مانیفێستی ڕەوەند لە بارودۆخی سیاسی ئێستای کوردستاندا

پێشەکی: “ڕەوەندی سۆشیالیستی کرێکاری” لە کۆبونەوەی ساڵانەی خۆیدا، لە 17ی شوباتی 2011 دا، ئەم “مانیفێست”ەی وەك ناسنامەیەکی فکری-سیاسی و بەرنامەی خۆی پەسند کرد.

1.    بارودۆخی سیاسی ئێستای کوردستان، ڕەنگدانەوە و بەردەوامی ئاڵوگۆڕە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکانی عێراق و بەشێکی جیانەکراوەیە لێی.

A.    بەرهەمی ڕوەندێکی مێژوویی دوو دەیەی ڕابردووە؛ لەوانە جەنگی  کەنداوی یەکەم (کانونی دووەمی 1991)، ڕاپەڕینی جەماوەری (ئازاری 1991) و بەدوای ئەویشا بڕیاری (نۆ-فلای زۆن No-fly zone)ی هێزە هاوپەیمانەکان (ی بریتانیا، فەرەنسا و وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا). جەنگی کەنداوی دووەم، ڕوخاندنی ڕژێمی بەعس (ئەپریلی 2003) و داگیرکردنی عێراق لە لایەن وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکاوە.

B.    ئەو ڕوداو و گۆڕانکاریانەی عێراق ڕەنگدانەوە و تەوەرەبەستنی ئاڵوگۆڕەکانی کۆتایی سەردەمی جەنگی سارد و بەرژەوەندیە ستراتیژیەکانی ئەمریکا بوون لە عێراقدا، بوونە لاوازی حکومەتی بەعس و لە داوا ئاکامیشدا ڕوخانی ئەو دەسەڵاتە وەك دەسەڵاتی بزوتنەوەی ناسیونالیستی عەرەب، لەگەڵیشیا داڕمانی دەوڵەتی عێراق و لە گرێژنەچونی شیرازەی کۆمەڵ، کە بەدەوری خۆیان بوونە هاتنەدی بۆشاییەکی سیاسی- بەڕێوەبەرایەتی و ئاسایشی، سەرهەڵدانی ترۆریزم و دەستێوەردانی ڕژێمەکانی وڵاتانی دەوروبەر لە ناوخۆ، هەروەها بوونە گەشەسەندن و هێزگرتنی ڕەوتی ئیسلامی سیاسی و ناسیونالیستی کورد و بەشدار بونی ئەو دوو ڕەوتە لە دوبارە شکڵپێدانەوە بە دەوڵەتی تازەی عێراق.

C.    ئەم ئاڵوگۆڕانە، لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستانیش، حیزب و هێزە جۆراوجۆرەکانی ڕەوتی ناسیونالیستی کوردی ڕووەو هاوئاهەنگ و کۆك بوونێك (یەکخستنی “ماڵی کورد”)،  بردوە بە تایبەت بە داوی ڕوخانی ڕژێمی سەددامدا؛ کە خۆی لەم دیاردانەدا دەبینێتەوە: سەروساماندانەوە بە پەرلەمانی کوردستان، یەکخستنی “بەڕێوەبەرایەتی سلێمانی” و “بەڕێوەبەرایەتی هەولێر” لە حکومەتێکی هاوبەش، “پەیمانی ستراتیژی” نێوان “پارتی دیموکراتی کوردستان” و “یەکێتی نیشتیمانی کوردستان”، ئاوێزانبوونی حیزب و هێزە بچکۆلەکان بە داوێنی ئەو دوو زلهێزەدا، هاوپەیمانیەتی تەواوی ئەم بەرە ناسیونالیستە لەگەڵ ئیسلامی سیاسی لە کوردستاندا. بەم شێوەیە ئەم ئاڵوگۆڕانە، هەرێمی کوردستانی ڕوەو جۆرێك لە “یەکێتی نەتەوەیی” و پڕۆسەی شکڵگیری دەوڵەتێکی لۆکاڵ بردوە لە ژێر ناوی “حکومەتی هەرێمی کوردستان”دا بە ئاڵای خۆیەوە لەناو دەوڵەتی داڕوخاوی عێراقدا.

D.    ئەم دیاردەیە “حکومەتی هەرێمی کوردستان”، بەرهەمی چالاکبوونی ڕەوتی ناسیونالیستی کوردە لەو گوزەرە مێژووییەدا و بە تایبەتیش بەرهەمی خۆهەڵواسینیەتی بە سیاسەتە ئیمپریالیستیەکانی ئەمریکی چ لە هەردوو جەنگی کەنداو و داگیرکردنی عێراقدا، وە چ لەو بۆشاییە سیاسیەیەدا کە بەدوای ڕوخانی ڕژێمی بەعس و داڕمانی دەوڵەتی عێراقدا هاتەدی.

E.    ئەم حکومەتە لەگەڵ هەموو باڵادەستیەکی بنەماڵەیی و عەشایەری، لەگەڵ هەموو باڵادەستیەکی میلیشیا و دەزگا سیخوڕیەکانی هەردوو حیزبەکە بەسەر دامودەزگاکانیدا، …. وەك ئۆڕگانێکی چینایەتی بورژوازی کورد، کار دەکات بۆ سەرکوت و چەوسانەوە، بۆ بەرفراوانکردن و ڕازاندنەوەی سفرەی سەرمایەدارانی کوردستانی، عێراقی و بیانی. هەروەها ئامڕازێکیشە بۆ بەرگری لە بەرژەوەندیە ستراتیژیەکانی گشت بورژوازی کورد لە کێشمەکێش و سەوداومامەڵەدا لە بەرامبەر دەوڵەتی ناوەندی و ڕەوتە سیاسی کۆمەڵایەتیەکانی تر.

