قەیرانی ململانێی شیعە و سونە :

 قەیرانی ململانێی شیعە و سونە :

لە رێچکەی ئاینیەوە بۆ دابڕانی کۆمەڵایەتی و سیاسی

وەزیری دەرەوەی ئێران موحمەد جەواد زەریف، لە دوایین لێدوانیدا بۆ  دەزگای(بی بی سی)١ ڕایگەیاند کە دەشێ تەنگژەیی مەزهەبی نێوان شیعە و سونە بە ترسناکترین تەنگژەی ئەم دەڤەرە ناوبەرین لە ئێستادا و بگرە ئەو قەیرانە مەترسی گەورەی بۆ سەر ئاسایشی تەواوی جیهان هەیە.  لێدوانەکانی زەریف لەکاتێکدایە کە دەوڵەتی سعودیە وەک هێزێکی سەنتراڵی سوننی دنەی چەکدارەکانی دژی دەسەڵاتی سوریا دەدات و هەروەها ئێران وەک جەمسەرێکی دیکەی قەیرانی سوریا پشتگیری دەسەڵاتەکەی رژێمی سوریا دەکات چونکە باگکراوندی شیعەی هەیە.  بەهەمان شێوەش هەمان ململانێ بە لەجیاتی لە  بارگرژی  عێراقیشدا بوونی هەیە بەتایبەتی لەدوایی ڕوخانی رژێمی بەعس و سەدام حوسەینەوە، ئیتر بەداخەوە قوربانیانی ئەم ململانێەش دەیان هەزار مرۆڤی بێ گوناهە بە ژن و منداڵ و بەساڵاچووەوە و هەروەها ئاوارەبوون سەرگەردان بوونی سەدان هەزار مرۆڤی دیکە. ئامارەکان لە عێراقدا  ئەوە پیشان دەدەن کە بەتەنها لەمساڵدا زیاتر لە ٦٥٠٠ کەس بوونەتە قوربانی٢ ململانێی شعیە و سونە لە عێراقدا و  بەداخەوە لە دوایی ساڵی ٢٠٠٨ وە بە فەرمی ئاماری مردن و کوژراو دەرنەچووە ، ئەگەین سەدان هەزاری دیکە بوونەتە قوربانی و  ئاوار بوون و لەکارو زێدی خۆیان دوورخراونەتەوە لەدوایی ڕوخانی رژێمی بەعس لە ساڵی ٢٠٠٣دا. 

ئەگەرچی مێژووی سەرهەڵدانی  ململانێی شیعە و سونە بۆ زیاتر لە هەزار ساڵ دەگەرێتەوە ، بە تایبەتی رەهەندی سیاسی و بارگاوی بوونی ئەو ململانێە بە سیاسەت و فەرمانڕەواییەوە. بەڵام هەموو ئاماژەکان ئەوە دەردەخەن  هیچ کات ئەوەندی  سی ساڵی ڕابردو تاهەنووکە ئەو ململانێیە حوزری نییە لە ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی گەلانی دابەش بوو بەسەر ئەو دوو سیکتانەدا نمونەی ( ئێران ، تورکیا ، سوریا ، عێراق، لوبنان ، پاکستان، بەحرێن) . وردتر بەهۆی سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران و دامەزراندنی ویلایەتی فەقی لەساڵی ١٩٧٩دا ، وەک خەونی لە مێژینەی شعیەکان لەپاش نەمانی دەوڵەتی سەفەوی (١٥٠١-١٧٠٢) و چەسپاندنی مەزهەبی دوانزە ئیمامی وەک ئاینی فەرمی ئیمپراتۆر لەبەرامبەر ئاینی سوننی دەوڵەتی عوسمانی.  ئیدی لەگەڵ گەورەبوون و گەشەکردنی دەسەڵاتەکەی خومەینی هەرگیز ناسنامەی ئیسلامی بوونی ئەو شۆڕشە ، نەبووە هۆی دڵنەوایی و دڵئارامی دەوڵەتانی ئیسلامی سونی ناوچەکە لە بەرامبەری ، هەر بۆیە لەمیانی تێوەگلانی هەشت ساڵەی جەنگی نێوان عێراقی سونی و ئێرانی شیعیەدا ،سەدام حوسەین زۆر چاک سودی لەم ترسی شیعەیزم وەرگرت بۆ پەیداکردنی پاڵپشتی بۆ جەنگەکەی.  ئەگەرچی سەدام و رژێمەکەی بانگەشەی پاراستنی عەرەب و ناسنامەی نەتەوەیی عەرەبیان دەکرد بەڵام لەڕاستیدا زیاتر جەوهەری ململانێکە مەزهەبی بوو ، هەر بۆیە تەنها وڵاتیکی عەرەبی لایەنگیری عێراقی نەدەکرد ئەویش سوریای عەلەوی بوو . 

