كاریگەرییەكانى ئایینى ئیسلام لەسەر نیوە دوورگەى عەرەبىو ناوچەكانى دەرەوەى خۆیدا

 …… (كورد وەك نمونە)
 (ئەم نوسینە وەك وەڵامێك بۆ پرسیارێكى كراوەى special study ى رێكخراوى NPA ى نەرویجى ئامادەكراوە)
 سەلام مارف…..
 
 نیوە دوورگەى عەرەبى: نیوە دوورگەى عەرەبى بەو ناوچەیە دەوترێت كە دەكەوێتە خوارووى رۆژئاواى ئاسیاو لەسآ لاوە بەئاو دەورە دراوەو وەك نیوە دوورگەیەك دەردەكەوێت. هەندێك لە زانایانى جیۆلۆجى پێیان وایە كە نیوە دوورگە هیچ نییە جیا لە درێژكراوەیەكى سروشتى بیابانەكانى ئەفریقا، كە بەهۆى دەریارى سورەوە لێى جیا بوەتەوە ، كە ئەمەیش دەگێڕینەوە بۆ سەردەمى بەستەڵەك كە پێیان وایە ئەو كاتە ئەم ناوچەیە سەوزو ئاوەدان بووەو خەڵك لێى نیشتەجآ بووەو دواتر بەهۆى گۆڕانى ئاووهەواوە گۆڕانكارى بەسەر دۆخى جوگرافىو ئاوو هەواى ئەم نیوە دوورگەیەدا هاتووەو گۆڕاوە بە ناوچەیەكى بیابانى.
 سەربارى ئەوەى كە لە ناو جوگرافیناسەكاندا جیاوازییەكى زۆر هەیە بۆ دەستنیشانكردنى ناوچەكانى نیوە دوورگەى عەرەبى، بەڵام بەشێوەیەكى سەرەكى ئەو ناوچانەیان دابەشكردووە بۆ پێنج ناوچە (تهامە،  حیجاز، نەجد، عروز، یەمەن). لەگەلأ هەموو ئەوەیشدا كە دەوروبەرى نیوە دوورگە لەئاو پێكهاتووە، بەڵام بەشێكى زۆرى ئەم نیوە دوورگەیە بیابانو وشكو كەم ئاوەو ناوچەیەكى هەیە كە باران بارین بەخۆوە نابینێت.
 بەشێوەیەكى گشتى ژیان لە نیوە دوورگەى عەرەبى دا بەشێوەیەكى خێڵەكى بووەو خێڵەكان بەچەندان هۆكارى ناوچەیىو سنورى دەسەڵاتو كاروبارى بازرگانىو بەرهەمێهێنانەوە لەیەكتر جیا بوون. ستراكچەرى خێلأ ستراكچەرى ژیانى كۆمەڵایەتییان بووە.
 لایەنى ئایینى نیوە دوورگە:  لایەنى ئایینى نیوە دوورگە  پێش ئیسلام، بەچەند قۆناغێكدا تێپەڕ دەبێتو شێوازو شكڵى جیا وەردەگرێت. یەكەمین ئایین ئاینى تەوتەمییەتو پەرستنى دیاردە سروشتییەكان بووە كە بەشێوەیەكى فراوان لە باشوورى نیوە دوورگەدا باو بووە، بەدواى تەوتەمییەت روودەكرێتە بتپەرستىو هەر خێڵێكیش دەبێتە خاوەنى جۆرێك لە بتو بەم شێوەیە خێڵەكان بەشێوەى جیاواز كارى پەرستنو ستایشى بتەكانیان دەكەن. لەم نێوانەیشدا دیاردەى پەرستنى رەچەڵكو كەسانى جێى رێزى خێڵەكان لەهەندێك لەناوچەكاندا باوو بووەو یەكەمین بتیشیان لە شامەوە هێناوە بۆ ناوچەى حیجاز. بەدواى ئەمەداو لەگەلأ سەرهەڵدانو بڵاوبوونەوەى ئاینەكانى وەك یەهودىو مەسیحىو زەردەشتى، بەشێك لە خەڵكى ئەم ناوچانە روو دەكەنە ئەو ئایینانەو بەپێى تایبەتمەندى نیوە دوورگەیەش چەندان رەوتو ئایینزاى نوآ لەو یەكتاپەرستىو ئایینە گەورانە پێك دێت.
