دەمەوێ پێاوێکی راستگۆ و نوسەرێکی باشیش بم
ئیدواردۆ گالیانۆ: یەکێکە لە نوسەرە بەناوبانگەکانی ئەمریکای لاتین*
لە رۆژی ٣/ سبتێمبەری / سالی ١٩٤٠ لە ئۆرگوای لەدایک بووە نوسەرو رۆژنامەنوسێکی لێهاتووە نوسینەکانی بۆ پتر لە بیست زمانی زیندوی دونیا وەرگێردراوە لەسەر بەرگی دواوەی کتێبێکی بەناوی {کتێبێک بۆ لە ئامێزگرتن} نوسراوە تێکەلەیەکە لە پەند .پارادۆکس . خەون و کورتە سەربردەو بەسەرهات .هتد بۆ ناساندنی ئەو کەلە نوسەرەی ئەمریکای لاتین ئەم چەند پەرەگرافەم هەلێنجاوە لەم کتێب و لەو ِچاوپێکەوتنانەی ئەنجامی داوون کە لە بنەڕەتدا بە زمانی ئیسپانی نوسراون ، بەشی هەرە زۆری نوسینەکانی کراون بە ئینگلیزی ، بەلام وەرگێرانیان بۆ زمانی کوردی هەندێک دژوارە.
پێموایە بەگشتی ئەو دەقە بیانیانەی ئیدیۆم و وێنەی ڕەوانبێژی زۆری تیا بەکاربرابیت وەرگێرانەکەی بۆ زمانێکیتر هەندێک سەختەو تام و چەشەی زمانە بنە ڕەتیەکەی نادەن. بەتایبەتی ئەوانەی لەزمانی دووەمەوە تەرجومەکراون.
مەگەر ، وەرگێر تەواو شارەزای هەردوو زمانەکە بیت رەنگە بتوانی بە بەکارهینانی دەستەواژە و شێوازی کلتوری زمانەکەی خۆی هاوسەنگیەکی گونجاو رابگریت ، هەرچۆنی بیت وەرگێڕان باشترین رێگاو شێوازە بۆ ئاشناکردنی مرۆڤ بە کولتورە جیاوازەکان ،وەرگێڕان یەکێکە لەو زانستە سودبەخشانەی رایەلەی گواستنەوەی زانست و شارستانی و خوو ڕەووشت هەلدەبەستن لە نێوان گەلاندا.
دیارە وەرگێر لەوکاتەی خزمەتی زمان و رۆشنبیری گەلەکەی خۆی دەکات پێ بزانی یان نەزانی خزمەتی ئەو زمانەش دەکات کە بابەتی لێی وەرگرتووە خوێنەری بۆ زیاد دەکات.
دوکتۆر جەمال شحەیید دەلێ: ئەو گەلەی زۆرتر وەرگێران بکات زۆر پێشکەوتوترە لەوەی کەمتری ئەکات هەنگاریا بە نمونە باس دەکات کە ژماەری دانیشتوانەکەی دەگاتە دە میلیۆن کەس سێجار ئەوەندەی بیستو دوودەولەتی عەرەبی ( ٣٠٠ میلیون کەس) وەرگێرانی هەیە وەرگێرانی سەرکەوتوو ئەوەیە خاوەنەکەی چەندین جار بەسەریدا بچیتەوە و پاراوی بکات ، پێویستە دەقی وەرگێردراو کتومت وەکوو دەقە ئەسلیەکە مانا بدات نەک کلکو گوێی بکریت ، یان وەرگیر بەمەبەستی تایبەت ناپاکی لەگەل دەقەکە بکات و لەخۆیەوە شتی لاوەکی بخاتە سەر ، چونکە وەرگێر لەهەمانکاتدا نوسەرەیشە واتە توانای دەست تێوەردانی هەیە لە ماناو مەبەستی دەق .
