فرە پسپۆڕی

  فرە پسپۆڕی مەسەلەیەکە پەیوەندی بە تواناو هێزی داهێنانی کەسێکەوە هەیە کە لە رووی رۆشنبیریەوە توانایەکی ئینسکلۆپیدی مەودافراوانی هەیە و کەم تا زۆر سەری دەرچێ لە هەر یەک لەو بوارانەی کە قسەیان لەسەر دەکات و دەشتوانی شارەزایی حۆشی بکا بە پێوەرێک بۆ لێکدانەوەو لێکۆڵینەوە لە بوارە جیاجیاکاندا.  بەدرێژایی مێژوو سەرهەڵدانی مرۆڤە فرەپسپۆڕەکان سەرهەڵدانێکی تەنک بوەو ژمارەیان کەم و دەگمەن بووە، کەمی ئەو ژمارانەش بۆ سەختی و ئاستەمی ئەم بابەتە دەگەڕێتەوە، لە مێژوودا زۆر بە کەمی کەسانی وەک لیۆناردۆ داڤنشی دەبینرێ کە لە هەموو بوارێکی فیکری و هونەری و زانستی و کۆمەڵایەتیدا کاری کردبێت و  توانیبێتی بە تەواوی و تێروتەسەلی رۆح بە بەری هەموو ئەو  بوارانەدا بکات کە کاری لەسەر کردوون، یان بە کەمی کەسێکی وەک فرانسۆ ماری ئاروئە ناسراو بە ڤۆڵتێر دەبینرێ کە  زیاتر لە چەند بوارێک لە بوارەکانی رۆشنبیریدا کاری کردبێ بەرهەمی شانۆیی و شیعری و فەلسەفەو زانستی و کۆمەڵایەتیشی لە دوای خۆیدا بەجێهێشتبێت، یان کەسێکی وەک تیۆدۆر ئادۆرنۆ پەیدا بووبێ کە لینکێک دروست کردبێ لە نێوان فەلسەفەو کۆمەڵناسی و مۆسیقادا ، نەک ئەمەش توانیبێتی لەو بوارانەش دەستڕەنگینی و سەرکەوتنی خۆشی بەدەست بێنێ.
 بە ئەندازەی ئەوەی مەسەلەی فرە پسپۆڕی  دەربڕین و نواندنە بەو ئەندازەیەش پێشکەشکردنی توانایە، ئەو توانایە ناتوانێ بە بێ شوێندەست جێهێشن هیچ مانایەکی هەبێ ، کاتێ مەولەوی لە نێو رۆشنبیری کوردیدا شیعر و لێکۆڵینەوەی ئاینی و سۆفیگەری و لێکدانەوەی کۆمەڵایەتی نووسی، لە هەریەک لەو بوارانەدا بووە دەنگێکی دیارو وێنەیەکی روون ، ئەو لە پاڵ شیعرە جوانەکانی خاوەنی هونەری نامەنووسین و کتێبی الفچیلە ( کە کتێبی تایبەت بە زانستی ئسوڵی ئاینی)و هەروەها کتێبی  العقیدە المرچیە کە باس لە بیروباروەڕی مەزهەبی ئەشعەریە دەکات وخاوەنی شیکردنەوەی بواری سۆفیگەریشە ، بەدەنگبوونی ئەو بەدەنگبوونێکی سەرپێیانە نەبوو، پڕۆژەیەک بوو گیان و ژیانی خۆی بۆ تەرخان کرد قارەمانێکی ئەفسانەیی بوو لە نێو مەودای رۆشنبیری کوردیدا.
