Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
فێردیناند دى سۆسێر و زانستى زمان

فێردیناند دى سۆسێر و زانستى زمان

Closed
by December 6, 2008 زمان

 فێردیناند دى سۆسێرو…
 زانستى زمان
 عەبدولڕەحمان فەرهادى

 
 فێردیناند دى سۆسێر (Ferdinandde Saussure) زانایەكى سویسرى بوو كە لەساڵى (1875)ز لەدایك بووەو لەساڵى (1913) كۆچى دوایى كردوە.
 سۆسێر بە مەزنترین زاناو فەیلەسوفى تیورى نوێى زمان دادەنرىَ، هەروەها زانایانى تر واى بۆ دەچن كە سۆسێر شوێنێك لە لێكۆڵینەوە زمانەوانییەكان داگیر دەكات كە هاوتاى شوێنى ئەپسن (H.Ibsen)ە لە هونەرى تازەى شانۆدا.
 سۆسێر لە ژیانیدا هیچ كتێبێكى لەبارەى لینگویستیك دانەناوە تا بتوانرىََ باسیان لێوەبكرىَ، بەڵام ئەو لێكۆڵینەوانەى كە لە ساڵانى (1906-1907و 1908-1909و 1910-1911) پێشكەشى كردوون لەلایەن خوێندكارەكانیەوە كۆكراونەتەوە كە لەكاتى پێشكەش كردنیدا نووسیویانەتەوەو یەكێكیان لەلایەن چارلس بابلو ئەلبێرت سكیهاى لەساڵى (1916)دا بەناوى چەند كۆرسێكى گشتى بۆ زمانەوانى لە چاپ دراوەو پاشان لە ساڵى (1959) وەرگێڕدرایە سەر زمانى ئینگلیزى.
 سۆسێر لایەنى جیاوازى بۆ لێكۆڵینەوە لە سیستمى دەنگ بۆ هەر زمانێك داناوە، یەكەمیان پێوەندیى بە دەنگەوە هەیە وەك دیاردەیەكى فەلسەفىو فیزیایى كە قورساییەكى دەروونیى هەیە.
 لایەنى دووەمیان پابەندە بە هەستى قسەكەرى زمان. لایەنى سێیەمیان پابەندە بە لێكۆڵینەوە لەو گۆڕانانەى كە بە تێپەڕبوونى چاخەكان بەسەر زمان دادىَ.
 سۆسێر لایەنى یەكەمى ناونا زانستى دەنگ (فۆنیم)و دوا لایەنیشیانى بەزانستى مێژوویى دەنگ ناوزەد كرد.
 بەڕاى سۆسێر زمان پێوەندیى بە دەرخستنى دەنگەوە هەیە لەكاتى قسە كردنو ناوى نا (Acte Phonetaire)و بەو وێنە دەنگییەى كە دەنگ یاخود چەندین دەنگ هەلێدەگرێ ناو نا (Impression). لێكۆڵینەوە لەهێنانە دەرەوەى دەنگ لە قوڕگ پێوەندیى بە جوولەو ئەندامەكانى دەنگو لێكۆڵینەوە لەم بارانەوە هەیە، ئەمانە هاوكاریى یەكتردەكەن بۆ بەرهەم هێنانى دەنگێكى دیارى كراو بە جیاوازیى جۆرەكانى جوولەى دەنگێك بۆ دەنگێكى دیكە.. یەكە دەنگییەكان لاى سۆسێر ژمارەیان كەمەو بۆ هەریەكەیەكیش چەندین شێواز هەنو، تایبەتمەندییەكانى یەكە دەنگییەكان ئەوەیە كەوا قسەكەرى زمان (بێژەر) جیاوازى لەنێوان شێوازەكانى یەكەى دەنگێكدا ناكات.
 بەڕاى سۆسێر، ئاخاوتن زنجیرەیەك یەكەى دەنگییە كە قسەكەر دەریدەدات، بەڵام ئەو یەكە دەنگییانە لە یەكەى زمانەوانى رێك دەخرێن كە سنوورو واتاى خۆیان دەدەن. یەكەى زمان لەوانەیە لە یەكەى دەنگێك یان زیاتر پێك بێت. یەكە زمانەوانییەكانیش سىَ تایبەتمدندییان هەیە:
 1- پێكهاتووە لە زنجیرەیەكى لەدواى یەكییەكیى دەنگى.
 2- واتادارە.
 3- بۆ شێوەیەك پارچە ناكرىَ كە هەر پارچەیەكى دوو سیفەتەكەى پێشووى تێدا بێت.