F.    ئەم ئاڵوگۆڕانە، کوردستانی ڕووەو پەرەسەندنێکی کۆمەڵایەتی-سیاسی و فەرهەنگی تا ڕاددەیەك سەربەخۆ لە ناوەڕاست و باشوری عێراق بردوە و لە شکڵی هەرێمێکی فیدراڵدا بۆتە واقعیەتێکی سیاسی و دەستوری عێراق.

G.    بونی ئارامی و ئاسایشی سیاسی لە هەرێمەکەدا لەچاو ناوەڕاست و باشوری عێراق لە حەوت ساڵی ڕابردودا، ڕێگەی خۆشکرد بۆ سەرمایەی بیانی، تا کوردستان بکاتە خاڵی سەرەتا و دەستپێکردن بۆ بازاڕی سەراسەری عێراق. بەم پێیە هاتنی سەرمایەی بیانی و ڕووهێنانی کۆمپانیا بیانیەکان بۆ ناوخۆی کوردستان، هاوڕای داهات لە بودجەی دەوڵەتی ناوەندی، لە شەش-حەوت ساڵی ڕابردوودا بونە گەشەی بازرگانی، پەرەسەندنی کەرتی ئاوەدانکاری و خانووسازی، چونەسەری ئاستی خۆشگوزەرانی، هاتنی کرێکارانی بیانی بۆ کوردستان، هەروەها بونە هۆی بوژانەوە و گەشەی فکری، سیاسی، ئەدەبی و فەرهەنگی لە هەرێمەکەدا. هاوڕای ئەمانەش پەرەسەندنی گەندەڵیەکی لەڕاددەبەدەر و لەگەڵیشیا ناڕەزایەتی جەماوەری دژی نەبونی خزمەتگوزاریەکان سەریانهەڵداوە.

H.    هەردوو حزبی زلهێزی سەر بە ڕەوتی ناسیونالیستی کورد، لە میانەی ئەو ئاڵوگۆڕانەوە کەوتبونە دزی و ڕاووڕوتێکی ئاشکرا و بێئەژماری سەروەتوسامانی گشتی. لەو پڕۆسە مێژوویەدا بوون بە خاوەن سەرمایەیەکی ئەستور، کەوتنە وەگەرخستنی ئەو سەرمایە و  قۆرخکردنی بازاڕ. ئەم دوو حیزبە لە ئێستای کوردستاندا بوونەتە دوو پڕۆژەی ئابوری زەبەلاح، دوو کۆمپانیای پاوەنکاری (مۆنۆپۆلی) ئابوری کوردستان، بە تایبەت دوای دابەشکردنی کێڵگە نەوتیەکانی کوردستان لە نێوان خۆیاندا.

“یەکێتی” کاتێك ئاوڕدەداتەوە لە بەرژەوەندی ڕێکخراوەیی و جێگەوڕێگەی حزبەکەی لە کوردستان لە پەیوەندیدا بە “پارتی”ەوە، نیگەرانە لە ئایندەی خۆی، بەڵام کاتێك ئاوڕ لە بەرژەوەندیە ئابوریەکانی دەداتەوە ناچاری دەکات هەرچی زیاتر پەیمانە ستراتیژیەکەی لەگەڵ “پارتی”دا پتەو بکات. “هاوپەیمانەتی ستراتیژی” نێوان ئەم دوو حزبە زلهێزە، لە ناوەڕۆکدا ڕێککەوتننامەی پێکهێنانی کارتێل (Cartel)ێکی ئابووری-سیاسیە کە بازاڕی کوردستان، سەروەتوسامانی کۆمەڵگە و دەسەڵاتی دابەشکردوە بەپێی پشك و بەشی هەریەك لە دوو کۆمپانیاکە [“پارتی” و  “یەکێتی”].

I.    توێژێکی بەرتەسکی سەرمایەدارانی کوردستانیش لە پەراوێزی دەسەڵاتدارەتی ئەم دوو “کۆمپانیا”یە و ئەم کارتێلەدا خەریکن لە پاشماوەی ئەم سفرە پڕ لە نیعمەتە دەخۆن. بەڵام قۆرخکردنی بازاڕ و بەرتەسکی سفرەکە ناڕەزایەتی توێژەکانی تری سەرمایەدارانی کوردستانی هێناوەتە ئاراوە، کە دەمیان پڕبووە لە ئاو بۆ ئەم سفرەیە. هەربۆیە وێڕای ناڕەزایەتی جەماوەری بێبەش لە خزمەتگوزاریە گشتیەکان، ڕەخنە و ناڕەزایەتی لیبرالانەش لە ئارادایە دژی پاوەنکردنی دەسەڵات و سەروەتوسامانی کۆمەڵگە لەلایەن ئەو دوو زلهێزەوە.