بێگومان نەبوونی دڵنایی و هەروەها ترسی زۆری زاڵبونی لایەک بەسەر ئەوی دیدا وایکردوە هەردەم نوێنەران و پارێزەرانی شیعەگەرایی و سونەگەرایی پەنا بۆ هەموو پلان و داوێکی سیاسی بەرن هەتا بەرامبەری پێ لاواز بکات. وا نازانم لێرەدا پێوسیت بە نمونە هێنانەوە بکات هەموان گەواهیدەری دەیان نمونەی زیندووین، ئاخر فتوادان بۆ بەشداریکردن و هاندان و بەواجبکردنی جیهاد دژی دەسەڵاتەکەی ئەسەدی عەلەوی لەلایەن قەرزاوی گەورە مەرجەعی سونە مەزهەب بەڵام نەدرکاندنی حەرفێک بەرامبەر چەوساندنەوە و لەناوبردنی سەرهەڵدانەکانی بەحرێن  لەلایەن دەسەڵاتی کەمینەی سونە لەو وڵاتەدا ، چیە جگە لە دەمارگیری مەزهەبی.  یاخود هەڵوێستی جیاجیای یەکیەتی زانایانی ئاینی ئەهلی  سونە بەرامبەر حزب اللە لوبنان و حەماسی فەلەستین ئەویان شعیە و ئەمیان ئیخوانی سونە لەکاتێکدا هەردووکیان ئامانجیان یەکە و دژی ئیسرائیل دروست بوون. کێشەکە هەر ئەوە نیە ئەم دوو جەمسەرە یاری سیاسی و ململانێی سیاسی دەکەن و هەروەها ئیدارەی دوو جەنگی ساردی درێژخایەن دەکەن لە ناوچەکەدا ، بگرە قەیرانەکە لەوێوە قووڵتر دەبێتەوە کە کاتێک ئەمدوو جەمسەرە و نوێنەراکانیان و ئەکتەرە سیاسی و ئاینیەکانیان زۆرجار دەخزێنە گەمەیەکی سیاسی نێودەوڵەتی و بەکاردەهێنرین. واتە ئەوان ئامادەن لەبەر ترسی هەژموونی ئەوی دی خزمەت دەکەن بە ستراتیژی زلهێزیکی جیهانی و بگرە کار دەگاتە کوشتن و پاکتاوکردنی یەکدیش ، بەڵام دواجار شەرعناس  و زانایەکیان دێت و پێمان دەڵێت ئەمە بۆ پاراستنی دینی خوایە و بەرژەوەندی موسڵمانانە لە کاتێکدا لە سەرەتاترین تیگەیشتنی ئاینیدا ئەمە لادانە لە ئاین و قەدەغەکراوە. بە کەمترین وردبوونەوە لە تەنگژەیی نێوان شعیە و سونە دەگەینە ئەو ڕاستیەیی کە سڵ نەکینەوە لەوەی بڵین  هێندە نوێنەرانی ئەم دوو مەزهەبە دژایەتی یەکیان کردوە و پلانیان بۆیەک گێراوە و یەکتریان بەهەڕەشە زانیوە هەرگیز ئەوەندە وزەیان بەخەرج نەداوە بۆ پاراستنی خودی ئاینەکە کە ئیسلامە . بۆیە ئەمە سەر دەکێشێ بۆ پرسیارێک کە ئایا ئەم مەزهەبانە بۆ خۆیان جێگای ئاینی سەرکیان نەگرتوەتەوە و شوناسی مەزهەبی نەبوونەتە شوناسی سەرتاسەری ئاینی بۆ هەریەک لە شوێنکەوتوانی ئەو دوو جەمسەرە لەناو ئاینی ئیسلامدا؟ 