سەرەڕای گیرو گرفتی زمان ، هەندی وەرگێران هەیە زۆر لە دەقە بێگانەکەی سەرکەوتوترە ، بۆ نمونە هەندێ لەودەقانەی دوکتۆر عەزیر عەبدولا گەردی دەیانکاتە کوردی تامو چەشەی زۆر خۆشترە لە دەقی ئەو زمانانەی لە بنەڕەتدا پێیان نوسراوە ، هەروەها ئەدوێنس شیعرەکنی شاعیری فەرەنسی سان جۆن پیرسی کردووە بەعەرەبی دەلێن زۆر لە خودی شیعرەکانی پیرس روون و ناسکترن.
ئەمانەی خوارەوەش هەندێک لە راوو بۆچونە یاخیانەی گالیانۆیە
فەرامۆشکردن:
ترس تەڕایی لە دەم و زار چک دەکات ووشکی دەکاتەوە ، ئارەقە بە دەست و ناولەپی مرۆڤ دەکات ،ترس تێکدەرو شێوێنەرە .
ترس لە زانین بەرەو جەهالەت دەمانبات . ترس لە ئەفراندن پەکمان دەخاو نەزۆکمان دەکات دکتاتۆریەتی عەسکەری و ترس لە بیستن ترس لە ئاخافتن کەڕولالمان دەکات ، ئەمڕۆش دیموکراسی وێرای ترسی خۆی تووشی نەخۆشی فەرامۆشکاریمان دەکات ، وەکی تریش پێویست ناکات خۆت بە سیگمۆند فرۆید بزانی بۆ ئەوەی بلێی زبل و پاشە ڕۆی بیرەوەریەکان بە هیچ بەڕەیەک داناپۆشرێت.
نکولی کردن لە میرات
———-
گەلی ئیسپان وێنایەکی تەڵخیان بەرامبەر خەلکی مەغریب هەیە ناویان لێ ناوون (مۆرۆ) واتە کۆنە دوژمن بەردەوام باس لە رووداو پێوەندیەکانی سەردەمی کۆنو نوێ دراوسێەتیان دەکەن
شەوێکیان لە مەدرید پرسیارم لە شوفیرێک کرد و پێمگۆت مۆرۆ چی بۆ ئیسپانیا هێناوە ؟
بێ سێ ودوو وەلامی دامەوە گۆتی تەنیا گیروگرفت
ئەو خەلکەی پێیان دەلێن مۆرۆ ئیسپانین بەلام کەلچەریان ئیسلامە ، بە درێژایی هەشت سەدە لە ئیسپانیا ژیاوون واتە سی و دوو نەوەیان لێکەوتووتەوە لەوێ لێهاتویی و درەوشاوەیی خۆیان نیشانداوە هەتا ئێستا زۆرێک لە ئیسپانیەکان هەست بە ڕۆشنایی ئەو درەوشانەوەی ئیسلام ناکەن ، میراتی ئیسلام زۆر شتی جوانی تیایە وەک لێبوردەیی ئاینی کە لەسەر دەستی پاشاکانی کاسولیک کۆتایی پێهات .
ئاشی باوهەوا ، باخ و جۆگەو جۆبارەکان کە ئێستاش ئاوی خواردنەوە بۆ زۆرێک لە شارەکان دابین دەکات و ئاودێری گێلگەکانیان دەکات خزمەگوزاری پۆستە ، سرکە ، خەردەل ، زەعفەران ، دارچین ، کوارگ و دۆمبەلان ، قامیشی شەکر ، زولابیە ، کفتە باسوق ، شەترەنج ، ژمارەی سفر و ئەو ژمارانەی بەکار دێن جەبرو هەندەسە کارو تیۆرەکانی فیساگۆرس ، بەتلیمۆس ، ئەفلاتون ، ئەرستۆ ، زۆر نوسەری تر کە بەهۆی وەرگیرانی نوسراوەکانیان بۆ سەر زمانی عەرەبی لە ئیسپانیاو ئەورۆپا بلاو بوونەوە ، تێهەلکێش کردنی چوار هەزار ووشەی عارەبی لە زمانی کاستلیان ( قشتالی) کە زمانی ئیسپانیە ( زمانی ئیسپانی لە جیهاندا بە پێی پۆلینکردنی نەتەوە یەکگرتوەکان دووەم زمانە پاش زمانی ئینگلیزی لەبەر ئەوەی زمانی فەرمی پتر لە ٢٦ دەولەتە کە بەشی هەرەزۆریان لە کیشوەری ئەمریکای باشورن وەکو مەکسیک ، ئەرجەنتین ، فەنزەویلا ، کۆلومبیا ، ئیکوادۆر ، کوبا دۆمەنیکان ، پەنەما ) هەروەها زۆر شاری دلگیر و دلرفینشیان هەبوو وەکو شاری گەرناتە کە شاعیریکی نەناسراو لەسەرەتای شیعرەکەیدا بەم بڕگەیە باسی جوانی ئەوشارە دەکات
ژنەکە خێرێک بەو کوێرە بکە
ئاخر لەژیاندا
خەم لەوە قورستر نابی
لە شاری غەرناتە پیاو نابینابی
——————-
لە دەقی بەرنگاربونەوەدا دا دەلێ: سەرکەوتوو نەبون لەوەی سەرمان پێدانوێنن وەکو خۆیان دەیانویست!