J.    ڕەوتی ناسیونالیستی کورد بەهەموو عەشایەرگەرێتی، دواکەوتووییەکی فەرهەنگی و بێئەزمونیەکیەوە لە دابینکردنی پێداویستیەکانی سەرمایە، ڕەنگدانەوەی کەڵەکەی سەرمایە و بزوتنەوەی سەرمایەیە لە مەیدانی سیاسەتدا. ئەم ڕەوتە لە ئێستادا لە هەنگاوە سەرەتاییەکانی خۆیدایە بۆ داماڵینی پێستی پێشمەرگایەتی، خەبات و شاخ و چەك و هەر سومبولێکی تر کە ڕەمزی “شۆرش و شۆڕشگێر”یەتیەکەی بووبێت. خەریکی خۆدەرخستنە بە پێستێکی مۆدێرنی شاری و بە پۆزێکی لیبراڵانەوە. خەریکی خۆهەرسکردنە لەناو چینی سەرمایەدارانی کوردستاندا. هەنگاو دەهاوێت، هەرچەندە کیسەڵی تا وێڕای نوێنەرایەتی “دەسەڵاتی سەرمایە” بتوانێ بشبێتە “دەسەڵاتی سەرمایەداران”ی کوردستانیش. واتا بەرفراوانکردنی بنکەی چینایەتی لە ڕێگەی بەشداریپێکردنی توێژە جیاجیاکانی بورژوازی هەم لەسەر “سفرە”کە و هەم لە “ژووری دیوەخان”ەکەش. “بزوتنەوەی گۆڕان” فشار و پاڵنەرێکە بەسەر”پارتی” و “یەکیەتی”ەوە بۆ خێراپێکردنی هەنگاوە کیسەڵیەکانی ئەو دوو زلهێزە، لەو ڕاستایەدا.

K.    ڕەوتی ئاڵوگۆڕەکانی کوردستان لە حەوت ساڵی ڕابردووی دوای ڕوخانی ڕژێم، لایەك سەرگەردانی حزبە ناسیونالیستە بچوکەکان و لاکەوتەییان و بێ بایەخ بوونیان بووە لە هاوکێشە سیاسیەکانی عێراق و کوردستاندا، لە بەرامبەر گردبوونەوەی تەواوی دەسەڵات و ئابووری کوردستان لە دەستی دوو زلهێزەکەدا، وە لەلایەکی تریشەوە گۆڕانی تەرازووی هێز بووە لە بەرژەوەندی و باڵادەستی “پارتی” لە بەرامبەر “یەکێتی”دا.

بەرنامەی ئابووری هەموو حزبە ناسیونالیستەکانی کوردستان بە گەورە و بچوكیانەوە، بە عەشایەر و لیبرالیانەوە، بە پەرلەمان و حکومەتی هاوبەشیانەوە، “بازاڕی ئازاد”ە. ئاوەڵاکردنەوەی کورستانە هەم بۆ کۆمپانیا جیهانیەکان و هەم بۆ سەرمایەدارانی ناوخۆ. بازای ئازاد یانی سپاردنی ژیانی کرێکاران و زەحمەتکێشانی کوردستان، بە پێشبڕکێی سەرمایەداران بۆ هەرچی زیاتر چنینەوەی سود و قازانج، یانی کاری تاقەت پڕوکێن و حەقدەستێکی مەمرەمەژی بۆ کرێکاران، یانی بێبەش کردنیان لە زەماناتە کۆمەڵایەتیەکان، یانی کردنی کوردستان بە کێڵگەیەکی پڕسودی ئیمپریالیستی بۆ سەرمایەدارانی دەرەکی و ناوخۆ. ئەم چەوسانەوە بێ ئەندازەیەی چینی کرێکار لە کوردستان، پێویستی بە سەرکوتکردن و بێبەشکردنی ئەو چینەش هەیە لە ئازادی ڕێکخراو بوون، مانگرتن و خۆپێشاندان، هەتا ڕێگرتن لە چالاکی سەندیکاییش بۆ بەرگری لە بەرژەوەندیە پیشەییەکانیان. بارودۆخێکی کۆمەڵایەتی-ئابووری ئاوەهای ژیانی چینی کرێکار پێویستی بە بەکارهێنانی “پیرۆزیە” ئاینیەکانە تا بەربگرێت بە خواست و چاوەڕوانیەکانی خەڵکی بۆ ژیانێکی مۆدێرن و هاوچەرخ، پێویستی بە فتوای مەلای مزگەوتەکانە دژی ڕۆشنبیران و نوسەران و ڕۆژنامەوانان بۆ دەم کوتکردنیان و هێنانەئارای کەشوهەوایەکی تاریك و کۆنەپەرستانەی فەرهەنگی، فکری-سیاسی خنکێنەر کە باشترین بارودۆخە بۆ دادۆشینی زێدەبایی لە کرێکارانی کوردستان. بەواتایەکی تر ئەم بارودۆخە لە چەوسانەوەی کرێکاران، خوازیاری دەسەڵاتێکی پۆلیسیە لە چەشنی حکومەتە ڕوخاوەکەی زەین ئەلعابدینی تونس و حوسنی موبارەکی میسر، هەروەها لە چەشنی حکومەتی بنەماڵە شێخەکانی عەرەبستانی سعودیە و شێخ نشینەکانی کەنداو …

