دیمانه له‌گه‌ڵ عزه‌دین زه‌کی زاده
عزەدین زەكى زادە :
حەز ناكەم لە نوسیندا وەكو كەس بم، چونكە شاعیرى كۆپى شتێكى زیادە.
• ئەو دەقە ئەدەبیانەى دەكەونە بەر رەحمەتى تانوپۆى ڕەخنە سەنگینى، خۆیان نیشان دەدەن.
سازدانى: غەمگین بۆڵى
زۆرن لەو گەنجانەى دەمێكە لە نێو ئۆقیانوسى ئەدەب مەلە باسكەى نوسین دەكەن. وەلىَ بە دەگمەن لەو گەنجانە دەبینى نوێكارى ئەفراندنێكى لە بوارى خۆیدا كردبێت، بۆیە بە پێویستم زانى چەند دەنگێك لەو دەنگە گەنجانەى لە نێو مەملەكەتى ئەدەبدا ماڵن، گفتو گۆیەكى ڕەخنە ئامێزیان لەگەڵ ساز دەم لە بڕى ئەوەى شرۆڤە لە مەڕ كار و چالاكی وبەرهەم بەرهەمەكانیدا بكەم، یاخود شێوە دیمانەیەكى تەقلیدیان لەگەلأ ساز دەم. ڕەنگە كارێكى نوآ خوازانەو جوانیش بێت بۆ پتر خزمەتكردنى و ناسینى ئەبڵەقدارەكان و ئیشكالەتەكانى دەق و فانتازیاى بۆچونەكانیان كارێكى شیاو ترو دروست تر بێت، هەر بۆیەش پرسیارەكان تا ڕادەیەك زبرى و زەفتى و ڕەقى پێوە دیارە. وەلىَ جگە لە ئاڵو گۆڕ كردنى بۆچوونە دژەكان و جوانسازى ئەدەب و خۆشەویستى و عەشق هیچ شتێكى ترى لە پشتەوەیە نیە.
غەمگین بۆڵى: وەك دەزانین بەڕێزت كارى ڕاگەیاندن ئەنجام دەدەى بەهرەیەكى شیعریشت هەیە، وەلىَ ئەوەى كڕۆكى مەبەستەكەمە ئەوەیە زۆرێك لە شعرەكانت لە بەردەم ئاوێنەى مامۆستا (هێمن و هەژار) داهێناون كە چۆن تائێستا ستایلێكت بۆ خۆت نەدۆزیوەتەوە؟
عزەدین زەكى زادە: من شیعرى شەو دوو شاعیرانە زۆر دەخوێنمەوە، بەڵام ماناى وانییە شیعرەكانم دەكەونە ژێر كاریگەرى شیعرى ئەوان، چونكە من پێموایە شیعر كانزایەكە لە ناوەوەى مرۆڤدا وردە وردە كەڵەكە دەبێت و لە پڕێكەوە لە قڵێشەكانى هەستەوە دەردەبڕێت، لەوآ دا شیعر تەنیا بە خۆى هەیە نەك كاریگەرى شتى تر، لەكاتێك دا شیعر، شیعر بێت، وە لەو ماوەیەیە ڕەنگە كەمتر لە مانگێكى تر كتێبە شیعریەكەم دەگاتە دەستتان ئەو كات لە ناو دێڕەكاندا دەبینین كە(عزەدین) بەخۆى هەیە دوور لە سێبەرو شوێنەوارى دیكە، ڕەنگە جاددەى هونەركارى شیعرەكانم لەوێدا جیاوازن، بەڵام لە هەمووشیاندا بە خۆمم .
غەمگین بۆڵى: كتێبى شیعرى ناسنامەى شاعیرە، یاخود ناسنامەى شاعیربوون لە چ ڕوانگەیەكەوە سەیرى دەكەى؟ بنەماكانى چین؟
عزەدین زەكى زادە : ئەگەر شیعرێكى تێر بڵاو بكەیەوە بیكەى بە ناسنامەى خۆت لە زۆر كتێب و نامیلكەى شیعرى برسى باشترە، چونكە شیعرى برسى، ئەگەر ئاگریشى تێبەردەى بۆن سۆى ئەدەبى لىَ نایەت، دوایى شیعرى چاك بەخۆى بڵاو دەبێتەوە پێویست بە بڵاوكردنەوە بە زەبرى فشار ناكات، من دێڕە شیعرێكم لە دەفتەرى بیرەوەرى برادەرێك نووسى لە زۆر شوێنى تر خوێندمەوە.