خەلک لەسەردەمی دیکتاتۆری لە ئورگوای لەباتی قاوەلتی ترسیان دەخوارد ، هەر ترس بوو لەباتی نانی نیوەرۆ شێوان بەلام ئەو خەلکە بە ویستی دوژمنەکانی سەریان دانەنواند ، قەبارەی بەرنگار بونەوە زۆر لە بارستایی ئاوات و خۆشگوزانی گەورەتر بوو ، گەلان ئەگەر بیانەوی ئازاد بژین پێویستە واز لە سادە ترین پێداویستیەکانی ژیان بینن بۆ ئەوەی بگەنە ژیانی سەربەستی و ئازادی ژیانێک کە خۆیان خاوەنی ویست و ئیرادەی خۆیان بن.
——————-
ئێمە لە قوڕ دروست کراوین
بەپێی بیروباوەری کۆنی سۆمەریەکان دونیا بریتی بوە لە زەویەک لە نێوان میزۆبۆتامیا دوو ئاسمانیش هەبوە لەئاسمانی یەکەمدا خواوەندەکان فرمانیان دەدا بە خوداوەندەکانی ئاسمانی خوارەوە کە کار بکەن بۆ ئەوان زەحمەت بکێشن زۆری پێچوو هەتا خوداکانی ئیشکەر لەژیان و سوخرەکیشان بێزار بون ،هەلگەرانەوە ،لەوسەرو بەندەدا یەکەمین مانگرتن لە مێژوی گەردون رویدا پەشێویوی و تەنگەژە پەرەی سەند ، بۆ ئەوەی لەبرسان نەمرن خوداوەندەکانی ئاسمانی بالا ژن و پیاوی ئاسمانی ژێریان لە قوڕ گرتن بۆ ئەوەی بەردەوام بۆ ئەوان زەحمەت بکێشن ، ژن و پیاو لە لێوارەکانی روباری دیجلەو فۆرات زاوو زێ یانکرد هەر لەو قورەش کتێبی حیکایەتەکان دروست کران بەپێی ئەو کتێبانە مردن واتە بونەوە بەقوڕ
کورتە چیرۆک
پیاوێک لە شارۆچکەی نێگوا ی ڕۆخ کەناری دەریا لە کۆلۆمبیا بەرەو ئاسمان هەلدەزەنێ ، کەدەگەرێتەوە باسی گەشتەکەی دەکات ، کە چۆن لەوبانە بیری لە ژیانی ئادەمیزادی سەر زەوی کردوتەوە ، گۆتی ئێمە دەریایەکین لە گڕوبریسکە هەروەها ووتی جیهان قۆمەتێکە لە خەلک و دەریایەکە لە گڕو بلێسە ، هەرتاکێک بە هۆی گڕەکەی خۆی ئەدرەوشێتەوە تەنانەت دوو گڕ لەیەک ناچن گۆتی لەوێ گڕی گەورە و گڕی بچوکم بەدی کرد گڕی رەنگاو ڕەنگیش هەیە ، بریسکەی هەندێ کەس ئەوەندە هێمن و متە تەنانەت لەبەر باش پرتەپرت ناکات ، لەکاتێکدا ئەوانیتر گروبلێسەیان زۆر پڕشنگدارە . هەندێ بریسکەی گێلو کزیش هەن نەدەسوتێن نە رۆشنایی بلاو دەکەنەوە ، هیواش هەیە گڕوبلێسەیان ئەوەندە بەتینە تۆ هەرگیز ناتوانی بێ جاوتروکاندن سەیریان بکەیت ئەگەر لێشیان نزیک بکەویتەوە نقومی رۆشنایی دەبیت.