حزبێك کە ئەو توانایانەی هەبێت ببێتە پۆلیسێکی سەرکوتگەر لە کوردستاندا، بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەکانی سەرمایەی ناوخۆ و جیهانی، بۆ دادۆشینی کرێکاران، ئەو حزبە “پارتی”ە. چونکە حزبێکی یەكدەست و کۆكە لە ناوخۆیدا، بە هۆی تایبەتمەندی پەیوەندیە کۆمەڵایەتیە عەشیرەییەکانی وەك ملکەچی و فەرمانبەری کوێرانە بۆ “سەرکردە و بنەماڵە”ێک کە ئەم حیزبە کردویەتیە سومبولێکی نەتەوەیی “پیرۆز” تا هەر جۆرە ڕەخنەیەك سەرکوت بکات کە ئاڕاستەی دەسەڵاتەکەی بکرێت، حیزبێك خاوەن “سەرکردە و بنەماڵە”یەكە کە هەر لە ئێستاوە کوڕ و نەوەکانی بۆ جێگرتنەوەی تەختی فەرمانڕەوایی و سەرۆکایەتی هەرێمەکە پەروەردە دەکات، خاوەن دەزگای سیخوڕی “پاراستن”ە کە زۆر کاراترە لە حکومەتەکەیان بۆ پاراستنی دەسەڵات. ئەم تایبەتمەندیانە توانای ئەوە دەدات بە “پارتی” کە ببێتە ئۆڕگانێکی سەرکوتگەر بۆ پاراستنی کوردستان وەك کێڵگەیەکی سەرمایەداری بەرهەمهێنانی “زێدەبایی” و “زێدە سودی” ئیمپریالیستی. هەربۆیە ئەم حزبە زیاتر لە حزبەکانی تر جێگەی دڵنیایی بورژوازی کوردە و متمانەی خۆی پێدەدات. نهێنی هێزگرتن و باڵادەست بوونەکەی “پارتی”یش لە بەرامبەر “یەکیەتی” و حزبەکانی تر لە ئێستای کوردستاندا هەر لێرەدایە، لەم دڵنیایی و متمانەی بورژوازی دایە بە “پارتی”. پەرەسەندن و کەڵەکەی سەرمایە لە کوردستاندا، پێویستی بە داسەپاندنی ئیستیبدادی بورژوازیە لە شکڵی دەسەڵاتێکی ئەرستۆقراتیانەی بنەماڵەیی، لە چەشنی ئال- سعود و ئال- قابوس،… ئەوەیە نهێنی شکۆفایی ئەستێرەی بەختی “سەرۆکی هەرێم” و بنەماڵەی بارزانی.

2.    ڕەوتە کۆمەڵایەتیە- سیاسیەکانی تر.

A.    ناسیوناڵ-لیبڕاڵ:
گەرچی ڕەخنەی لیبراڵ تەمەنێکی کورتی هەیە لە کوردستاندا، بەڵام لە دە – پانزە ساڵی ڕابردوودا توانیویەتی سوپایەك لە ڕۆژنامەنوسان و میدیاکارانی دەرەوەی دەسەڵات، بە دەوروبەری ڕۆژنامە ئەهلیەکاندا کۆبکاتەوە و ببێتە ڕەخنەی باڵادەست لە کۆمەڵگەدا. باڵادەست بوونی ڕەخنەی لیبڕاڵ لە هەرکۆمەڵگەیەکدا ڕەنگدانەوەی باڵادەست بوونی کۆمەڵایەتی-سیاسی و ئابووری چینی بورژوازیە. ئەم سوپایە نەك بۆ دژایەتیکردنی دەسەڵاتی ناسیونالیزمی کورد، بەڵکو بۆ پاککردنەوەی ئەو دەسەڵاتە بورژوازیە لە خەوشەکان و گەندەڵیەکانی هاتۆتە مەیدان. بۆ بەشداری پێکردنی توێژەکانی تری بورژوازی لە دەسەڵات، و بۆ بەرفراوانکردنی سفرەی سەرمایەداری هاتۆتە مەیدان، تا لەسەر ئەم سفرەیە جێگەی توێژەکانی تری سەرمایەدارانیش ببێتەوە. بەدژی بەرتەسك کردنەوەی سنوری ئازادیە فکری و سیاسیەکان، هاتۆتە مەیدانی ڕیفۆڕمە کۆمەڵایەتی-سیاسی و ئابوریەکانەوە، کە نەکا فشاری زۆری ئەم دەسەڵاتە بۆسەر جەماوەری زەحمەتکێش و ئازادیخواز ببێتە هۆی لە گرێژنەچوونی شیرازەی کۆمەڵ و دەسەڵاتی گشت بورژوازیش وەک چینێك تیایدا بچێتە ژێر پرسیارەوە.

پەرەسەندنی سەرمایەداری و پەیوەندیە سەرمایەداریەکان لە کوردستان زەمینەی مادی سەرهەڵدان، پەرەسەندن و هاتنەدەرەوەی ئەم ڕەوتە لیبڕاڵەیە لە منداڵدانی بزوتنەوەی ناسیونالیستی کورددا. ڕەوتێك کە هەوڵدەدات ناسیونالیزمی خۆماڵی (کوردایەتی) موتوربە بکات بە ئەدەبیات و فکر و سیاسەتی لیبرالیزمی جیهانیەوە. ئەم ڕەوتە تازەیە، ڕەوتی ناسیونال-لیبرال، لە ناوەڕۆکدا ناسیونالیست و لە شێوازی دەربڕینی ناڕەزایەتی، لە هەوڵ و چالاکیە فکری و سیاسیەکانیدا لیبرالانەیە. سەرەتای سەرهەڵدانی ئەم ڕەوتە بە سوپایەکی قەڵەم بەدەست لە دەرەوەی حیزبەکانەوە، ڕێکخراو لە چەند مەڵبەندی فکری و ئەدەبیدا، وە بەدەوری ڕۆژنامە ئەهلیەکاندا هاتە مەیدانی جەنگی لابردنی خەوشەکان و گەندەڵیەکانی ناسیونالیزمی دەسەڵاتدار. وە لە پەرەسەندنی خۆشیدا ڕەنگدانەوە و دەنگدانەوەی خۆی لەناو بزوتنەوە کۆمەڵایەتیەکانی تردا هێناوەتەدی، ئەوەتا نوسەرانێك لە ڕەوتی ئیسلامی سیاسی بە زمانێکی لیبراڵ دەدوێن، وە هەندێك لە هەڵسوڕاوانی پێشووی چەپی کوردستان، مارکسیزم لە ڕوانگەیەکی لیبرالانەوە دەخوێننەوە.

