدا چاپ بووە. سەرەتا دەمەوىَ لەوەوە دەست پێبكەم كە(هیوا قادر) یەكێكە لەو شاعیرە تایبەتمەندانەى نەوەى دواى راپەڕین وخاوەنى زمان وستایلێكى تایبەتى شیعرییەودنیایەكى جیاوازو فراوانى شیعرى دەخولقێنێت كەمن بەدنیا شیعریەكەى زۆر سەرسامم، دەتوانم بڵێم لەشیعردا دەنگێكە شایستەى لەسەروەستان و توێژینەوەى تایبەتە، چونكە ساباتێكى نوێى لەنێو شیعرى كوردیدا چىَ كردووە. هەروەها كتێبى(سەفەرنامە)ش كتێبى تایبەتمەندو پڕ لەجوانیەكە شایستەى لەسەروەستانە، بەتایبەت ئەوزمانە شیعریە زاڵەى هیوا قادر توانیویەتى بەسەریدازاڵبێت ولەنێو تێكستێكى ئاوهادا دەستەمۆى بكات.
   ئەوەى مەبەستى سەرەكى ئەم نوسینەیە قسەكردنە لەسەر رۆمانى(منداڵێك لەسەرمانگ)ە، كە رۆمانێكە شایستەى لەسەر وەستانە ومن دەمەوىَ لەم نووسینەدا سەرنجەكانم لەبارەیەوە بخەمەڕوو. رۆمانەكە باس لەپیاوێك دەكات بەناوى (سەید محسین) كەپیاوێكى خۆشنووسەو لەخانەقاى مەحویدا سەرقاڵى كارى خۆشنوسیەو بەیتە شیعرى شاعیرانى كلاسیك وئایەتى قورئان دەنوسێتەوەو فەقێكانى خانەقا فێرى خۆشنوسى دەكات. راوى(فیگۆرى سەرەكى رۆمانەكە) لەدنیائەم پیاوەوە عاشقى خۆشنووسى دەبێت وپاش مردنى بەبىَ هۆكار(سەید محسین) راوى دەیەوێت شوێنى ئەو بگرێتەوەو بەدواى نهێنى كارەكانى ئەوپیاوەدا بگەڕێت لەپاش گەڕانێكى زۆر دەستنوسێكى دەست دەكەوێت كەلێى نوسراوە (كەشكۆڵىَ یار) لە نوسینەوەى (یاروەلى) و لێرەوە ئاراستەى رووداوەكان لەنێو ئەو دنیا سۆفیگەرى وئەو عەشقە سۆفیانەیەى نێو خانەقا دەبێتە هەڵگرتنەوەو بەخێوكردنى منداڵێكى كەمئەندام كەپاشان لەبیابانێكدا ماوەى چەند ساڵێك سەرقاڵى بەخێوكردنى ئەو منداڵە دەبێت و كەپاشان مەرگ كۆتایى بەژیانى ئەو منداڵە دێنێت. كۆتایى رۆمانەكە كۆتایى تراژیدیەو(راوى) پاش مردنى منداڵەكەكە دەگەڕێتەوە بۆنێو خەیاڵى لەدنیاى خۆشنوسیدا. ئەوەى گرنگە لێرەدا ئاماژەى پێبكەین زمانى ئەم تێكستەیە. زمانى "منداڵێك لەسەر مانگە" زمانێكە ئاوێتە لەو زمانە شیعرییەى هیوا لەسەرەتاى ئەزموونى شیعرییەوە پەرى پێدەدات و بەرەو دەوڵەمەندبوون دەڕوات. زمان لەم تێكستەشدا درێژكراوەى ئەو زمانەیە لە فۆرمێكى باڵادا، كە دەوڵەمەندترە لە جوانى و چێژو خوێنەر ماندوو ناكات. رۆلان بارت لە كتێبى "رەخنە و حەقیقەت"دا ئەوە دەخاتەڕوو كە بەرهەمى ئەدەبى لەبەر دابڕواى لە هەموو دۆخەكان دەبێتە هۆى ئەوەى لێكۆڵینەوەى لەسەر بكرێت و لەبەرامبەر نووسەر و خوێنەرەكەى دەبێتە ئەو بابەتەى لە پانتایى زماندا بوونى هەیە، ئەو بابەتەى كە دەبێت بنەماكانى لێكبدرێتەوە و سنوورەكانى دیار بكرێت. بەم شێوەیەش بەرهەمى ئەدەبى دەبێتە لێكۆڵینەوە و گەڕانى بەرفراوان و بەردەوام لەسەر وشەكان.
  هەروەها لە شوێنێكى تردا دەنوسێت: نووسەر و بەرهەمەكەى جگە لە دەستپێكى لێكدانەوەیەك كە ئاسۆكەى زمانە چیتر نین. كەواتە زمان رۆڵێكى گەورە و سەرەكى لە تێكستى ئەدەبیدا هەیە، كە هیوا قادر لەم روەوە توانیویەتى زمانێكى تایبەت راو بكات.
 