 پێش ئەوەى ئایینى ئیسلام سەرهەڵبداتو بانگەوازى یەكتاپەرستىو دووركەوتنەوە لە بتپەرستى بكات، لە نیوەدوورگەدا كەسانێك هەبوون كە بانگەوازێكى لەم جۆرەیان هەبووەو ئەوانە بە گشتى بە حەنەفییەكان ناسراونو گوایە پێیان وابووە كە ئەمانە وەك حەنیفى ئیبراهیم وابوون.
 لێرەوە دەتوانین بڵێین كە پێش هاتنى ئیسلام كەلتورێكى ئایینى فراوان لەم ناوچەیەدا هەبووەو چەندان مومارەسەى ئایینى وەك حەجو نوێژو دیاریكردنى هەندآ حەرامو حەڵالأ… باوو بووە. ئەو مومارەسانە چ بگەڕێنەوە بۆ بتەپەرستى خێڵەكان، یان چ بگەڕێنەوە بۆ حەنیفەو ئەو رەوتە شێوە مەسیحییانەى كە بڕوایان بە یەكتاپەرستى هەبووە، هیچ لەو راستییە كەم ناكاتەوە كە دواجار لە سەرهەڵدانى ئایینى ئیسلام دا رۆڵیان هەبووەو هەندێك لەو رێورەسمانەش، وەك حەجو نوێژ، درێژەیان بە خۆیان داوەو چەندان بیروباوەڕیى تریش لە ئایینى ئیسلام دا رەنگى داوەتەوە، وەك بڕوا بوون بە پیرۆزى بەردە رەشەكەى مەككەو پیرۆزى ناوچەى مەككەو مانگى محەرەمو چەندان بیروباوەڕى تر لەبارەى فریشتەو مردنو سزاو پادداشتى دواى مردن.
 ئایینى ئیسلام گۆڕانكارییەكى سیاسى لە نیوە دوورگەدا دروست كردووەو دەسەڵاتى خێڵەكانى بەرەو دەسەڵاتێكى ناوەندىو پەكپارچەى وەها برد كە دواتر ئەم هێزانە سنورى خۆیان تێپەڕاندووەو چەندان ناوچەى ترى چواردەور خۆیان چ نزیكو چ دوور داگیركردووە.
 لایەنى كەلتورى: بەڵام لە لایەنى كەلتورەوە گۆڕانكارییەكە كەمترە. چونكە بەشێكى زۆرى هەمان كەلتورى ئیسلام كەلتورى خەڵكانى نیوە  دوورگەیە لە سەردەمى پێش ئیسلام دا، جیاوازییەكە لێرەدایە كە ئیسلام وەك هێزێكى سەركەوتوو توانیویەتى مافى خاوەندارێتى ئەو كەلتورە بۆ خۆى ببات، لەكاتێكدا بەشێكى زۆرى ئەو كەلتورە پێش ئیسلام بەشێوەیەكى بڵاوو پەرتەوازە بووە. ناسراوترین گۆڕانكاری موسڵمانەكان لە كەلتورى ئایینى دا نەهێشتنى بتەپەرستىو تێكشكانى بتەكانى ناو كەعبەیە، بەڵام ئەمە نەبۆتە هۆى ئەوەى كە پیرۆزى شوێنى دێرینەى ئەو بتخانەیە كەم بكرێتەوە، یان پرسیار لەسەر بەردێكى رەش دروست بێتو لەسەر هەمان بۆچوونى ئەفسانە ئامێزى عەرەبەكانى پێش ئیسلام داستانى پیرۆزى بەردە رەشەكەو پیرۆزى كەعبەیان داڕشتۆتەوە.
 كاتێكیش كە هێزى ئیسلام لە پرۆسەكانى (فتوحات، داگیركردن، پەڵهاویشتن) یان هەر ناوێكى تر، بەرەو ناوچەكانى تر چوون بەگوێرەى خۆیان كارلێكیان لەگەلأ ژیانى كۆمەڵایەتىو شارستانێتییەكاندا هەبووە. راستە سەرەتا هەموو شتێك بەرگى شەڕو وێرانكارى بەبەردا كراوە، بەڵام دواتر كارلێكى سیاسىو كەلتورىو ئابوورى رویداوە. بۆ هەر نەتەوەو ناوچەیەكیش ئەم كارلێكردنە بەشێوازێكى جیاواز بووە. لەپەیوەند بەهەردوو شارستانیتى فارسو رۆمەوە دەبێت ئەوە بڵێین كە دواجار لە ساڵانى جێگیربوونى دەسەڵاتى موسڵمانەكاندا ئەو دوو شارستانێتییەى ئاماژەى بۆ كرا لەشارستانێتى ئیسلام دا رەنگ دەداتەوە. لێرەوە دەردەكەوێت كە كاریگەرى ئیسلام لەگەلأ ئەوانى تردا كاریگەرییەكى دوو لایەنە بووە، هەم كۆتایى بە كەلتورێك هێناوە كە لەگەلأ بیروباوەڕو بنەما ئایینییەكانى خۆیدا نەگونجاوە، هەم ملى بە وەرگرتنى چەندان جۆرى كەلتورەكانى تر داوە، چونكە هەرچۆنێك بێت شارستانێتى ئەوانى تر لە پێشتر بووەو ملدانیش بەو كەلتورانە كاریكى ناچارى بووە.