دەزانى هیچ كاتێك شیعر بە (بەحزە تەكبیران) پێناگات، بۆیە نە زەمەن، نە زۆرى ژمارەى داڕێژراو كە گوایە شیعرە، جا هەوبێت یان نا؟ نابنە پێوانە بۆ بڕیارى چاپكردنى كتێب یان شاعیرى، من لە ساڵى (1989) یەكەم شیعرم نووسیوە تا ئێستاش ئەو شیعرەم بڵاو نەكردۆتەوە، هەرچەندە وەكو شیعر لێشى ڕازیم بەڵام ئەو شیعرە دەچێتە نێو بازنەى فۆرمى گران، شیعریش لە ناوەوەى ئەو بازنەیەدا كەمتر پێشوازى لێدەكرێت بە تایبەتى ئەگەر نووسەرەكەى پێشت بڵاوكراوەى زۆرى نەبوبێت، ئینجا بە هەزار هێن و من هێن تا ئەم سالأ بڕیارى چاپكردنى كتێبێكم داوە.
غەمگین بۆڵى: زۆر جار هونەر دەیەوآ بە شەمەندەفەرى ئیدیاكانى بەسەر كێوى فانتازیا سەربكەوآ، كەچى كەچى لە هێڵەكە لادەدات كاتێك ڕەخنەگرێك ئاگادارى دەكاتەوە دڵگران دەبێت، مەبەستم ئەو ڕەخنەگرە نیە كە تەنیا خاوەن بەرهەمەكەى گەرەكە نەوەك بەرهەمەكەى. ئایا تۆ چ پێناسەیەكت هەیە بۆ ئەمە؟ یاخود چۆن دەڕوانیە ڕەخنەى ئەدەبى؟
عزەدین زەكى زادە : ڕەخنە دەربارەى دەق دەنوسرآ نەك خاوەن دەق، وە دەبێت پەلامار یان ستایشەكانیش ڕەخنە ئاراستە بكات نەك ڕەخنەگر، ئەوسا بە فلتەرە ڕاستەقینەكەدا تێدەپەڕێت و ڕەخنەكەشى ئەركە دروستەكەى خۆى ئەنجام دەدات، سەبارەت بە لادانى هونەر لە هەڵكشانە فانتازییەكانى لە ئان و ساتى ئاستەنگییە ڕەخنەییەكاندا پێم وایە ئەو تەرمە هونەرانە، جێپێى بڕیار و متمانە ئەدەبیەكان زۆر قایم نیە دەنا نابێت لە ڕەخنە بترسێن، یان ڕوونتر بڵێم دەسنوێژى شیعریان شلەو زوو دەشكێت.
دەمەوآ قسەیەكى دیكە بكەم، ئەگەر لە قۆناغێك یان لە سەردەمێك ڕەخنە دەقێكە شیعرى رەِجم بكات، ماناى وانیە ئەو شیعرە چروكە ڕەخنە لە مابەینى تێهزرینى ڕەخنەگردا كورتى هێنا بێ و نەیتوانیبێت درك بە هێڵە هونەریەكانى شیعرەكە بكات، واتا مەوداى هونەرى شیعرەكە لە مەوداى ڕەخنە فراوانتر بووە، بۆیە دەكرێت لە قۆناغێكى دیكەى نوێترى ڕەخنەدا مەوداكانى ئەو شیعرە بدیترێنەوەو پەرەیان پآ برێت.
حەز دەكەم بڵێم هێشتان شیعر كەم دەخوێندرێتەوە، بۆیەش ڕەخنەى كەم دەربارە دەنوسرێت.
غەمگین بۆڵى: جیا لەوەى كە شیعر دەنووسى پەخشانیش دەنووسى. نمونەش پەخشانێكت لە گۆڤارى گۆنا بڵاو كردۆتەوە من مەبەستمە بڵێم .. جیاوازى چیە لە نێوان پەخشان و شیعر سەردەمى (شیعرى ئازاد) یاخود چۆن خۆت لە قەرەى پەخشان نووسیندا؟
عزەدین زەكى زادە : بەرەى پەخشان فراوانترە و بەرشەقى نوسین و هەڵڕشتنى كەڵەكە هەست باس لە پەخشاندا زیاترە، من زۆر جار وام لىَ بەسەر دێت كاتێك شاعیرانە ناخێوێمە ورووژانێكى ناوەوەم ئەو ورووژانە دەئاخنمە پەخشانێكەوە، پەیوەستى لە شیعردا زیاترە نەك لە پەخشاندا، هەست و سۆز لە هەردووكیان بآ گرفتن بەڵام شیعر ئەندازەى ئاوازى زیاترى پێویستەو هەموو جارآ بۆمان بەرزەفت نابآ ، جگە لەوەش من بۆخۆم بۆ بابەتە فراوانترەكان تەونى پەخشان ڕایەڵى دەكەم و دەیچنم نەك شیعر، جا عیلاقەم نییە بۆتەى پەخشان چى دەڵىَ و شیعر چى دەڵىَ، باسى ئەو پەخشانەت كردووە كە لە گۆڤارى گۆنا بڵاوكراوەتەوە، هەر چەندە ئەم گۆڤارە گۆڤارێكى ژاكاو بوو بەڵام ئەگەر ئەم پەخشانە بە ووردى بخوێنیەوە، شتى نوێى تێدا دەبینیت هەم لە دیمەن هەم لە گوزارشت هەم لە كەروێشكە كردنى سۆزو ووشە.
