فەیلەسووفەكان و گرژى فیكركردنەوە

 فەیلەسووفەكان و گرژى فیكركردنەوە
 ن/ هاشم ساڵح
 و/تاهیر عوسمان
 
 دیاردەیەك هەیە بەڕاستى شایانى لىَ ورد بوونەوە و بایەخ پێدانە، ئەویش پەیوەندى نێوان بیاكردنەوە و ڕۆیشتنە، یاخود هەروەك هەندێك كەس دەڵێن نێوان جەستە و نووسین، هزرڤان بێگومان بە عەقڵ و ویژدانى بیردەكاتەوە، بەڵام بە هەمان شێوە بەلاشە و بە هەموو قەوارەكەشى بیردەكاتەوە. هەندێك لە ڕەخنەگرە فەڕەنسیەكانیش هەڵوەستەیان لە لاى دیاردەى جەستە و نووسین، یا پەیوەندى نێوانیان كردووە، لە ڕاستیشدا ئەگەر بە مێژووى فەلسەفەدا بچینەوە، چەند شتێكى سەیر و سەرسوڕهێنەرمان بەرچاو دەكەوىَ، چونكە زۆربەى فەیلەسووفەكان حەزیان لە پیاسەكردن، یاخود گەشت و سەفەركردن كردووە، تاوەكو پشوویەك بدەن و كەمێك لە گرژى و زۆر بیركردنەوە و تێڕامانەكەیان كەم بكەنەوە. لێرەشدا باس لە سىَ نموونەوەى بەناوبانگى مێژووى فیكر و نووسین دەكەین.
 یەكەمیان پەیوەستە بە دامەزرێنەرى عەقڵى ئەوروپى یاخود جیهانى تازە بەگشتى –ئیمانۆیل كانت- ئەو فەیلەسووفە مرۆڤێكى زۆر سەیر بووە، هەموو ژیانى خۆى بۆ فیكر و فەلسەفە تەرخان كردبوو، چونكە نەژنى هێناو نەهیچ منداڵێكى لە دوا جێما، نەوەك لە دۆزینەوە مەعریفیەكانى دوور بخەنەوە، زۆر لەوەش بێزار دەبوو كاتێك خەڵك لێیان دەپرسى – ئەى مامۆستاى گەورە بۆ ژن ناهێنى؟!!
 ئەو زۆر جار ئەو پرسیارەى فەرامۆش دەكرد و ئاراستەى گفتوگۆیەكەى دەگۆڕى تاوەكو لەو خاڵە دووربكەوێتەوە كە زۆر پێى پەست دەبوو، بەڵكو هەندێك شتى ترى دەگێڕایەوە، بەڵام جارێك وەڵامى ئەو پرسیارە ناخۆشەى بەم جۆرە دایەوە و گوتى: ئەو دەمەى گەنج بووم و حەزم لە ژنهێنان بوو هەژاربووم تواناى لە ئەستۆ گرتنى لێپرسراویەتى ماڵ و خێزانم نەبوو، كە پارەشم دەست كەوت، ئەوە بەساڵاچوو بووم و حەزم لە ژن هێنان و هیچ ئافرەتێك نەمابوو!!.
 بەڵام ئەوەى لە هەموو شتێك زیاتر پێیەوە بەناوبانگ بوو، پیاسە كردنى رۆژانەى دواى نیوەڕۆیان بوو و بەدیاریكراوى لە كاتژمێر (5)ى ئێوارەى هەموو رۆژێكدا، كڵاوەكەى دەكردە سەر و گۆچانەكەى بەدەستەوە دەگرت و لەو كاتەدا بەتایبەتى لە ماڵ دەچووە دەرەوە، خەڵك كاتژمێرەكەى خۆیان لە سەر چركەى لە ماڵ دەرچوونى دادەنایەوە، چونكە دەیانزانى نەخولەكێك دوادەكەوىَ، نە خولەكێك پێش دەخا.