 ئایینى ئیسلامو كاریگەرى لەسەر ناوچە كوردییەكان
 لەبارەى كاریگەرى ئیسلام لەسەر كوردستان (وەك نمونەیەك لەگاریگەرى ئیسلام لەسەر نەتەوەكانى تر) دەتوانرێت ئاماژە بۆ چەند لایەنێك بكرێت لەوانە (سیاسى، ئابوورى، كۆمەڵایەتى، ئایین)
 لایەنى سیاسى: لەلایەنى سیاسییەوە هاتنى ئیسلام هیچ خێرێكى بۆ ناوچە كوردییەكان پێنەبووە، ئەویش بەو بەڵگەیەى كە نەیتوانیوە زەمینەكانى دەسەڵاتێكى ناوچەیى بۆ كوردەكان دروست بكاتو، تەنانەت لە رووى ئامادەیى زەینیشەوە وایكردووە كە بیر لە دروستكردنى دەسەڵاتێكى لەو جۆرە نەكرێتەوە ئەویش بەو بیانووەى كە لەسنورى دەسەڵاتى ئیسلام دا بوونى دەسەڵاتێكى لەو جۆرە پێویست نەبێت. كاتێكیش وەك دەسەڵاتێكى ناوچەیى چەند میرو ئیماراتێك دروست بوون، سنورى ئەوان لە سنورێكى بەرتەسكدا گیرى خواردووەو لەدواجاردا وەك سێبەرى دەسەڵاتى ناوەندى موسڵمانەكان كاریان كردووە.
 لایەنى ئابوورى: باجو خەراجى زۆرى ئیسلام لەسەر ناوچە كوردییەكان وایكردووە كە قورساییەكى زۆر لەسەر بارى ئابوورى ناوچە كوردییەكان دروست بێتو بەم هۆیەیشەوە بارى ئابوورى ئەم ناوچانە بەرەو خراپییەكى زۆر بڕوات. ئابوورى كوردستان كە لە ئابوورییەكى دواكەوتوویى كشتوكاڵى بچوك پێكهاتووە، نەیتوانیوە ململانێى بەرزبوونەوەى بەردەوامانەى كێرڤى باجو سەرانەى جەزیرەو میرانەو نەورۆزانەو میهرەگانە بگرێت، چونكە ئابوورى كشتوكاڵى هەمیشە ئابوورییەكى زامن نییەو پشتى بە لەبارىو سروشت بەستووەو زۆر جاریش نالەبارى سروشت لەلایەنى ئاوو هەواوە گورزى خۆى لەم ئابوورییە داوە.
 لایەنى ئایینى: پێش ئەوەى ئیسلام روو بكاتە ناوچە كوردییەكان بەشێوەیەكى فراوان ئایینەكانى زەردەشتى باوو بووەو ئایینەكانى یەهودىو مەسیحیش بەشێوەى جیا جیا هەبوون. كاتێك كە ئیسلام روو دەكاتە ئەم ناوچەیە یەكسەر بەشێوەیەكى ئۆتۆماتیكى گۆڕانكارى لە ئایندا ناكرێتو ماوەیەكى زۆریش بیروباوەڕەكانى پێش ئیسلام وەك خۆیان دەمێننەوە. دواجار بەهۆى كاریگەرى ئابوورى، وەك خۆپاراستن لە دانى باجى (جزیە)و دواتر بەهۆى تێكەڵاوبوون لەگەلأ ئایینى نوآ دا گۆڕانكارى بەسەر ئایینى كوردستاندا دێت. لەم لایەنیشەوە دەستەوەستاوترین نەتەوە كورد بووە چونكە نەیتوانیوە شێوازێك لە ئایینى ئیسلام بۆ خۆى دروست بكات، هەروەك چۆن نەتەوەكانى تر، لەوانە فارسەكان كردیانو، لەبەر ئەوەیش كە كورد خاوەنى دەسەڵاتێكى هێندە فراوانى وەك ئیمپراتۆرەكانیش نەبووە نەیتوانیوە ئایین وەك هێزێكى مەعنەوى بەقازانجى خۆى بەكاربهێنێت وەك چۆن توركەكانو نەتەوەكانى تر كردیان.