غەمگین بۆڵى: لێشاوێكى زۆرى بڵاوكراوەكان لە بوارە جیاجیاكان هەیە، زۆرێك لە بڵاوكراوەكانیش لێك نزیكن لە ڕووى ناوەڕۆكەوە، زۆرێكیش هەڕەشە و غەدر لە ئەدەب دەكەن. ئایا بەڕاى تۆ هۆكارەكانى چیە و چى بكرێت باشە؟
عزەدین زەكى زادە : زۆربەى ئەو حاڵەتانە پاش ماوەیەك دادەمركێنەوە و دەبنە خۆڵەمێشى دەم با، چونكە هەڵچوونى كاتى و سۆزى دڵدارى گەنجانە، ڕەنگە تاك و تەرا بەهۆى زۆر خوێندنەوە و كۆشش و گرنگى دان بە بەهرەكان نووسەر و شاعیریان لىَ هەڵبكەون، دیارە ئەمەش بۆ ئازادى ڕەهاى بڵاوكردنەوە دەگەڕێتەوە، هەندآ جار شت دەخوێنمەوە تەنها لە نامەیەكى لاوازى دڵدارى دەچێت، ناویا ناوە شیعر، وەك مرۆڤێكى نێرە مووك كە ناوێكى جوانى پیاوانەى لێنرابێت.بەڵام لەگەلأ ئەوانەشدا لەگەلأ ئەوە دانیم ڕێیان لىَ بگیرێت، بب بنووسن و بڵاو بكەنەوە، چونكە كتێبخانەى ئەدەبى كوردى بەخۆى ئەو دەقانەى كز و چروكن فڕآ یان دەدات و بەخۆیانەوە هەڵناگرێت، بۆ باهەمووان ئەزموونى خۆیان نمایش بكەن مادام زیان بە فەرهەنگى ئەدەبى ناگەیەنێت. بەڵام دەبآ لە دەروازەى چوونە ژوورەوەى دەزگا ئەدەبى و ڕۆشنبیریەكان پاڵێوگەیەك دابنرآ نەبادا ئەو قونكە نووسەرانەى لیاقەى نووسین لە چەنەبازیدا دەبیننەوە نەك لە ناوەڕۆك و مەعریفە، وە ژووركەون و ببنە دەمڕاستى ئەدەبى و ڕۆشنبیرى.
غەمگین بۆڵى: وەك دەزانین گۆشە نووسین زەخیرە و مەعریفەیەكى زۆر تۆكمەى گەرەكە، بەڕێزیشت چەند گۆشەیەكت هەبووە و هەیە، هەر یەكەو بە ڕێچكەیەكە و ناوەڕۆكێك، ئایا تۆ ئەو پەرت بوونەى خۆت بەچیەوە موتوربە دەكەى؟ وە گۆشەى ( سێبەرى پەند )یش كارێكى دووبارە و زیادە نەبوو كە بەڕێز ( سالار عوسمان ) بەر لەتۆ ئەم كارەى ئەنجام داوە؟
عزەدین زەكى زادە : گۆشەكانى من نووسیومن هەموویان دەرهاویشتەى ئەدەبین بۆیە من هەست بە پەرت بوون ناكەم یان دەكرێت بڵێم هەموویان مەوداى ئەدەبین بوونەتە گۆشەى جیاجیا. دەربارەى گۆشەى ( چریشكە ) ئەوە دەكرآ وەك دەقێكى ئەدەبى تەماشا بكرآ، گۆشەى شرۆڤەش قسەكردن و لێك دانەوەیە دەربارەى پەیڤ و دەستەواژەى كوردى واتا پەیوەندى بە زمانەوە هەیە زمانیش شاڕەگى نووسینە جا لەهەر مەیدانێك بآ، جگە لەوەش من ماوەیەكە گرنگى بە ووشە ناسى و ڕۆشنگەرى لەو بوارەدا دەدەم جا نازانم چیم بەچى كردووە، بەڵام پێویستە ئاماژەى پێبكەم پتر لە سآ سالأ لەبەرنامەى ڕادیۆیى هەم لە ڕادیۆى گوڵان و هەم لە دەنگى كوردستان لەو