 كانت بەدرێژاى تەمەنە درێژەكەى تەنها یەك یا دووجار ئەو پیاسە بەناوبانگەى نەكردوە، جارى یەكەم كاتێك هەواڵى دەرچوونى كتێبێكى (جان جاك رۆسۆ) دەربارەى پەروەردە دەزانىَ، كە لە رادەبەدەر ڕێزى لىَ دەنا، بەڵكو وێنكەى خستبووە سەر نووسینگەكەى تاوەكو هەست بە ئامادەبوونى بكاو بزانىَ بیربكاتەوە و كاربكا. جارى دووەم دواى چارەگە سەدەیەك لەو مێژووە و كاتێك شۆڕشى فەڕەنسا هەڵگیرسا، كەپێویست بوو بوومەلەرزەیەكى سیاسى لە قەبارەى ئەو شۆڕشە رووبدا، كە ئاڕاستەى مێژووى گۆڕى. بەڵكو (كانت)یش لە نەریتە رۆتینیەكانى بگۆڕىَ. لە حاڵەتى یەكەمدا كەوتە خوێندنەوەى كتێبەكەى (رۆسۆ) تا خۆى لە بیركرد، لە حاڵەتى دووەمیشدا ناچاربوو بچێتە دەزگاى رۆژنامەكان تا ئاگاى لەو دوا هەواڵانە بێت كە لە فەڕەنساوە دەهاتن، ئایا ئەمە وا دەگەیەنىَ كەوا بڵاوكردنەوەى كتێبەكەى ڕۆسۆ بایەخیى لە شۆڕشى فەڕەنسى كەمتر نەبووە؟
 بێگومان نەخێر، بەڵام زێدەڕۆیى تیا ناكەم و بەهەر شێوەیەك بێت، بووە هۆى لەماڵەوە دەرنەچوونى (كانت)، ئەو رووداوەش، بووەتە نوكەتەیەك خەڵك دەماو دەم دەیگێڕنەوە و كتێبەكانى ئەدەب و ژیاننامەكان تۆمارى دەكەن. ئاشكرایە كەوا كانت وەكو فیختە و هیگڵ و شیلینگ و لەدوایان هولدرلین، زۆر بە شۆڕشى فەڕەنسا سەرسام بووە و ئومێدێكى زۆرى پىَ هەبووە، وپێى وا بوو شۆڕشى فەڕەنسا وەكو خاڵێكى جیاكەرەوە وادەگەینىَ بەتەواوەتى كۆتایى هاتووە و چەرخێكى تازە لە مێژووى مرۆڤایەتى دەستى پێكردووە، هەموو ژیانیشى بۆ تیۆردانان و خۆ ئامادەكردن بۆ ئەو چەرخە تازەیە بەسەر برد. چەرخى ئازادیە تازەكان و رزگاربوون لە دیلییەتى سەردەمى دەرەبەگى و ئوسولیەت و ستەمكارى كۆن، بۆیە هەندێك پێیان وایە، ئەو شۆڕشە فیكریەى كە كانت بناغەى بۆ دانا، گرینگیەكەى هیچ لەو شۆڕشە سیاسیە كەمتر نییە كە فەڕەنسیەكان بەردى بناغەیان بۆ داڕشت، ئەو دووەش بە هەر شێوەیەك بىَ، بەیەكەوە گرىَ دراون و لەیەك جیانابنەوە، لێرەشدا جیاوازیە بنەڕەتیەكەى نێوان شۆڕشى فەڕەنسى و شۆڕشى ئێران دەردەكەوىَ، كە ئەوەى دووەمیان هیچ فیكرێكى رۆشنگەرى لەگەڵدا نەبوو، لەبەر ئەوە بانگەوازێك بوو بۆ گەڕانەوە بەرەو دواوە، لە برى ئەوەى هەنگاوێك بىَ بۆ پێشەوە، بۆیە بە فەرمانڕەوایەتى مەلایانەى ئاسایى و دواكەوتووى موحافیزكار دوایى هات، بۆیە دەپرسین كوا ئەو شۆڕشە فیكرییەى كە لە نێو ئیسلامى شیعیدا ڕوویدا، تاوەكو مەسەلەكان بگۆڕىَ؟ كوا ئەو رۆشنگەریە فیكریەى پێش شۆڕش لەدایك بوو، و شۆڕشى لە ئامێز گرت، یاخود ڕێگاى بۆ خۆش كرد.؟ كوا هاوشێوەكانى دیكارت، سپینوزا، ڤۆلتێر، رۆسۆ، دیدرۆ، كانت و چەندانى تر لەلاى رۆشنبیرە ئێرانیەكان؟ بێگومان نیە، شۆڕشى سیاسى بەبىَ شۆڕشێكى فیكرى كوێرە، یاخود بڵىَ تێكەڵەیەكى رەمەكیە، لەبەر ئەو هۆیە دەڵێم شۆڕشى ئێران لە رووى سیاسیەوە قەبە و گەورەیە، بەڵام لەلایەنى فیكریەوە كورتە باڵایە، لەبەر ئەوە نەدەبوو لەوە زیاتر پێش كەش بكا كە پێش كەشى كرد. یا شتێكى دیكە پێشكەش بكا.