ئیلتزام
لەچاوپێکەوتنیکدا لەگەل سکۆت شێرمان ئیدواردۆ گالیانۆ لەوەلامی پرسیارێک دەربارەی ئەزمونی خۆی دەلێ: من کاتێک دەنووسم کە پێویسیم بە نوسین هەبیت ئەم وانەیەش لە دەمبکچی یەکی بەهرەمەندی کۆبایی فێربوم کە کە جارێکیان پێی گۆتم من کاتی تەبل دەکوتم کە هەست بکەم پێویستیم پێی هەبیت ئەمە نهینی ئەو بوو بۆی درکاندم هەر بۆیەش من ئەوکاتانە دەنووسم کە پێویستیم بە نوسین بیت نەک بەهۆی ئەوەی بەسەرما بسەپێنرینت ، جگەلەمەش من تەنیا لەڕقی زۆلم و ستەم نانوسم بەلکو بۆ خۆشی ژیانیش ئاهەنگ دەگیڕم ، ژیان وێرای دژواریەکانی زۆر واتای جوانیشی تیایە.
سکۆت شێرمان لێی دەپرسی پێت وایە جان پۆل سارتەر هەلە بووە کاتی دەلێ نوسەر دەبی ئیلتزامێکی روونی هەبیت بەرامبەر لایەنیکی دیاری کراو.
ئیدواردۆ بەراشکاوی گۆتی بروام وانیە کە دەبی نوسەر سیاسی بیت ، بەلکو پێویستە راستگۆ بن ، واتە راستگۆ بن لەو کارانەی ئەنجامی ئەدەن خۆیان نەفرۆشن بوار نەدەن خەلکی تر خامەکانیان بکڕن پێویستە نوسەر رێزی خۆی بگریت ئابروی خۆی بپارێزیت وەکو مرۆڤ هەروەها وەکو نوسەرێکی پڕۆفیشنال ئەوەی دەینوسی پیویستە راست و رەوان بیت ووشەکانی لە ناخەوە هەلقۆلابیت ئەگەرنا بەرهەمەکەی ساختەو ناسروشتیە. کارەسات لەوە دایە فرمانت بەسەردا بکرێ کە دەبی سیاسی بیت کە ئەنجامەکەشی ئەویە کە پێی دەگۆترێت ریالیزمی سوسیالیزمی کە زۆر گەنترە لە ریالیزمی سەرمایەداری.
پ .جەیمس بالدوین لە پێشەکی کتێبەکەی خۆیدا (تیبێنەکانی کوڕی هاونیشتمانی ڕەسەن) دەلێ: دەمەوێ پێاوێکی راستگۆ ، هەروەها نوسەرێکی باشیش بم تۆ دەتەوێ چ جۆرە پێاوێک و چ جۆرە نوسەرێک بیت؟
و.هەر وەکو جەیمس بالدوین کەرێزێکی زۆرم بۆی هەیە دەمەوێ پیاوێکی راستگۆ لەهەمانکاتدا نوسەرێکی باشێش بم من لە بەشی سێیەمی کتێبەکەمدا بیرەوەری ئاگر سودم لە یەکێک لە چیرۆکەکانی ئەو وەرگرتوە کاتێ بالدین لە گەل وێنەکیشێکی هاورێی بەرێ یەکدا ئەرۆن وینەکێشەکە دەلێ سەیرکە ئەویش دەلی چ نابینم تەنیا گۆمە ئاوێکی چلکاو دەبینم هاوڕی کەی جەختی لێدەکات دەڵی باشتر سەیری بکە کە باش لێی مووڕ دەبیتەوە دەبینی پەلە رۆنیک لەسەر زەلکاوەکەیە پەلکەزێڕینەوە و سیمای خەلکی سەر شەقامەکە بە قەرەج و جادوگەر و شیت و پەلکەزێڕینەی ئاسمانەوە لە سەر روی ئەو پەڵە رۆنە رەنگی داوەتەوە و دەجولێنەوە ، لەو رۆژەوە بالدوین دەلێ فێری ئەوەبوم چۆن شتەکان ببینم نەک هەر سەیریان بکەم . بەلای منیشەوە پەندێکی باش بوو هەمیشە هەول ئەدەم سەیری جیهان بکەم لە رووی گۆمە ئاوە بچوکەکان.