هەرچەندە دیاردەی سەرهەڵدانی دۆکتەرین و مەزهەبگەریی لە مێژووی ئاینەکاندا ناکرێت تەنها ببڕدرێت بەسەر ئیسلامدا و بەتایبەتی لەنێو ئاینە ئاسمانی و یەکتاییەکاندا                 ( monolithic  )   ئیسلام و مەسیحی و جودەیزم ، جۆریک لەو جیاوازی تیگەیشتن و جیهانبینی و رێچکگەریی دەبینرێت، بگرە هەندێک لە مێژوو نوسانی ئاین خودی ئاینی مەسیحیەت بە جۆرێک لە جودابونەوەی لە ئاین جوولەکە تەماشا دەکەن. بەهەرحاڵ ئەوەی ئێمە مەبەستمانە لێرەدا ئەوەیە کە بۆ نمونە ئەگەرچی ململانێ مەزهەبیەکان هەندێجار لە ناو ئاینەکانی دیکەشدا    سەری کێشاوە بۆ خوێنڕژان و جەنگی تائفی ( نمونەی کاسۆلیک و پرۆتسانتەکانی ئیرلەندای باکور ، کە بە ترۆبلیس ناسراوە) بەڵام ئەوەی لەنێوان سونی و شیعەدا ڕوودەدات بێ وێنەیە. دیارترین جیابونەوە لە ئاینی مەسیحیدا و دابەش بوونی تێڕوانینی دیکە سەبارەت بە پرنسیپەکانی ئاین سەرهەڵدانی بزاڤی پرۆتیستانیزم و رەوتی ریفۆرخوازی بوو لە سەرەتاکانی چاخی شانزەداکە بە لۆثەریزمش ناسراوە. جیاواز لە جیابونەوەی شعیەگەریی ، ئەم رەوتی ریفۆرمخوازە لە ئاینی مەسیحیدا توانی دابڕانێکی جەوهەری لە عەقیدە و تیگەیشتن و فەلسەفە و مەعریفە و ئاکاری ئاینیدا بهێنتە ئاراوە  و توانی  کەنسیەی ئۆرسۆدکسی یان کاسۆلیکی بەجێبهێڵێت.  ئەگەرچی لە مێژووی ئەم جیابونەوەدا بێگومان ململانێ گەرم هەندێجار ڕوویداوە بەڵام دواجار ئەو بزاڤە توانی سەرکەوتنی گەورە بەدەست بهێنێت و گۆڕانی گەورەی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری و کەلتوری بەدوای خۆیدا هێنا٣. گرنگترین دەرئەنجامێک کە ریفۆرمی ئاینی ئەورپی لەسەرەتادا هێنایە ئاراوە ئەویش شکاندنی سەنترالیزم بوو و هەروەها سەرهەڵدانی کەنیسەی لۆکاڵی، ئەگەرچی بزاڤەکەی مارتن لۆسەر لە ئەڵمانیا سەریهەڵدا بەڵام ئەمە بوویە سەرەتایەکی باش بۆ سەرهەڵدانی رێفۆرمی ئاینی لۆکاڵی وەک ئارمیناینزم یان ئاینی ئەڵمانی کەنیسەی ئەنگلۆ-ساکسۆنی ، پرۆتستانتی فەرەنسی یان کاڵڤانیزم هتد.. ئەمەش بەشوێنی خۆیدا توانی سەربەخۆیی زمان دروست بکات و زمانی نەتەوەیی جێگای زمانی ئاینی یان لاتینی گرتەوە، ئیدی ئەڵمانەکان بە ئەڵمانی و فەرنسیەکان بە فەرەنسی و  ئینگلیزەکان بە ئینگلیزی تەعالیمی ئاینیان دەخوێندەوە٤. گەر سەرنج بدەین ئەگەرچی بزاڤی شیعیزیم هەوڵی دا، بێگومان پاش ململانیکی خوێناوی ،کە جۆرێک لە سەربەخۆی و لۆکاڵی بەخۆی ببەخشێت بەڵام ئەمە تەنها لە چوارچێوەکدا مایەوە نەیتوانی بڵاوبیتەوە بگرە لەبەرامبەردا هەژموونی سونی سەنتراڵ تەشەنەی زیاتری کردوە. ئەمە لەگەڵ تێبینی ئەوەی کە بزاڤی شیعەگەریی ناکرێت وەک بزاڤیکی ریفۆرمستی تەواو سەیر بکرێت ، لێرەدا تەنها  ئێمە بۆ ئامانجی بەراوردکاری ئاماژەمان پێکرد.  پاشان هەرچی دەربارەی زمانی ئاینی و زمانی پیرۆز هەیە بەداخەوە نە شیعە و نەهیچ بزاڤیکی دیکەی لۆکاڵی نەیتوانیەوە دەستبەرداری زمانی سەرەکی و سەنتراڵی عەرەبی بهینێت، وەک ئەوەی لە بزاڤی ریفۆرمی ئاینی مەسیحی ڕوویدا. 