 زمان لە بنەڕەتدا كۆمەڵێك هێمایە، رستە هێمایە، وشە هێمایەو یەكەى زمانەوانیش هێمایە، بەڵام هەندىَ هێما سووكو سادەنو هەندێكیشیان قورسو ئاڵۆزن، رستەى (كوڕەكە هات) رستەیەكى ئاڵۆزە، هەروەها (كوڕەكە)ش هێمایەكى ئاڵۆزە، بەڵام ئامرازى (ەكە)و (كوڕ) هێماى سادەن.
 هێما زمانییەكان وەك ئاماژە بە دەست یاخود راگەیاندن یان جوولەى رووخسارو (دەمو چاو) لە پێكهاتەیاندا هێمان بۆ چەندین واتاى دیارى كراو. بەڵام هێما زمانییەكان دوو تایبەتمەندیى بنەڕەتییان هەیە:
 1- هێما زمانییە لە ناوەڕۆكدا ڕەشۆكیەكان، واتە لە پێكهاتەى شێوازدا ناكەونە بەر لۆجیك، هەروەها هیچ هۆكارێكیشیان نییە. بۆنموونە لە زمانى كوردیدا هیچ هۆكارێك نییە بۆ ناونانى ئاژەڵێكى وەك (پشیلە) تەنیا ئەوەنەبىَ كەوا قسەكەرانى كورد ئەم زاراوەیەیان بۆ ناونانى ئەم ئاژەڵە داناوە بەڵام ئینگلیزى پێى دەڵێن (     ).
 2- لە تایبەتمەندییەكانى هێما زمانەوانییەكان ئەوەیە كەواتا بەڕێكىو بەشێوەیەى زنجیرەیەكى لەدواى یەك داهاتووە، كاتىَ كە دەدوێین یاخود لەبارەى شتێكەوە قسە دەكەین، لەڕاستیدا زنجیرەیەك لەیەكەى زمانەوانى بەدواى یەك دا دەردەدەین.
 لەم بارەیەوە لە تیۆرى سۆسێردا گرنگترین شت ئەوەیە كەوا باوەڕى بەیەكەى زمانەوانى هەیەو واى بۆچووە كەوا سیستمێكى پێوەنددار بەیەكەوەى بە ستوون. زمان بىَ ئەو پێوەندییەى یەكەكانى پێك دەبەستێتەوە، هیچ بوونێكى نابىَ. دەنگ خۆى لە خۆیدا یەكەیەكە هیچ سوودێكى نابىَ بىَ پێك بەستنو پێوەندى بوونى بە یەكەكانى دیكەوە. یەكە زمانەوانییەكانیش بەم شێوەیەن.
 هەردوو گوزارشتى (Cent deux)و (deux Cent) لەدوو یەكەى زمانەوانى پێك هاتوون گوزارشتى یەكەم واتە (102)و گوزارشتى دووەم واتە (200). لێرەدا جیاوازیى واتا بەهۆى جیاوازیى یەكە زمانەوانییەكەوە نییە، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازى پێوەندیى نێوان هەردوو یەكە لە پێكهاتەیاندا.
 پێوەندیى نێوان یەكە زمانەوانییەكانو یەكە دەنگییەكان واتاى سوود بەخشو زیانبەخشیشیان هەیە. لێكچوون لەنێوان یەكە زمانەوانییەكانو پێكبەستن لە نێوانیاندا بۆ پێكهێنانى رستەیەك زۆر گرنگە، بەڵام دژكارىو جیاوازى لەنێوان ئەو یەكانەدا دیسانەوە هەر گرنگە. لەنموونەكەى پێشوودا (deux, Cent) دوو یەكەى سادە هەن كە بەدوو شێوازى جیاواز بەیەكەوە بەسترانەوەو لە ئەنجامدا دوو یەكە یان دوو هێماى ئاڵۆزیان پێك هێنا، لەم دژكارییەدا جیاوازیى واتا بەرهەم هات.
 لەم بارەیەوە سۆسێر زانستى زمان بەزانستى ئابوورى دەچوێنىَ، لەكاتێكدا كە دووەمیان (واتە ئابوورى) چارەسەریى ئیشو بەها دەكاتو یەكەمیشیان چارەسەریى دەنگو بەها (واتا) دەكات.
 هێما زمانەوانییەكان جیاواز دەبن ئەگەر بە هاكانیان (واتاكانیان) جیاواز بنو جیاوازیش لە بەهادا واتە دژكارى.