شکڵگیری “بزوتنەوەی گۆران”، بووە خاڵێکی وەرچەرخان و ئۆرگانێکی سیاسی “ڕێکخراو” بۆ ئەم ڕەوتە ڕەخنەگریە تا جەنگی خۆی بەدژی خەوشەکان و گەندەڵیەکان، بەدژی بەرتەسکی ئازادیەکان لە ئاستێکی سیاسی بەرزتردا درێژە پێبدات. ڕەوتی ناسیوناڵ-لیبڕاڵ لە بنکەیەکی بەرفراوانی ڕۆشنبیرانی کوردستان بەهرەمەندە کە لیبراڵیەتی فکری و ڕیفۆڕمخوازیان تۆخترە لە “بزوتنەوەی گۆڕان” وەك باڵێك لەو ڕەوتە، کە ناسیونالیست بوونەکەی تۆختر و لیبراڵ و ڕیفۆرمیستیەتەکەی کاڵترە، هەربۆیە جێگەی ڕەخنەی ڕۆشنبیرانی لیبراڵ، باڵ و مەڵبەندی تری هەمان ڕەوتی ناسیونال-لیبرالیشە. هاتنەدەرەوەی ئەم باڵە لە منداڵدانی “یەکێتی” و پێکهاتەی سەرکردایەتیەکەی لە کادرەکانی پێشووی ئەو حزبە، بەمانای هەڵگرتنی زۆرێك لە خسوسیاتی زگماگی حیزبی دایکیشە لەلایەن “گۆڕانە”ەوە.

ڕۆڵی مێژوویی ئەم ڕەوتە ناسیونال-لیبراڵە بە گشتی و باڵی “بزوتنەوەی گۆڕان” بە تایبەتی بۆ بۆرژوازی کورد؛ لەو شوێنەدایە کە کێشە جەوهەریەکانی کۆمەڵگەی کوردستان لەناو چوارچێوەی باڵ و مەیلە جۆراوجۆرەکانی بزوتنەوەی ناسیونالیستیدا لە قاڵبدەدات و سنورداریان دەکاتەوە. وە ڕێگە دەگرێت لە جەمسەربوونەوەی ناکۆکیەکانی کۆمەڵگە لەنێوان ڕەوتی ناسیونالیزم و ڕەوتی ئیسلامی سیاسی، وەیان جەمسەربوونەوەیان لەنێوان ڕەوتی ناسیونالیزم و بزووتنەوەی چەپ و کۆمۆنیستیدا.

B.    ئیسلامی سیاسی:
لەسەر بنەمای ڕیسوابوونی “یەکێتی” و “پارتی” لە جەنگی نێوانیاندا، وە لە بارودۆخی ئابڵوقەی ئابووری به‌سه‌ر عێراق و کوردستاندا که‌ که‌مه‌ری کرێکاران و زەحمەتکێشانی شکاندبوو، وە پاشه‌کشه‌یه‌کی ته‌واویشی به‌ مه‌ده‌نیه‌تی کۆمه‌ڵگه‌ کردبوو و کۆنه‌په‌رستی له‌ ئاستێکی فراواندا په‌ره‌پێدابوو، ڕەوتی ئیسلامی سیاسی لەم بارودۆخەدا، و بە پشتیوانی هەمەلایەنەی جمهوری ئیسلامی ئێران، کۆمەکی مالی سعودیە و چەند وڵاتانێکی تری عەرەبی و ئیسلامی، توانی لە دەیەی هەشتاکان و نەوەتەکانی سەدەی بیست و تا ڕوخانی ڕژێمی بەعس (2003) هێز و نفوزێکی بەرچاو پەیدا بکات لە کوردستاندا. بکەوێتە ڕکەبەرایەتی ناسیونالیزمی کورد و لەبەرێکڕاچونی چەکدارانە لەگەڵ حیزبە ناسیونالیستەکانی کوردستان. بەڵام لەمیانەی جەنگی کەنداوی دووەم، جەنگی ڕوخاندنی ڕژێمی بەعسدا، ئیمپریالیزمی ئەمریکی، هەم بۆ پشتیوانی لە ناسیونالیزمی کورد و هەم بۆ کۆتاکردنی دەستی ڕژێمی ئیسلامی ئێران، کوتەکێکی گورچوبڕی سەربازی سرەواندە باڵی میلیتانتی ئیسلامی سیاسی بە بۆردومانکردنی بارەگای هێزە چەکدارەکانیان بە موشەك، هەروەها گرتن و دەستبەسەرکردنی هەندێ لە ڕابەرانیان و دواتر بەردانیان بەومەرجەی دەستبەرداری چالاکی چەکداری ببن و لە پڕۆسەی سیاسی عێراق و کوردستاندا بەشداری بکەن. بەم پێیە ئیسلامی سیاسی کورستان، بەدوای ڕوخاندنی ڕژێمی بەعسدا، کەوتە دۆخێکی تازەوە کە تیایدا ناسیونالیزمی کورد بە دەستگیربوونی لە پایەکانی فەرمانڕەوایی دەوڵەتی ناوەندی، باڵادەستی بەسەر کۆمەڵگەی کوردستاندا بەدەستهێناوە، و تەوژمێکی خێرا و بەگوڕی پەرەسەندنی بازرگانی، بوژانەوەی ئابوری، گەشەسەندنی شارستانیەت و فەرهەنگی مۆدێرنخوازیش باڵی کێشا بەسەر کوردستاندا کە بوونە بەرتەسك بوونەوەی زەمینەی پەرەسەندنی ئیسلامی سیاسی. ئەم بارودۆخە تازەیە ئیسلامی سیاسی لەقاڵبدا.