مردنى سەید موحسین و دروستبوونى بۆشایى

  ئەم رۆمانە لەگەڵ ئەوەى هەڵگرى جوانیەكى زۆرە كەجێگەى دەستخۆشیە، هاوكات كۆمەڵێك كەموكوڕیشى هەیە كە(هیوا) وەك رۆمانوس نەیتوانیووە چارەسەریان بكات ولەوگرفتانە دەربازبێت. سەرەتاى دەستپێكرنى رۆمانەكە دەسپێكردنێكى زۆر جوانەو گەڕانەوەیەكى وریایانەى تێدایە بۆ جیهانى خۆشنووسى وجیاكردنەوەى جۆرى خەتەكان وئاماژەدان بەچەند پیتێك ولێكچوونەكانى ئەو پیتانە. هەروەها ژیان لەنێو خانەقاى مەحویداو ئەو عیشقە سۆفیانەیەلە تەوزیفكردنێكى زۆر جواندا كەخوێنەر سەرسام دەكات، بەڵام هەڵەى سەرەكى ئەم رۆمانە تا لاپەڕە (52) تەنها مردنى بىَ مەبەستى (سەید موحسینە)ە كەیەكێكە لەفیگەرە جوانەكانى ئەم رۆمانەو بەبىَ هۆیەكى دیاریكراو دەمرێت، كەئەم مردنە بىَ پاساوە ناتوانىَ قەناعەت بەمنى خوێنەر بكات، چونكە ناكرێت كەسێتیەك  بەبىَ هۆكار، یان شتێكى باوەڕ پێكراو بمرێت، پێموایە لێرەدا رۆمانوس دەیتوانى بەچەند رستەیەك ئەو كێشەیە چارەسەر بكات. دەركەوتنى(كەشكۆڵى یار) سەرەتاى مەرگى سەید محسینە لەگەڵ دەركەوتن ودووبارە نوسینەوەى ئەو كەشكۆڵە چیتر كەسێك نامێنێت بەناوى سەید موحسین. خوێنەر كەرۆمانەكە تەواو دەكات بەیەكجارى كارەكتەرى سەید موحسین لەبیر دەكات ولەگەڵ خەمەكانى "سیا"دا دەمێنێتەوە وكەسێك نامێنێت بەناوى سەید موحسین. واتە دەمەوىَ بڵێم دەركەوتنى(كەشكۆڵەكە) وەك دووبارە دەست پێكردنى رۆمانێكى نوێیەو دابڕانێكى زۆر هەیە لەنێوان (52) لاپەڕەى یەكەم بەشەكانى دواترى رۆمانەكە كەبەستنەوەیان پێكەوە ئاسان نییە بۆ خوێنەر. بۆیە هەست دەكەم ئەو دابڕانە لە كاتى نوسینیشدا زەمەنێكى زۆرى پێچووە، چونكە ئاراستەى رووداوەكان پێچەوانە دەبنەوە بەراى من دەكرا ئەم رۆمانە بكرایەتە دوو رۆمانى جیاواز، چونكە دوو فەزاى جیاواز لاى خوێنەر هەست پێدەكرێت. فەزایەك كەتاسەر ئێسقان سۆفیانەیەو لەدنیایەكى عیرفانى بەولاوە تەفسیرى زیاتر هەڵناگرێت. فەزایەكى ترى وشك دوور لەهەموو تەفسرێكى عیرفانى. بۆیە كاتێك خوێنەر خوێندنەوەى رۆمانەكە تەواو دەكات هەست بەو بۆشاییە دەكات لە نێوان كۆى گشتى بیناكردنى رۆمانەكە، یان دروستتر بڵێین خوێنەر نازانآ هێڵى گشتى رۆمانەكە كامەیە!؟خوێنەر لەگەلأ خەمەكانى "سیا"دا بێت، یان جوانییەكانى "سەید موحسین" بە راستى ئەمە پرسیارە؟ واتە روون نییە نووسەر دەیەوێت كامیان لاى خوێنەر بهێڵێتەوە، بۆیە بوونى ئەو بۆشاییە زیانێكى زۆرى لە بیناى رۆمانەكە داوە كە خوێنەر ناتوانێ بە ئاسانى هەزمى بكات.
  لێرەدا ئەگەر بەراوردى ئەم لێكترازانە بە لێكترازانى هەردوو بەشى رۆمانى "بەبێ خوێن"ى ئەلیكساندرۆ باریكۆ بكەین دەبینین جیاوازییەكە لە چیدایە. لە رۆمانى بەبىَ خوێندا نووسەر كۆى رۆمانەكەى بۆ دوو بەش دابەش كردووە و رووداوەكان چەند دەیەیەك لە یەكەوە دوورن بەڵاو بەشێوەیەكى پتەو پێكەوە بەستراونەتەوە و  لابردنى یەكێك لەو دوو بەشە لاسەنگى دەخاتە كارەكەوە، چونكە كۆى رۆمانەكە لەسەر لێبوردەیى "تۆلێرانس" كار دەكات. بەشى یەكەم فەزایەكى جەنگ و پڕ لە مەترسى و فیشەك تەقاندن زاڵە بەسەر رۆمانەكەدا، بەڵام بەشى دووەم فەزایەكى هێمن دووكەس (كوڕ و كچێك) كە هەردووكیان بەشدارى جەنگەكەیان كردووە و كچەكە قوربانى و كوڕە بكوژ بووە لەوێدا یەكتری دەبیننەوە و لەبرى تۆڵە سەندنەوە بە لێبوردەیى و ئاشنابوونى نوآ بەیەكتر دەست پێدەكات. لەم رۆمانەى هیوادا بەیەكەوە بەستنەوە و گرێچن نییە لە نێوان خەمەكانى سیاو دەستنووسەكانى سەید موحسیندا بۆیە ئەو بۆشاییە لە گرێچندا دروست بووە.  
  