  لە سەدەکانی ناوەڕاست بە دەگمەن نووسەرو رۆشنبیری فرەپسپۆڕ دەبینرا، نووسەرانی ئەو کاتە بە ئەرکێکی سەنگینەوە دەیانڕوانیە کاری بەپسپۆڕبوون، کەسێکی وەک شکسپیر تەنیا لە شیعرو شانۆ زیاتر خۆی لە قەرەی بوارەکانی تر نەدەدا ، دڵنیاشم ئەم زاتە  دەیتوانی شتی دیکەش پێشکەش بکات، لە نێو رۆشنبیری عەرەبی و فارسیشدا  نووسەری بە توانا هەن و هەشبوون، چ لە رووی توانای ئەنسیکلۆپیدی و چ لە رووی توانای زمانەوانی وبەلاغیشەوە بۆ ئەوەی  ببنە پسپۆڕی چەندین بوار، بەڵام بە حەزەرو سڵکردنەوە ئەم کارەیان کردووە، لەبەرچی ؟ بێگومان لەبەر بەرپرسیاری !! خۆ قەتیسکردن لە یەکێک لە بوارەکاندا کارێک بوە لە رووی هۆشیاریەوە پێی هەستاون. مەسەلەی هەڵبژاردنی بابەت هۆکارێک بووە، بۆ قاڵبوون لە نێو جوغزی ئەو بابەتەی کە خۆی بۆ تەرخان کردووە.
  بێگومان فرە پسپۆڕی گەر بە شێوەیەک لە شێوەکان پەیوەست بووبێ بە بارودۆخێ فیکری و کۆمەڵایەتی و سیاسیەوە،لە هەندێ روەوە پەیوەست بە ئەمانەت و ویژدانی داهێنانەوە بووە ، رەنگە  بڕێکی زۆر لەو هۆکارانەی وایان کردبێ کە لە سەردەمە کۆنەکاندا کەسانێک هەستن بە کارکردن لە  بوارە جیا جیاکان بۆ ئەوە بوبێ تا کەلێن و بۆشاییە کلتووری و رۆشنبریەکان پڕکەنەوە، نەک بە مەبەستی خۆنواندن و شوهرەت و ناوپەیداکردن، لەو سەردەمانەدا کەسانێک هەبوون بە مەبەستی داهێنان مەرگ و ژیانی خۆیان لە پێشەوە دادەنا ، وازیان لە گشت پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان دەهێنا تا بە دابڕاوی بیرکەنەوەو داهێنان ئەنجام بدەن، کەسێکی وەک ئیبن روشد ساڵانێکی دورودرێژ خۆی سەرقاڵی ئەرستۆ کردبوو، ئەمەش بۆ ئەوە بوو تا دەرئەنجامی کارەکەی شتێکی سەرپێیانە نەبێ ، بەڵکو مەبەست لەدووبارەنووسینەوەی ئەرستۆ بوو، ئیبن روشدێ کە پسپۆری فەلسەفەو پزیشکی و ئەستێرەناسی و ماتماتیک بوو، کەچی بەسڵکردن و گومانەوە ووشەکانی دەخستە سەر پەڕاو.
 لە نێو ئەدەب و رۆشنبیری ئێمەش کەسانی لەو شێوەیەمان هەبووە، بەڵام سنووری پسپۆڕیەکان تا رادەیەک لە یەکتری نزیک بوو ئەوەندە لە یەکتری دورنەدەکەوتنەوە، نموونەمان لە کلاسیکی و پاش کلاسیکیشدا هەیە، وەک پێشتر ئاماژەمان بە مەولەوی کرد، بەڵام لەوه ش بترازێ نموونەی تاک پسپۆڕیمان زۆرە.
 خۆتەرخاننەکردنی رەها  بۆ بوارێک لە بوارەکان بە تێروتەسەلی وای کردوە ئێمە رۆشنبیریەکی سست و بێتواناما هەبێ  سەرقاڵبوون و پەرتەوازەبوون و ئەمبەرو ئەوبەرکردن و چوون بەگژ هەموو بوارەکان، کاری کردوەتە سەر تواناو هێزی تاک پسپۆڕیەکانیش ، هەر ئەمەش وای کردووە ئەوانەشی لە یەک بواریش کاردەکەن تارادەیەک بێهێزی و هەژاریان پێوە دیاربێ ، هۆی ئەمەش  کورتبینی و کورترۆشنبیری و قوڵنەبوونەوەیە.