بەدرێژای چەند ساڵی ڕابردوو ئەم ڕەوتە ئیسلامیە ویستویەتی خۆی هەڵواسێت بە ناڕازیەتیەکانی خەڵکی کوردستان دژی گەندەڵیەکانی دەسەڵاتی ناسیونالیزمی کورد، ویستویەتی خۆی هەڵواسێت بە خۆپێشاندانی توێژە جیاجیاکانی کۆمەڵگەوە دژی کەمی خزمەتگوزاریە سەرەتاییەکانی ژیانی هاوڵاتیان، بەڵام جگە لە ئەلگۆیەکی زرتوزیندووی سەرکوت و ملهوڕی جمهوری ئیسلامی ئێران لە پەنادەستی خەڵکی کوردستاندا، خودی هەڵسوکەوتی سەرکوتگەرانەی دژی ئازادی و ڕواڵەتەکانی مۆدێرنخوازی، ئەلگۆی ئیسلامیەکانی کردۆتە ئەلگۆیەکی دزێو لە بەرچاوی خەڵکی کوردستان. ئیسلامی سیاسی لە ئێستای کوردستاندا نەیتوانیوە خۆی بئاڵێنێت لە ناڕەزایەتیە جەماوەریەکان، وەك زۆرێك لە وڵاتانی “جیهانی ئیسلام”، بەڵکو خۆی ئاڵاندوە بە داوێنی دەسەڵاتی ناسیونالیزمەوە. ئۆپۆزیسیۆنێکی جەماوەری ناڕازی نیە دژی دەسەڵات وەك ئەوەی ئوردن و میسر، بەڵکو ئۆپۆزیسیۆنێکی ناو چواردیواری پەرلەمانە بۆ جێگیر کردنی یاسای کۆنەپەرستانەی ئایینی، بۆ لە قاڵبدانی ئازادی، ڕواڵەتەکانی شارستانیەت، فەرهەنگی مۆدێرن و پێشکەوتووخواز لە کوردستاندا بەپێی دەستور و قانون، وە بە هاوکاری ناسیونالیزم.

ناسیونالیزمی فەرمانڕەوای کوردستان هاوپەیمانیەتی خۆی لەگەڵ ڕەوتی ئیسلامی سیاسیدا هێناوەتەدی بۆ دانانی سنوری “پیرۆزیە ئایینی و نەتەوەییەکان” لە بەردەم ڕۆشنبیران و نوسەرانی ئازادیخواز. هەربۆیە ئەم دەسەڵاتە هەرجۆرە چاپەمەنیەکی “وەزارەتی ڕۆشنبیری” خستۆتە ژێر سانسۆری “وەزارەتی ئەوقاف” و چاوپۆشی لە فەتوای مەلای مزگەوتەکانیش دەکات کە زەمینەخۆشکەری کاری توندوتیژی و هەتا ترۆریشن بەدژی هەڵسوڕاوانی مافەکانی ژنان، بەدژی نوسەران، ڕۆشبیرانی مۆدێرنخواز و ئازادیخواز.

لە ئێستادا ئیسلامی سیاسی لە مانگی هەنگوینی خۆیدایە هەم لەگەڵ ناسیونالیزمی ئۆپۆزیسیۆن (گۆڕان) وە هەم لەگەڵ ناسیونالیزمی دەسەڵاتداردا. چالاك کردنی مەلای مزگەوتەکان و هەموارکردنی بوار بۆ ئیسلامی سیاسی لە دوو ساڵی ڕابردووەوە تا ئێستا، پلانێکی ئاگاهانەی “پارتی” بە تایبەتی و ناسیونالیزمی دەسەڵاتدارە بەگشتی، تاوەك ئۆڕگانێك بەکاریبهێنێت بە دژی مۆدێرنخوازی بۆ دەمکوتکردنی نوسەران، ڕۆژنامەنوسان و سانسۆرکردنی چاپەمەنی، بۆ خوڵقاندن و زاڵکردنی فەزایەکی تاریك و خنکێنەری فەرهەنگی، فکری و سیاسی بەسەر کۆمەڵگەدا، تا گەندەڵی، بێبەش ڕاگرتنی جەماوەر لە خزمەتگوزاریەکان و چەوسانەوەی کرێکاران ، لەم تاریکستانە ئیسلامیەدا ئەنجام بدرێت.

C.    چەپی ڕادیکاڵ:
لە بەرامبەر ڕەخنەی باڵادەستی لیبراڵیدا، ڕەخنەیەکی ڕادیکاڵ، ئازادیخواز و پێشکەوتنخوازی بزوتنەوەی چەپ لە دەسەڵاتی ناسیونالیزم لە ئارادایە، به‌ڵام گرفتی ئه‌م چه‌په‌ ئه‌وه‌یه‌ کە ناتوانێت ناسیونالیزمی کورد وەك جوڵەی سەرمایە لە مەیدانی سیاسەتدا، وەك ڕەنگدانەوەی پەیوەندیەکانی سەرمایە و پەرەسەندنی سەرمایەداری کۆمەڵگەی کوردستان ببینێت. ناسیونالیزم تەنها لە شکڵی حزبە میلیشیا سەرکوتگەر و عەشایەریەکاندا دەبینێتەوە. ناوەڕۆکی ڕەخنەگرانەی ئەم ڕەوتە لە باری فکریەوە لە لیبرالیزمێکی ماکزیمالیست و لە باری سیاسیشەوە لە دیموکراسیەتێکی شۆڕشگێر واوەتر ناڕوات. سکتاریستی و ئوڵترا-شۆرشگیری لەناو ئەم بزوتنەوەیەدا وەك ڕەخنەی کرێکار و کۆمۆنیزم نیشاندەدرێت.