 هزرڤانى دووەم كە بە نەریتى پیاسەكردن و خۆش ویستنى گەڕان و گەشت كردن بەناوبانگ بوو (جان جاك رۆسۆ) خۆى بوو، ئەو كەمێك زیاتر لە (كانت) دەگەڕا، خۆشەویستى بۆ سروشت بىَ وێنە بووە، جوانترین ساتەكانى ژیانى ئەو كاتە بەسەر بردووە، كە بەبىَ هۆ و بىَ هیچ مەبەستێك لە باوەشى سروشتدا گەڕاوە، زۆر جار لەبەرامبەر دیمەنێكى سروشتیدا وەستاوە و بە روحیەتێكى سۆفیگەریانەوە بیرى لە دەستكردى جوانى خالق كردۆتەوە، تا خۆى بیر چۆتەوە، هەندێك جاریش لەسەر زەوەى دەخەوت و ئاسمانى دەكردە پێخەف و چاوى دەبڕیە ئاسمانى پڕ لە ئەستێرە، ئەو هەر بەدەر بەدەرى ژیاو بە دەربەدەریش سەرى نایەوە، دەڵێن كاتێك خۆى بۆ ئەوە ئامادە دەكرد وەڵامى پرسیارێكى ئەكادیمیا بداتەوە سەبارەت بە نایەكسانى نێوان مرۆڤەكان، دایكى و خێزانەكەى لەگەڵ خۆى دەباتە ناوچەى دارستانەكان لە دەرەوەى پاریس، واتە بۆ ناوچەى (سان جێرمان ئان لى) تاوەكو دوور لە هەراو زەناى پایتەخت بیربكاتەوە و لە مەسەلەكە ورد بێتەوە، و بیرى نەچوو بوو قەڵەم دارێك و پەڕە كاغەزێكى سپى بكاتە گیرفانیەوە، تاوەكو تێڕوانین و بیرۆكەكانى یەكسەر تۆمار بكا، بەر لەوەى لە دەستى ڕزگار بن ببنە هەڵم.
 كاتێك دەگاتە دارستانەكەش هەردوو ئافرەتەكە جىَ دەهێڵىَ بە ئارامى پیاسە بكەن، خۆیشى بە تووڕەییەكى زیاد لە پێویست، بەسەر گردۆڵكە و شوێنە بەرزەكان دەكەوت و دادەبەزى، هەموو جەستەشى بەلاى ڕاست و چەپ و بە هەموو ئاراستەكاندا وەردەچەرخا تاوەكو هاوشانى گرژیە فیكرى و روحیەكەى لە هەڵچووندابىَ، بۆ ئەوەى گرژى لاشەى لە بەرامبەر گرژى مێشكى بىَ و بەیەكەوە لەیەك بزاڤى داهێنەرانەدا بتوێنەوە، فیكریش لەناو كەللە سەریدا دەكوڵا و ڕێگاى نەدەدا بەهیچ جۆرێك ئارام ببێتەوە، بۆیە ڕۆیشتنى خێرا و لە سەر خۆى، هەڵبەز و دابەزینى، تاكە شێوازێك بوونە بۆ كەمكردنەوەى گرژیەكەى و لە دایكبوونى فیكردا.