 لەبارەى جیاوازیى نێوان قسەو سیستمى زمانەوانیدا، سۆسێر سوودى لە بیرۆكەكانى ئەرستۆ وەرگرتووە، بەتایبەت لە پێكهاتەى تیۆرە زمانەوانییەكەى خۆى. بەڕاى سۆسێر زمان دەگۆڕىَو پێش دەكەوىَ، لەم روانگەیەوە لێكۆڵینەوە زمانەوانییەكان دابەش دەكاتە سەر لێكۆڵینەوەى مێژوویى (Diachronic)و لێكۆڵینەوە وەسفییەكان (Synchronic) لێكۆڵینەوەى مێژوویى بایەخ بە پەرەپێدانى زمان دەدات بە تێپەڕبوونى چاخەكان. بەڵام لێكۆڵینەوە وەسفییەكان بایەخ بە ئێستاى زمانو توێژینەوە دەدات لە سەردەمێكى دیارى كراودا.
 ئەگەر ئێمە لەلایەنى زمانەوە ورد بینەوە, تەواو بۆمان دەردەكەوىَ كەوا ئاخاوتن لایەنێكى تاكیى كاریگەرە لە زماندا كە سۆسێر ناوى نا (Parole) (ئاخاوتن) ئەم لایەنە لە قسەى منو قسەى تۆوە وەك تاكێكى جیاواز خۆى دەنوێنىَ كە لە زۆربەى كاتدا لەشێوەى گۆكردنو پێكهاتەى رستەدا لێك دەچن، بەڵام دیسانەوە تووشى هەندىَ جیاوازیى گرنگ یان جیاوازیى لاوەكى دەبنەوە, بەڵام رووكارەكەى دیكەى زمان بریتییە لە سیستمى زمانەوانى یان  چەمكى زمان كە سۆسێر ناوى نا (Iangue) مەبەستى سۆسێر لەمە شێوازى زمانى كۆمەڵایەتییە كە لە بێژەرانى زمانەوە لە كۆمەڵگاكانیان بۆمان ماوەتەوە كە رێزمانو پێكهاتەى رستەو شێوە گوزارشت دەگرێتەوە.. لە راستیدا رێزمانو چوارچێوە زمانەوانییەكان لە ئاوەزى قسەكەر بۆ زمان بەشێوەیەك بنەماى خۆیان داناوە، كە قسەكەر هەوڵى لاسایى كردنەوەى دەدات، ئەمەش كاریگەریى لەسەر قسەكانیدا دەبىَ، سەربارى ئەوەى كە خۆى لە خۆیدا ڕەگەزێكى بنەڕەتیى تێگەیشتنە لەنێوان بێژەرانى زماندا، گەر ئەمە نەبىَ ئەوا ئەو تێگەیشتنە زمانییەش نابىَ. زانینى سیستمى زمانەوانى ئامانجێكى بنەڕەتییە بۆ لێكۆڵینەوەى زمان، بەڵام ئاخاوتن تاكە هۆكارێكە بۆ گەیشتنە ئەنجام، ئەگەر ویستت لەبارەى سیستمى زمانەوانیى هەر زمانێك بكۆڵیتەوە، ئەوا پێویستە گوىَ لە قسەكەران رابگریت, چونكە لەنێوان خۆیاندا لە زۆر لایەن جیاوازن.
 سۆسێر ڕاى وایە كەوا زمان دەگۆڕێتو پێش دەكەوێت، ئێستا زۆربەى زانایانى زمان هەمان ڕاى سۆسێریان هەیە، بەڵام هەندێكیان ڕایان وایە كەوا گۆڕانى زمان ئەو لایەنانە دەگرێتەوە:
 1- گۆڕانى دەنگ.
 2- گۆڕانى وشە بە پێوانەى رێسا گشتییەكان (Analogy).
 3- وەرگرتن لە زمانانى دیكەوە بۆ گوزارشت كردن.
 4- گۆڕانە جۆراوجۆرە لاوەكییەكان.
 سۆسێر لەو بڕوایەدایە كەوا كڕۆكى گۆڕانى دەنگەكانیش( بەڕاى سۆسێر) بەشێوەیەكى ناڕێكەو ناكەوێتە بەر هیچ رێسایەكى گشتى، چونكە گۆڕانى دەنگێك بەند نییە بە گۆڕانى دەنگێكى دیكەوە، بەڵكو ڕەنگە وشەكان شێوەى دەنگیان بگۆڕێت و واتاكانیان بگۆڕێتو شێوازە دەنگییەكان هەمان واتایان هەبىَ، بۆیە سۆسێر لاى وایە كەوا گۆڕان لە زمان هیچ نرخێكى زمانەوانیى نییە.
 سۆسێر بە گەورەترین دامەزرێنەرى تیۆرى نوێى زمان دادەنرىَو یەكەمین كەسیش بووە كە پێناسەى وردو پێویستى بۆ بابەتى زانستى زمان داناوەو یەكەمین كەسیش بووە كە میتۆدى زانستى بۆ لێكۆڵینەوەى زمان دیارى كردوە.
 
 سەرچاوە:
 1- علم الاشارە/ السیمولوجیا/ بى رجیرو- 1992.
 گۆڤارى (الاقلام) ژمارە (11)
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.