  مێژووی رۆشنبیریمان مێژوویەکی تەمەڵ بوەو لە پاڵ ئەو تەمەڵیەی خۆیدا ژمارەیەکی زۆر رۆشنبیرو نووسەری تەمەڵیشی بەرهەمهێناوە، گەر لە فڕە پسپۆڕیدا پەرتەوازەیی و بێهێزی بەدی بکرێ ئەوە کەم تا زۆر لە تاکپسپۆڕیەکانیشدا ئەو تەمبەڵیە بەدی دەکرێ . بەڵام لەمەش خراپتر مومارەسەکردنی موزەیەفانەی فڕەپسپۆڕیە، ئەمەشیان ئەو گرژیەی بەرهەمهێناوە کە کەوتوەتە نێو ماسولکەی رۆشنبیریمانەوە ، لە رۆشنبیری کوردی و ناوچەکەشدا ژمارەیەکی زۆر فرەپسپۆڕ پەیدابوون، بە راست و چەپ ، سەرو خوار و بە هەموو لایەکدا دەنووسن و هەڵدەپاچن و تیۆریزەدەکەن، بە بەرزی و نزمی مەوداکانا دەست و قەڵەم دەوەشێنن و دەم لە هەموو بابەتێک دەکوتن ، هەستی لێپرسینەوە لایان ونەو رەخنەو سستی رەخنەیی وای کردووە مەیدانەکە بۆ ئەو کەسانە تەخت بێت.
 لەگەڵ سەرهەڵدانی بەجیهانیبوون و گەشەکردنی پەیوەندی تەکنیکی  و تەکنەلۆژیەکان زۆربەی پەیوەندیەکان روویان لە گۆڕان کردووە، دیارە وەک چۆن هەموو بەش و زانست و لایەنەهەمەچەشنەکانی چالاکی مرۆڤی لە داهێنانی یەکتریدا بەشداردەبن، هەر ئاوەهاش کلتوورو رۆشنبیریش گۆرانی مەزنیان بەخۆیانەوە بینیوە، تێکەڵبوون و بەشداریکردنی زانستەکان لەگەڵ یەکتریدا کاریکردۆتە سەر تێکەڵبوونی بوارە فیکری و چالاکیە مرۆڤایەتیەکانیش ، لەم سەردەمەدا لەگەڵ تێکەڵبوون و گەشەکردنی سەرمایەداری و دەسەڵاتی زانست و سیبرانیەت و جیهانی ئەلیکترۆنی تێبینی دەکرێ کە چالاکیەکان زیاتر روو لە بەپسپۆڕبوون دەکەن، بە پسپۆڕبوون هەنگاو بەرەو وردبوون و ناسکی و بەش بەش بوون دەنێت و مەودای پسپۆڕی زۆر مەزن بووە، هەروەها ژمارەشیان زیادی کردووە، هەروەها وەرگریش زیاتر پێویستی بە ووردەکاریەکان هەیە تا تێکەڵی و پێکەڵی ، لە کارگەو رۆژنامەو دەزگا و میدیاو کارگێڕی و بەرێوەبردنیش دابەشکردن و بەپسپۆڕبوون مەرجی سەرەکیە ، ئەم پسپۆڕبوونە چووەتە نێو وردەکاریەکانیشەوە، لەپسپۆڕی گشتەوە بۆ پسپۆڕبوونی  ووردەکارەکان.
 دیارە لە هونەرو ئەدەب و زمانیشدا ئەم وردەکاریە هەنگاوی فراوانی ناوە ، تەنانەت ژمارەی پسپۆڕی هەر یەکێک لە وردە ئەرکەکان بەرەو فراوانی گەشەکردن رۆیشتووە، ئەمڕۆ پسپۆڕی هەریەک لەو بوارانە دەیەها بواری دیگەی لێبووەتەوە، ئەمەش بۆخۆی ئەوە دەسەڵمێنێ کە سەردەمی پسپۆڕی زیاتر چەسپیوە، ئەوەشی بیەوێ لە چەند بوارێکا ئەو هەوڵە تاقیبکاتەوە پێویستی بە تواناو هێزی بیرکردنەوەو ماندووبوون هەیە، بۆیە بەپسپۆڕبوون بۆخۆی بەرپرسیاری و توانایە و سامانی زانستی و عەقڵە.