 واش پێدەچىَ چووبێتە ناو قۆناغێكى فیكرى بۆ یەكلاكردنەوەى چەندین كێشەىگرینگ كە ماوەیەكى زۆربوو لە مێشكیدا دەخولانەوە، بەبىَ ئەوەى بتوانىَ راستەوخۆ بچێتە ناو ململانێكانەوە، بەمجۆرە تا بۆ یەكەمین جار هەوڵ دەدا رووبەرووبونەوەیەكى راستەوخۆ بە ئاشكرا لەگەڵ هێزە كۆن و دەست رۆیشتووەكانى كۆمەڵگەى فەڕەنسیدا ئەنجام بدات، هەر ئەو كاتەش رۆسۆ خۆى بۆ جەنگە گەورەكە ئامادە دەكرد، و تازە گوتارە بەناوبانگەكەى لەمەڕ (نەژادى زوڵم و نایەكسانى نێوان مرۆڤەكەندا) تەواو كردبوو، ئەوەش یەكێك لەو گوتارانە بوو كە دواى كەمتر لە (30) ساڵ بووە هۆى هەڵگیرساندنى شۆڕشى فەڕەنسى.
 هەر لە ماوەى ژیانیشیدا بایەخێكى گەورەى بەو گوتارانەى دا، لە هەموو لایەكەوە چاوى سوور دەكرایەوە و لە گشت لایەكەوە بەدوایەوە بوون تا كۆچى كرد، ژیانیان لىَ تاڵ كردبوو، بەڵام ئەو گوێى پىَ نەدەدا، چونكە بەرو بوومەكەى بۆ ئەوە چاندبوو خەڵكى تر بیدۆزنەوە و بەڕاستیش دروێنەیان كرد. بەڵام نیتشە ئەوە هەر باسى ناكرىَ، چونكە زۆربەى ماوەى ژیانى بەپىَ رۆیشتن بەسەر بردووە، درێژى و پانى ئەوروپاى تەى دەكرد، گرژیە زیهنیەكەى نیتشە ئەوەندە چڕ و توند بووە جێگاى مەترسى بووە، ئەگەر سمێڵەكانى ئەو پیاوەش سەمایان بكردایە، ئەوە هەموو جیهان لەگەڵیدا دەهەژایەوە، سەربارى نەخۆشیەكەى بابڵێین نەخۆشیەكانى هەرگیز نەیدەتوانى لە كات ژمێرێك زیاتر لە شوێنێك بمێنێتەوە، نەریتەكەشى وا بوو كاتێك دەگەیشتە شوێنێك و ساتێك ماندوویەتى دەحەسایەوە، یەكسەر دەكەوتە گەڕان و پشكنینى دەروازە تاریك و ڕێچكوڵە تەسكەكانى شوێنەكە، تامو چێژێكى زۆریشى لەو دۆزینەوانە وەردەگرت، مەگەر تەنها چێژى دۆزینەوەى ڕێچكە و ڕێبازە ئەستەمەكانى فیكر ئەو خۆشیە یان پىَ بەخشیبىَ.
 ئایا جیاوازى نێوانیان چییە؟ ئایا ڕێگایەكى داخراو لە هێڵێكى فیكریى داخراو ناكات؟ یا چەند ڕێبازى فیكرى لەبەردەم (نیتشە)دا داخران و چەندى دیكەش واڵاكرانەوە، بەكردنەوەیان هەموو دونیا دەگەشایەوە و چەندیشى هەوڵ دەدا بەگەڕان و سوڕانى ناو سروشت و كەلێنەكانى فیكر گشت ئەو ڕێچكە داخراوانە بكاتەوە، بەپىَ رۆیشتن یارمەتى بیركردنەوەى دەدا و ئازارەكانى گرژى دەروونى لىَ بەدوور دەخستەوە، كە لەوانەیە تاكە چركەیەك لێى دوورنەكەوتبێتەوە، ئەو تەنیا لەگەڵ سێبەرەكەى خۆیدا گەشتى دەكرد، هەر لێرەشدا كتێبە بچووكەكەى (كۆچبەر و سێبەرەكەى) لەدایك بوو، سێبەرەكەى هەردەم بە دواوەیەتى، یا بۆ هەر كوىَ بچێت هاوەڵى دەكا، بەڵكو لەوانەیە هەوڵى