بزوتنەوەی چەپی ڕادیکاڵی کوردستان لە کۆتایی هەفتاکان و سەرەتای هەشتاکانی سەدەی بیست، بەدژی سەرکوتی سیاسی و ملهوڕی ڕژێمی بەعس، وە بە خۆجیاکردنەوە لە چەپی ناسیونالیستی کوردستان، شکڵی گرت. پوکانەوەی باڵی مه‌کته‌ب سیاسی پارتی دیموکراتی کوردستان که‌ به‌ “جه‌لالی” ناسرابو له‌ 1970 دا، له‌ به‌رامبه‌ر  باڵی “مه‌لایی” ئه‌و حیزبه‌دا، بوه‌ هۆی به‌خۆداچو‌نه‌وه‌یه‌ك له ‌لایه‌ن ڕۆشنفکرانێکی چه‌پ له‌ناو بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی کورد. ئەم بەخۆداچونەوەیە بووە شکڵگیری چه‌ند ده‌سته‌ و کۆڕو کۆمه‌ڵێك که ‌دواتر به‌ ڕێکخراوی “کۆمه‌ڵه‌ی مارکسی-لینینی کوردستان” ناسرا. په‌ره‌سه‌ندنی دیالۆگ و باسه‌ فکری-سیاسیه‌کانی ناو ئه‌م کۆڕ و ئه‌ڵقه‌ سه‌ره‌تاییانه‌، به‌تایبه‌ت دوای 1975 دەبێتە نوقته‌ وه‌رچه‌رجانێك و تۆوی سه‌رهه‌ڵدانی توخمێکی نوێ له‌ چه‌پی کوردستان. ئاشبەتاڵی بزوتنه‌وه چه‌کداریه‌‌که‌ی “پارتی” و بارزانی له‌ 1975، لەهەمان کاتیشدا لاچونی سه‌رقاپێکی بنه‌ماڵه‌یی و خێڵه‌کیش بوو به‌سه‌ر بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی کوردا، کە هەلی ڕەخساند بۆ ڕۆشنبیران و لاوانی کوردستان تا ئازادانە بیربکەنەوە. شه‌پۆلێک له‌ ڕۆشنبیران و کارمه‌ندان، له‌ لاوان و خوێنکارانی کوردستان ڕویان هێنا بۆ مارکسیزم تا له‌ژێر ئاڵا و ناوی مارکسیزم-لینینیزمدا ستراتیژێک بۆ مه‌سه‌له‌ی “کورد و کوردستان”‌ دابڕێژن.

چه‌ند ئه‌لقه‌یه‌ک له‌ناو ئه‌م کۆڕوکۆمه‌ڵانه‌دا بەو ئاکامە‌ دە‌گه‌ن که‌ ناکرێ باس له‌ مارکسیزم و چینی کرێکار بکه‌یت و حیزبێکی کوردستانی (مارکسیست و کرێکاری) دروست بکه‌یت، به‌ڵکو ئه‌بێ له‌سه‌ر بنه‌مای پاراستنی یه‌کیه‌تی چینی کرێکاری عێراق ئه‌و حیزبه‌ مارکسیست و کرێکاریه‌ دروست بێت. به‌م شێوه‌یه‌ ڕێچکه‌یه‌کی تر دێته‌ ئاراوه‌ له‌ ئاکامی په‌ره‌سه‌ندی ناکۆکیه‌ ده‌رونیه‌کانی ئه‌م کۆڕوکۆمه‌ڵه‌ ڕۆشنبیره‌ چه‌په‌ ناسیونالیسته‌ی کوردستان. ئه‌م ئه‌ڵقه‌ و ده‌سته‌ “عێراقی”انه‌ گرینگترین توخمی بنچینه‌یی چه‌پی هاوچه‌رخی کوردستان پێک ده‌هێنن، که‌ دواتر له ‌پڕۆسه‌یه‌کدا په‌ره‌ده‌ستێنن و ده‌بنه‌ بنه‌مای شکڵگیری ڕێکخراوێك به‌ناوی “کارگه‌ران”، (یەکیەتی تێکۆشانی کارگەران). ئەم ڕێکخراوە ده‌بێته‌ به‌ردی بناغه‌ی چه‌پێکی ڕادیکاڵ و ڕێکخراو له‌ کوردستاندا. کۆتایی هه‌فتاکان و ساڵانی سه‌ره‌تای هه‌شتاکان ساته‌وه‌ختێکی گوزه‌رگایه‌ بۆ مارکسیزمێك که‌ هه‌وڵ ئه‌دات پێناسه‌ی خۆی له‌ ده‌ره‌وه‌ی مارکسیزمی ڕه‌سمی ئۆردوگایی‌ (به‌ تایبه‌ت سۆڤیه‌تی)‌ په‌یدا بکات. چه‌پی کوردستان به‌مانا و مه‌فهومێك که‌ ئێستا هه‌یه دوای ئه‌و پرۆسه‌ گوزه‌رایه‌ی ده‌یه‌ی هه‌فتاکان ده‌بێته‌ جموجوڵ و چالاکیه‌ك له‌ناو خوێندکاران، لاوان، کارمه‌ندان و ڕۆشنبیران، وه‌ له‌سه‌ره‌تای هه‌شتاکاندا ئه‌توانین بڵێین وه‌ک بزوتنه‌وه‌یه‌کی‌ سیاسی ئه‌و توێژه‌ کۆمه‌ڵایه‌تیانه‌‌ شکڵی گرتبوو‌.