بارەیەوە كارم كردووە، هەر ئەو بەرنامانەش بوون واى لەستافى گۆڤارى ( هاوبەش ) كرد داواى نووسینى گۆشەیەكى لەم جۆرەم لىَ بكەن. بۆ گۆشەى ( سێبەرى پەند )یش لەگەلأ ڕۆژنامەنووس سالار عوسمان مەوداى گۆشەكانمان یەك شت بوە بەڵام ئایدۆلۆژیاى كارەكانمان جیاوازە، بۆ ئەوەى كە پێشتر كاك سالار ئەو گۆشەیەى نووسیوە، وەك نووسینى نێو لاپەڕەى گۆڤار و ڕۆژنامەكان بەڵىَ وایە بەڵام بابەتەكانى من، دەگەڕێنەوە بۆ ساڵى (1997) كە بۆ ڕادیۆى شەقلاوە دەمنووسى پاشان بە دەسكاریەوە خستمە ژێر سێبەرى (سێبەرى پەند).
غەمگین بۆڵى: سوكرات دەڵێت: ( كەسێك بیەوێت دونیایەك بخاتە جووڵە، دەبێت سەرەتا خۆى بخاتە جووڵە) ئەو جوولانە فكرى و مەعریفیەى لەنێو خۆت و دەوروبەرت بەدى دەكەى چیە؟ ئایا هەموو كارێكى ئەدەبى بۆشاییەكى گەورەى تێدا نیە، كە ئەویش تەنیا ڕەخنە ئەم بۆشاییە پڕ دەكاتەوە؟
عزەدین زەكى زادە : دایكم دەیووت تۆ تەمەنت دووسالأ و نیو بوو برا بچووكەكەشت لەبەر مەمكان بوو، ئەو كاتە بە دایكم گوتووە من شیر دەخۆم با براكەشم كێك بخوات ئەوە جۆرێكە لە جووڵانى مەنتیقى، منیش لەگەلأ ئەوەدام هیچ ئاكامێك بەبآ جووڵان بەدەست نایەت، بەڵام دەبآ مرۆڤ بەخۆى بزۆز و كاریگەر بێت نەك بە فاتیحە و نووشتە و نزایان وەجوولە بكەوێت. لەتەمەنى زۆر بچووك كتێبى گەورەم دەخوێندەوە زوو بەهرەى ئەدەبى چەكەرەى كرد، بەڵام وەك بڵاو كردنەوە یەكەم شیعرم لەساڵى 1994 بڵاو كردەوە، كە ئەمانە لەرە لەرە بوون، ئەگەر بەراوردیان بكەین لەگەلأ جوولەى ئەدەبى. بەڵام بەردەوام لەهەرك و كۆشش دانە بۆ لێكردنەوەى قاوغى شێوازى نووسینم، ئەگەر دوا شیعرم ببینى دەزانى كە كاژێكى جیاوازى پۆشیوە لەگەلأ ئەوانەى پێشتر، وە حەز ناكەم لە نووسیندا وەكو كەس بم چونكە شاعیرى كۆپى شتێكى زیادەیە.
ئەو دەقە ئەدەبیانەى دەكەونە بەر رەحمەتى تانوپۆى ڕەخنە سەنگینى، خۆیان نیشان دەدەن، دەنا دەقى زۆر گەورە هەنە ڕەخنە چاوى لێنووقاندوون چونكە تەرازووەكەیان هاوسەنگ نیە، دەنا بەڵىَ پرسیارە داخراوەكانى ناو دەقەكان تەنیا بە ڕەخنەى جیاواز دەكرێنەوە با ئەم كۆپلە شیعرەشم دیارى بآ بۆتان:
دوا ماچى تۆ.. لەسەر لێوم بوو بە تابلۆ
لەو ساتەوەى تۆ كۆچت كرد،
لێوەكانم پاوان كردوون.
نەكا شوێن پێى ماچآ.
بەسەر تابلۆى ماچت داچآ.
نا نا گوڵم، شوێن لێوى تر، لە لێوى من نابێتەوە.
نەوەك ماچآ شوێن ماچى تۆ،
لە لێوى من بسڕێتەوە.
عزالدین زكى زادە 2007