دابىَ لە سێبەرەكەشى ڕزگار بىَ، چونكە نیتشە حەزى لە تەنیایى دەكرد. یا بڵێین بە هۆى چەند بارودۆخێكەوە كە خۆى هیچ دەستى تیا نەبووە، ئەو تەنیاییەى بەسەردا سەپێنراوە، تەواو وەكو رۆسۆ هەرچەند هۆكارەكانیش جیاوازبن، ئەمەش بەمەرجێكى بنەڕەتى مومارەسەكردنى هزر و خۆ تەرخان كردنە بۆ فەلسەفە، بەڵام ئەوانەى كە ناتوانن نزیكەى سێیەكى رۆژەكەیان بەتەنیا بمێننەوە، هەرگیز نابنە هزرڤان، نیتشە لە شەوو رۆژدا تەنیا بووە، لە بیابانى فراوان و بىَ سنوور و كۆتایى تەنیایشدا لە قۆڵایى فیكردا بەبىَ گەڕانەوە مەلەى دەكرد، ئەگەر جارێكیش بچووبوایە قوڵاییەكەى هەرگیز نەدەگەڕایەوە، سەربارى ئەوانە (نیتشە) حەزى لە ڕێچكۆڵە سەختەكانى چیاكان دەكرد و پیایاندا هەڵدەگەڕا، سەربارى نەخۆشیەكەشى لە ئارەزوومەندانى وەرزشى هەڵزنان بوو، تا بگاتە بەرزترین لوتكە، لەوێش و لە بەرزیەوە لە بەرزایى (600)م سەیرى مرۆڤەكانى دەكرد، كە وەكوو مێروو دەخولانەوە، لەوێوە هەواى بەرزییەكانى هەڵدەمژى و جوانترین دیمەنەكانى زەویشى دەبینى تا بتوانىَ فەلسەفەكەى بەكاربخا، هەر لەو بەرزیەوە بۆ یەكەمین جار بیرۆكەى گەڕانەوەى یەكجارەكى شتەكانى بەخەیاڵداهات، بۆیە بەدەما دەكەوىَ.!!؟، لە قوڵایى ئەو بیرۆكانەى كە (نیتشە) پێى گەیشتبوو كە دوورنیە بەكاكڵى فەلسەفەكەى لە قەڵەم بدرىَ، شێوەى ئیلهامێكى بروسك ئاسا پێى دەگات، نیتشە هەرگیز بەرگەى بوونى مرۆڤەكانى لە دەوروپشت و پێش خۆى نەدەگرت، تەنانەت لە ئاستى خۆشیدا، بە تایبەتى كە بیرى دەكردەوە، چونكە (ئەوەى تر)، ئەگەر دووریش بووایە وەكو دیوارێك یا شورایەكى جیاكەرەوە وابوو، ڕێگاى هەناسەدان و دەرچوونى لىَ دەگرت، دۆزەخ ئەوانى ترن، سارتەر لەم بارەیەوە دەڵىَ مادامەكىَ (نیتشە) بە ڕێگاكەدا رۆیشت ئەوە ون دەبىَ، نیتشە گەورەترین هزرڤان بووە لە مێژووى هزردا ئەوەندە بەپىَ ڕۆیشتبىَ، یەكێك لە هەوادارانى كاتێك لە ناوچەیەكى شاخاوى لە سویسرا سەردانى دەكا، تا چام و چێژ لە بینینى مامۆستایەكى وەربگرىَ و لە هەواڵى بپرسىَ.
 دواى ئەوەى بۆ ماوەیەك لێى دەگەڕىَ لە ژوورەكەى نایدۆزێتەوە، كاتژمێرێك خۆى ون دەكا و دەگەڕێتەوە، ئەمجارە دەبینىَ (نیتشە) لەسەر جێگاكەى كەوتووە و لەبەر ئازارى لەشى دەناڵێنىَ، میوانەكەى پرسیارى لىَ دەكا چ حاڵتە؟، ئەو وەڵام دەداتەوە و دەڵىَ (دامنا)!! ئەمەش تەواو بوونى دوا دێڕى كتێبە بەناوبانگەكەى بووە بەناوى (زەردەشت بەم جۆرە دوا)!!.

 سەرچاوە/www.kwtanweer.com
 وەرگێڕ/tahir__om@yahoo.com