 ئەوەی جێگای سەرسوڕمانە زۆربەی هەوڵەکان لای ئێمە هەوڵی کرچ و کاڵن ، لە پشتەوەی نووسینەکان توانای رۆشنبیری باڵاو تێرو تەسەل نیە و توانای زاڵبوون بەسەر هەریەک لەو بابەتانەی قسەی لەسەر دەکرێ توانایەکی مامناوەندیە ،  بگرە لە نێو کایەی رۆشنبیری ئێمەدا قسەکردن و دەمکوتان لە بابەتە هەمەچەشنەکان بەو مەبەستە نیە کە پەیامێک بگەیەنێ، بەڵکو زێدەتر هەوڵی دیکەی لە پشتەوەیە، ئەو هەوڵانەش چەقدەبەستن بە دەوری : حەز لە شوهرەتکردن و بوونی رۆحی خۆشەویستی بۆ دەسەڵات و هەروەها لە یەکێک لە ئاستەکانیش لە وەهمەوە سەرچاوەی گرتووە، وەهمی ئەوەی ئەو کەسە لە هەموو بوارێکا کەسێکی داهێنەرو دەستڕەنگینە، ئەم دەردەش لەم چەند ساڵانەی دواییەدا زیاتر لە نێو رۆشنبیری ئێمەدا بێسنوور پەرەی سەندووە.
 ت.س.ئیلیوت بە هەموو توانای خۆی توانیبووی تەنیا لە دوو بابەتی مەزن زیاتر دەم نەکوتێ، شیعرو شانۆ، یەکێکی وەک جیل دۆلۆز توانایەکی بێ شوماری لە بوارە جیاجیاکانی نووسیندا هەیە بەڵام لە لێکۆڵینەوەو فەلسەفە زیاتر پەلی بۆ کاری تر نەهاویشتووە، خۆ دڵنیاشم لەوەی ئەو دەتوانێ لە بواری دیکەشدا قسە و تیۆریزەش بکات. لە نێو ئەدەبی کوردی لە سەردەمی پێش سەردەمی هەشتاکان دیاردەی فرەپسپۆڕی لە یەک تاککدا بەو ئەندازەیە نەبوو، دیارە مەسەلەی بەرپرسیاری یەکێکە لەو هۆکارانەی کە وا دەکات ، رۆشنبیر بە حەزەرەوە دەستبداتە نووسین و لێکۆڵینەوە، بەڵام ئەو لێپرسراویە لەمڕۆی رۆشنبیری کوردیدا بەرەو ئاراستەیەکی ترسناک دەڕوات، نووسەرو رۆشنبیری وامان هەن لە یەک کاتدا : رەخنەگرو رۆماننووس و شاعیرو پۆلیتیکۆلۆژ و کۆمەڵناس و وەرگێریشە، خۆ ئەگەر لە هەر بوارێکدا چاوپێکەوتنیشی لەگەڵدا بکرێ ئەوە هەمیشە ئامادەگی ئەوەی تێدایە قسە بکات و تەسریحاتی ترسناکیش دەرپەڕێنێ.
 من دژ بەوە نیم فرەپسپۆڕی لە کەسێکدا کۆبێتەوە گەر بێتوو دەستڕەنگین و قەڵەم و بیررەنگین بێت و ئەو شتانەی دەیڵێ تواناو هێزی هونەریان تێدا بێت، ئینکار لەوە نیە کە لە مێژووی رۆشنبیری جیهانیدا داهێنەرو رۆشنبیری وەها هەبوون کە توانای فرە پسپۆڕیان تێدا بووە، یەکێکی وەک جان پۆڵ سارتەر فەیلەسوف و شانۆنووسو رۆماننووسیش بووە و لە بواری سیاسەتیشا قسەی کردووە. من دژ بەوە نیم کەسێک ئەوەندە قاڵبووبێت لە نێو هەموو لێکۆڵینەوەو نووسین و خوێندنەوە جیهانیەکاندا تا بتوانێ لە هەموو بوارێکا کەسێکی داهێنەر بێت، هەروەها بتوانێ باشترین داهێنان پێشکەش بە ئەدەب و رۆشنبیری مرۆڤایەتی بکات، بەڵام ئایا ئەوەی لای ئێمە دەکرێ وایە؟!