خانوی ووشەکان
هیلینا ڤیلاگرا (ژنی ئیدواردۆ بووە) خەونێک دەبینی شاعیرەکان دەچنە ناو خانووی ووشەکان . ووشەکان لە ناو کۆنە بوتلی شوشە پاریزرابون ، لەچاوەڕێی شاعیرەکاندا بوون ، خۆیان پێشکەش کرد ، شێتو شەیدای ئەوە بون هەلیان بژێرن ، لە شاعیرەکان دەپاڕانەوە سەیریان بکەن ، بۆنیان بکەن ، دەستیان لێبخشێنن ، بیان لێسنەوە ، شاعیرەکان سەری بوتلەکانیان کردنەوە بەسەری پەنجەکانیان ووشەیان هەل دەسەنگاند و تاقیان دەکردنەوە، بۆ چیژکردن لێوەکانیان دەگەزتن ، لوتیان هەل دەپشاوتن ، شاعیرەکان لەو ووشانە دەگەڕان کە نەیان ناسیبون یان پێ یان ئاشنا نەبوون هەروەها ئەوانەی پێشتر دەیان ناسین بەلام وونیان کردبوون.
هەرلەخانوی ووشەکان مێزیک لە رەنگەکان هەبوو ، ئەوانێش خۆیان بە جوانترین تافگەی رەنگاورەنگ پێشکەش کرد هەر شاعیرەی بۆ خۆی رەنگێکی دلخوازو پێویستی هەلبژارد ، لیمویی ، زەرد ، زەردی وەک رەنگی خۆر ، شینی زەریایی ، شینی تۆخی وەک دوکەل ، سووری قرمزی ،سووری رەنگی خوێن ، سووری شەرابی.
سیستەم
کارگوزارەکان ئەرکی خۆیان بەجێ نا‌هینن.
بەلێن ئەدەن بەلام جێبەجێی ناکەن
کاری ڕەواش بێ پشتگیری بەڕی ناکەن
سیاسەتمەدارەکان فرەوێژن ، بەلام توخنی شتی بە سوود ناکەون
دەنگدەرەکان دەنگ ئەدەن بەلام کەسی بە کەلک هەلنابژێرن.
میدیا زانیاری چەواشەکاری ڕادەگەیەنیت
قوتابخانەکان وانەی جەهالەت دائەدەن
نابووتی و هەژاری خۆمالی کراوە
سوود مەندی و قازانج کردن تایبەت کراوە
دادوەرەکان قوربانیەکان سزا ئەدەن.
سوپا شەڕی هاولاتیانی خۆیان دەکەن
پۆلیس دژی تاوان ناوەستێتەوە
لەبەر ئەوەی خۆیان سەرقالی ئەنجامدانی تاوانن
—————
* ئەمریکای باشور لە دوازدە دەولەتی سەربخۆ پێکهاتووە کۆی دانیشتوانی دەگاتە ٣٠٠ میلیۆن کەس : ئەرجەنتین * پەنەما * بەرازیل * ترینیداد وتۆباگۆ * چیلی * کۆلومبیا * ئیکوادۆر * گۆیانا * باراگوای * پیرۆ * سۆرینام * ئۆرگوای * فەنزەویلا *
بۆیەش پێی دەلێن ئەمریکای لاتین چونکە زمانەکەیان لەزمانی لاتینی وەک زمانی بورتگالی و ئیسپانی و فەرەنسی .. هتد داتاشراوە:
سەچاوەکان
ویکیپیدیا ، گۆڤاری فیکر ،
The book of Embrances
http://www.answers.com/topic/eduardo-galeano
http://en.academic.ru/dic.nsf/
http://www.moc.gov.sy/index.php?d=48&id=237