لە کۆتایدا ئەوەی دەمانەوێت لێرەدا جەختی لەسەر بکەینەوە ئەوەیە کە لەلایەک ململانێی سونە/شعیە بازنەی مەزهەبی ئاینی تێپەڕاندەوە و خۆی جێگای ئاینی گرتوەتەوە. بەجۆرێ زیادەڕۆیمان نەکردوە گەر بڵین جیاکاری سنوری نێوان موسڵمانی شیعی و موسڵمانی سونی هێندەی جیاکاری نێوان شوناسی ئاینی ئیسلام و ئاین و شوناسێکی دیکەی لێهاتوە. لە لایەکی دیکەوە دەرئەنجامی ئەو ململانێ سەختگیرەی ئەو دوو جەمسەرە کە سیاسیەکان و ئەکتەرە ئاینیەکان نوینەرایەتی دەکەن دابەزیوە بۆ نێو ژیانی کۆمەڵایەتی و کەلتوری. کە زۆربەی جار دەگاتە سەرپێچی و لادان لە زۆر ئەرک و ئاکاری ئاینی  و بگرە قەدەغەکراو حەرامکراوەکانیش کە خودی ئاینەکە بانگەشەی بۆ دەکات. دیسان بەبێ قووڵبونەوە  دەتوانین هەروا سەرپێی ئاماژە بە چەند نمونەیەک بکەین، هەموان شاهێدی ئەوەین کە چۆن هەندێ خۆراک لای شیعە حەرامە لای سونە حەلالە،  هەروەها چۆن جۆریک زەواج لای ئەم رەوایە و لای ئەو قەدەغە، کە چۆن مەگەر زۆر بەدەگمەن نەبێت ژن و ژنخوازی لەنێوان شوێنکەوتوانی ئەو دوو مەزهەبە ئەنجام نادرێت و بە نەخوازراو دادەنرێت. ئەم جیاوازییە بەداخەوە جۆریک لە دابڕان و تەنگژەیی  کۆمەڵایەتی دروست کردوە و زیات لەمەش سەری بۆ ر‌قی کۆمەڵایەتی و یەکتر رەتکردنەوە و یەکتر سڕینەوەی کێشاوە و هەموان دەرئەنجامەکەی دەبینن کە چۆن لە ڕیگەی توندتیژی ئاینی و تیرۆر و تۆقاندنەوە رۆژانە خوێن دەڕژێتە سەرشەقامەکانی جڤاتە شیعی و سونیەکان لەم عیراقەی بندەستی خۆمان. 

عەلی موحەمەد زەڵمی  

————————–

پەراوێزەکان : 

١-بڕوانە : http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-24893808

٢-بڕوانە: : http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-24893808

٣-بڕوانە : Dillenberger, John, and Claude Welch (1988). Protestant Christianity, Interpreted through Its Development. Second ed. New York: Macmillan

٤-بڕوانە : 

      Noll, Mark A. (2011). Protestantism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press.