  لەجەنگەڵەوە بۆ بیابانێكى رووت

  ئەگەرچى لەرۆماندا بڕوام بەوە هەیە كەنووسەر تادوانەفەس جڵەوى خەیاڵى خۆى بەربدات و لەرێى فەنتازیەوە زەمەن ورووداو وكارەكتەرى ئەفسانەیى بخولقێنێـت، بەڵام ناكرێت شتێك نەبێت بڕوات پێبێنێت كەئەم خەیاڵە وایە، یان ئەگەر دروستر بدوێم دەبێت لەپشتى هەر رووداوێكەوە، یان هەڵبژاردنى شوێنێكەوە لۆژیكێك ئامادەیى هەبێت. ئەگەر ئەو لۆژیكە ئامادەیى نەبوو شتێك نامێنێت بە ناوى دەق ودەبێتە وڕێنە. لەرۆمانى(مناڵێك لەسەر مانگ)ە كۆمەڵێك رووداوى نالۆژیكى هەن كەدەكرێت لەسەریان بوەستین، یەكێك لەو رووداوانە سەفەرى (سیاو یاروەلى) ە كە لەسەرى دەڕۆن دەچنە بیابان وناچنە شوێنێكى تر نوسەر ئەم خاڵەى ڕوون نەكردۆتەوە، هۆكارى هەڵبژاردنى بیابان لەبەرچییە؟ هەروەها چۆن بەو زووییە خانوویان دەست كەوت و (مجەورەكە) بووە پشتوپەنایان وكارەهونەریەكانى یاروەلى دەباتە بازاڕو دەیفرۆشت وبۆى دەدان بەپێداویستە رۆژانەكانى هەمووئەمانە مایەى پرسیارو لە سەروەستانن كەدەكرا نووسەر "بەشێوەیەك" كۆى ئەم كێشانە چارەسەربكات. بۆ ئەوەى خوێنەر نەكەوێـتە بەر كۆمەڵێك رووداوى  بآ بەهانە و نالۆژیكى، كە ناتوانرآ لە سنوورى خەیاڵدا بە ئاسانى جێیان بكرێتەوە. هەروەها دەركەوتنەوەى(باوكى سیا) زۆر لەپڕ و نالۆژیكییە و خەیاڵێكە ناتوانرێت باوەڕى پێبهێنرێت، یان چۆن (باوكى سیا) ئەم دوو مرۆڤە (مەبەستن سیاو یاروەلى)ە لە بیابانە چۆڵو قاقڕەدا دەدۆزێتەوە، كە كەس پەى بەهاتنیان نەبردووە. ئەمەش دووبارە ئیشكالێكى ترى ئەم رۆمانەیە. پێموایە نووسەر ونبووە لە نێو دەقەكەدا و لە گرێچنى رووداو و كەسێتیەكاندا نەیتوانیوە سەركەوتووبێت. هەروەها نەیتوانییوەفەزایەك بخولقێنێت كە بتوانآ بڕوا بە خوێنەر بكات "سیاو یاروەلى" بۆ جەنگەلأ هەڵنابژێرن و بیابانێكى رووت دەكەنە دوا مەنزڵ.
 