 هەندێ کات گەر فرە پسپۆڕی تاکەکەس لە چەند بوارێکی نزیک بە یەکتریش بن، قەیناکا، بەڵام کار بگاتە ئەوەی تاکێک حۆی لە هونەری رۆماننووسی و رەخنەو سیاسەت و فەلسەفەو هونەریش بدات ، ئەمەیان کەمێک زێدەڕۆیی پێوەیە ، ئەو کاتە کارەکە لە هونەری نووسینەوە دەبێتە گەمەی نووسین، دەگمەنن ئەوانەی بتوانن لە یەک کاتدا فریای ئەو هەموو بوارە بکەون و ببنە پسپۆڕ لەو هەموو بوارانەدا، نووسین هەر ئەو نیە تۆ لە بوارێک لە بوارەکاندا راو بۆچوونێکی خۆت بنووسی ،بەڵکو نووسین گەیاندنی پەیام و زانست و زانیاریە و بگرە لەوەش بەرفراوانترە، ژمارەیەکی زۆر لەو کەسانەشی کە مومارەسەی فرە پسپۆڕییان کردووە ، هەر تەنیا توانیویانە لە یەکێک یان دووان لە بوارەکان سەرکەوتن بەدەست بهێنن.
 زۆربەی ئەو نووسینانەی ئەمڕۆ دەبینرێ ، ئاماژەن بە تواناو دەسەڵاتی تاک لە بوارێک لە بوارەکاندا، بەڵام ئەوەی تێبینی دەکرێ و لە جوغزی روانینەکاندا دەردەکەوێت، ئەوەیە کە  تین و تەوژم و توانای رۆشنبیری هەندێ لە نووسەرانی کورد شێوە تەمەڵیەک و سستیەکی ئەکادیمی پێوە دیارە، هەروەها روانینەکانیان تا سنوورێکی دیاریکراو زیاتر بڕ ناکات، چەقبەستن بە دەوری کۆمەڵێ زاراوەو شێوەنووسینی چونیەک لە هەر بوارێک لە بوارەکان بووەتە مۆرک و روون دیارە، سەرەڕای ئەم هەمووەش دێن ( واتە ئەو نووسەرانەی ئاماژەم بۆ کردن ) و خۆیان لە قەرەی بابەتگەلێکی هەستیارو ورد دەدەن . بۆیە ئەو مۆرکی سستیە دەبێتە میتۆد و لە هەموو ژانرەکانیاندا رەنگ دەداتەوە.
 دواجار دەڵێم بوونی فرە پسپۆڕی لە تاکێکدا دیاردەیەکی ناتەندروست نیە، بەڵکو ئەوەی کە نادروستە، چارەسەرکردنەکانیانە. بۆ کلتوورێکی وەک کلتووری ئێمە بوونی فرە پسپۆڕی رەنگە زەرورەتێکی پێویست بێت ، بەڵام بە چ شێوەیەک و لە چ ئاستێکەوە پراکتیزەی ئەو کارە دەکرێت و لە پشتی ئەو پراکتیزەکردنەدا چ هێزو توانایەک هەیە. فرە پسپۆڕی چ ئامانجێکی لە پشتەوەیە، ئایا ئامانجی دەوڵەمەندکردن یان ئیفلیجکردن، بەهێزکردنی بونیادی کلتووری و رۆشنبیری یان خۆنواندن و سنگدەرپەڕاندن.
 
 Palawan31@zonnet.nl