 لایەنى كۆمەڵایەتى: كاتێك ئەمە دۆخى لایەنى سیاسىو ئابوورىو ئایینى كوردستان بێت لەسەردەمى هاتنى موسڵمانەكان، بێگومان لایەنە كۆمەڵایەتییەكەش حاڵى لە حاڵى ئەمان باشتر نابێت. دەكرێت لەم لایەنە كۆمەڵایەتییەدا ئاماژە بۆ چەند بەشێكى سەرەكى بكەین، وەك دابو نەریتو زمانو …
 – دابو نەریت: مرۆڤ كاتێك ئایینەكەشى دەگۆڕێت ناتوانێت خێرا دابو نەریتەكەیشى بگۆڕێت. بۆیە دەبینین كە دابو نەریتى كوردان، وەك پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان، ژنو ژنخوازىو جلو بەرگو چەندان لایەنى دابو نەریتەكان بەشێوازى جۆراوجۆر خۆیان هێشتوەتەوەو یان بەماوەیەكى زۆر درێژەیان بەخۆیان داوە، لەوانەیش دەتوانین ئێستایش چەندان دیاردەى دابو نەریتى زەردەشتى لەدابو نەریتى كورردا بدۆزینەوە.
 – زمان: دەبێت هەر جۆرە قسەكردنێك لەسەر زمان دابەش بكەین بۆ دوو لایەنى زمانى گشتىو خەڵك، واتا ئەو زمانەى كە رۆژانە لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانى خۆیاندا بەكارى دەهێننو زمانى ئەدەبیات، واتا ئەو زمانەى كە لەئاستێكى نوخبەو بەرزى نوسینو خوێندنەوەدا بەكار دێت. زمانى هەر نەتەوەیەك بەهۆى فراوانى رادەى پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانو هاتوچۆو بازرگانیەوە فراوان دەبێت، بەڵام لەگەلأ ئەمەیشدا دەبێت بەهۆى گەشەى دەبیاتو نوسینەوە زمان پوختە بێتو دەستەواژەو چەمكى نوآو تازە دابهێنێت. هاتنى ئایینى ئیسلام وایكردووە كە زمانى نوسینو ئەدەبیات تەنیا زمانى رەسمى قورئان، واتا زمانى عەرەبى بێت، ئەمەیش وایكردووە كە لە لایەنى گەشەى زمانەوە، زمانى كوردى كەمترین پشكى بەركەوتبێت. ئەگەر كەسانى بیرمەندى ئەم نەتەوەیە دواتر كارێكیان كردبێت، كارەكەیان بە زمانى عەرەبى بووەو لێرەوە كۆمەكیان بە گەشەى زمانێكى تر كردووە. تەنیا لە سەردەمى سەلجوقیەكاندایە كە، لەگەلأ نەتەوەكانى تر، كوردیش روو دەكاتە زمانى خۆى كە چوارینەكانى باباتاهیرى هەمەدانى نمونەیەكن لەم وەرچەرخانە.
 بەشێوەیەكى گشتى دەتوانین بڵێن كە هاتنى ئیسلام بۆ ناوچەكانى كوردستان لەهەموو لایەنەكانەوە بە زیانى كورد تەواو بووە. ئەم زیانەش باجێكە كە بەدرێژایى مێژووى بەموسڵمان بوون داویەتىو هەرگیزیش ئەو توانایەى نەبووە كە نە لەژێر بارى قورسى ئەو زیانە دەربازى بێت جا ئەمە چ بە یاخى بوون بێت لەو ئایینە یان بەو جۆرە بێت كە ئایینەكە بخاتە ژێر خزمەتى خۆیەوە، نمونەى لەم جۆرەیش لە نەتەوەكانى چوار دەورى كوردا هەیەو كاریكى مەحالأ نەبووە.
 
 
 سود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
 1- د. شكرى فیێل، المجتمعات الاسلامیە، فی القرن الاول، بیروت، 1978
 2- ابراهیم الزینی و حسن اسماعیل، شبە الجزیرە العربیە بین اسباب الێعود واسباب النزول، قاهرە، 2005
 3- میهردا ئیزەدى، ئاینو تایفە ئاینى یەكان لە كوردستان، و. كامەران فەهمى، 2002
 4- فواد مەجید میسرى، كۆمەڵگا لە سایەى دەوڵەتى خەلافەتدا، 1997