  چێژى خوێندنەوەى "منداڵێك لەسەر مانگە"

  ئەم رۆمانە لەگەڵ بوونى دەیان ئیشكاڵى هونەرى و تەكنیكیدا، بەڵام دەقێكە دەتوانىَ چێژببەخشێتە خوێنەر و خوێنەر بێزار ناكات. ئەمەش دەگەڕێتەوە بوونى ئەو زمانە شیعریە كە نوسەر بەكارى بردووە، كەزمانێكە هێزێكى راكێشانى سیحرى تێدایە و خوێنەر پەلكێش دەكات. هیوا لەونوسەرانەیە كەخاوەنى زمانێكى تایبەتەو توانیویەتى بەشێك لەنهێنیەكانى زمان راوبكات وگەمەى چێژبەخشین بەخوێنەر بكات. لەبارەى رۆمان بوون، یان نەبوونى ئەم دەقەوە من نامەوێت حوكمێكى موتڵق لەم بارەیەوە بدەم وئەمە كارى من نییە، بەڵام پێموایە "منداڵێك لەسەر مانگە" تێكستێكە بە كۆمەڵێك ئیشكالیاتەوە هەم لە رووى تەكنیكى گێڕانەوە و هەم لە رووى دروستكردن و ئەركى كەسێتیەكاندا، ئەم دەقە زیاتر لە چیرۆكێكى درێژدەچێت تا رۆمان. ئەم رایەش لەحكومێكى موتڵەقییەوە سەرچاوەى نەگرتووە، بەڵكو لەوێوە سەرچاوەى گرتووە كە گرێچنى ڕووداوەكان زۆر لاوازە، هاوكات چەند حاڵەتێكى نالۆژیكى تێدایە (وەك لەسەرەوە ئاماژەمانپێدا)، هەروەها لەزۆر شوێندا درێژدادڕى تێدایە، كەبوون و نەبوونى چەند پەرەگراف بەشێك وەك ویەكەو هیچ لەمەتنى سەرەكى رۆمانەكە ناگۆڕێت.
  رۆلان بارت لە "چێژى دەق"دا ئاماژە بەوە دەدات كە رەخنەگر هەمیشە سەروكارى دەقگەلى چێژ بەخشى هەیە، رەخنەگر هەرگیز سەروكارى لەگەلأ دەقێكى سەرخۆشكەر نییە. من ئەگەرچى نامەوێت لافى رەخنەگرى لێبدەم، بەڵام تەواو لەگەلأ ئەو قسەیەى بارتدام، هەروەها ئەم نووسینەش لە پێناو ئەوەدایە كە چێژى خوێندنەوە زیاتر بێت بۆ ئەوەى دەقەكە نەبێتە دەقێكى "سەرخۆشكەر"ى بارتیانە كە پێموایە بارت  مەبەستى دەقى ناكامڵە لە بەكاربردنى زاراوەى "سەرخۆشكەر".
 
  لەبرى كۆتایى 

  هەمیشە ئەو قسەیەى(تۆدورف)م لەیادە كە دەڵێت: هیچ كات دوو خوێندنەوە بۆیەك تێكست هاوشێوەنین. بێگومان دەكرێت لە گۆشەنیگاى ترەوە لەم رۆمانە بڕوانرێت ولایەنى ترى بخرێتەڕوو وقسەى لەسەر بكرێت، بەڵام پەیامى سەرەكى ئەم نووسینە قسەكردن نەبووە لەسەر كۆى تێكستەكەو شیكردنەوەى هەموولایەنەكانى، بەڵكو ئەم نوسینە تەنها كارى لەسەر ئەو لێكترازان ودابەشبوونەى ئەم تێكستە وئەو هەڵە زەقە لۆژیكیانە كردووە كە جێى بایەخ بووە بەلایەوە خستنە ڕووى ئەم سەرنجانەش تەنها بۆدەوڵەمەندكردنى وخزمەتكردنى تێكستە جوانەكانە، یان بەشێوەیەكى تر هەستى خزمەتكردنە بەجوانى وجەنگە لەپێناو جوانتركردنى جوانیدا.  
  
  سەرچاوەكان:
  * هیواقادر، منداڵێك لەسەر مانگە-رۆمان، لە بڵاوكراوەكانى خانەى چاپى چوارچرا ساڵى (2007).
  *رۆلان بارت، رەخنەو حەقیقەت، وەرگێڕانى پێشڕەو حسێن، لە بڵاوكراوەكانى كتێبى گیرفانى دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم ژمارە (88) ساڵى (2007).
  * رۆلان بارت، چێژى دەق، وەرگێڕانى ئیسماعیل زارعى، لە بڵاوكراوەكانى دەزگاى وەرگێڕان- هەولێر ساڵى (2007).