په‌ره‌پێدان و وروژاندنی ناڕه‌زایه‌تیه‌کانی خوێندکاران و لاساری و مل نه‌دانیان به‌ فه‌رمانه‌کانی حیزبی به‌عس له‌ خوێندنگا و زانکۆکاندا وەك مل نه‌دان به‌ “به‌عسی” کردنی زۆره‌ ملێیی، به‌ جه‌یشی شه‌عبی و ڕاکردن له‌ ته‌جنیدی ئیجباری ،….، په‌ره‌پێدان و به‌هێزکردنی ناڕه‌زایه‌تیه‌ جه‌ماوه‌ریه‌کان به‌ تایبه‌ت له‌ناو شاره‌کان و ئۆردوگا زۆره‌ملێکاندا دژی سەرکوت و زوڵمی نەتەوەیی، شێوه‌کاری خه‌باتی ئه‌م چه‌په‌ بوو به‌پله‌ی یه‌که‌م.

بزوتنەوەی کۆمۆنیستی ئێران بەدوای شۆڕشی ئێڕاندا (1979)، بەتایبەت لە ڕێگەی ڕێکخراوی کوردستانی حزبی کۆمۆنیستی ئێران (کۆمەڵە)ەوە، بەدرێژایی دەیەی هەشتاکان و نەوەتەکان، کاریگەریەکی ڕیشەیی لەسەر ڕوانگە و بۆچونە فکری و سیاسیەکانی چەپی کوردستانی عێراق دانا. لەباری فکری و بەرنامەییەوە هەرچی زیاتر لە مارکسیزمی ڕەسەن، مارکسیزمی شۆڕشگێر و کۆمۆنیزمی چینی کرێکار نزیکی کردەوە. هاتنه‌ده‌روه‌ی سه‌رکه‌وتوانه‌ی ڕێکخراوی “ڕه‌وتی کۆمۆنیست” 1984 له‌ هه‌ناوی ڕێکخراوی “کارگه‌ران”دا، پاش قه‌یرانێکی فکری-سیاسی و ڕێکخراوه‌یی، وه‌ له ‌پڕۆسه‌یه‌کی ڕه‌خنه‌گرانه‌دا، مۆرلێدانی “مارکسیزمی‌ شۆڕشگێر”ی ئێران‌ بوو له‌ چه‌پی کوردستانی عێراق و بوش به‌ سه‌ره‌تای سه‌رده‌مێکی تازه‌ له‌ ژیانی ئه‌و چه‌په‌. هه‌ژمونی “مارکسیزمی شۆڕشگێر” به‌سه‌ر چه‌پی کوردستانی عێراقدا له‌ ناوه‌ڕاستی هه‌شتاکان به‌دواوه‌، ئه‌و ئه‌ڵقه‌یە بوو که چاره‌نوسی فکری و سیاسی‌ ئه‌م چه‌په‌ی به ‌یه‌کجاری په‌یوه‌ست کرد به‌ چاره‌نوسی چه‌پی ئێرانه‌وه‌. هه‌ر ئه‌مه‌ش بوو که‌ دواتر له‌ سه‌ره‌تای نه‌وه‌ته‌کاندا (وه‌ به ‌دیاری کراوی دوای ڕاپه‌ڕینی ئازاری 1991) ڕێگه‌ی خۆشکرد بۆ جێکه‌وتنی باسه‌کانی “کۆمۆنیزمی کرێکاری”، له‌ناو چه‌پی کوردستانی عێراقدا، که‌ بوه‌ هۆی ئه‌وه‌ی سه‌رله‌نوێ ڕوخساری فکری- سیاسی چه‌پی کوردستانی عێراق  له‌سه‌ر وێنه‌ی ڕەوتی “کۆمۆنیستی کرێکاری” تازە شکڵگرتووی ئێران، جارێکی تر دابڕێژرێته‌وه‌. بەڵام ئەم ئاڵوگۆڕە فکری و بەرنامەییانە بوونە سەرپۆشێکی فکری تازە بۆسەر هەمان پڕاتیکی سیاسی ئەم بزوتنەوەیە کە ڕادیکالیەتی دژی سەرکوتی سیاسی و نەبوونی ئازادیە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکان بوو لە بارودۆخێکی تازەی دەسەڵاتدارەتی ناسیونالیزمی کورد بەسەر کۆمەڵگەدا. بەم شێوەیە  له‌ ڕێگه‌ی موتوربه‌کردنی بزوتنه‌وه‌یه‌کی ڕادیکاڵی ناکرێکاری له‌ کوردستانی عێڕاقدا به‌ تیۆری و باسه‌کانی کۆمۆنیزمی کرێکاری، ئه‌لگۆیه‌کی تایبه‌ت و جۆرێکی دیارکراو له ‌کۆمۆنیزمێکی کرێکاری کوردستانی (و عێراقی) پاشه‌که‌وت بوو‌.

چەپی کوردستان، بۆ یەکەمین جار وەك بزوتنەوەیەکی سەربەخۆ لە ناسیونالیزم و ڕکەبەری ئەو لە ڕاپەڕینی جەماوەری ئازاری 1991 دا، خۆی دەرخست. هەوڵیدا بۆ بەڕێخستنی بزوتنەوەیەکی شۆرایی لە دڵی ئەو ڕاپەڕینەدا، لەگەڵ ڕێکخراوکردن و ڕابەریکردنی بزوتنەوەی بێکاری و بزوتنەوەی ئازادیخوازی ژنان لە کوردستاندا. ئەم بزوتنەوەیە خۆی لە “حزبی کۆمۆنیستی کرێکاری عێراق -حککع-“دا کۆکردەوە (1993)، بەڵام نەیتوانی لە بەرامبەر ناسیونالیزمدا ئاسۆی سیاسی خۆی پەرەدار و باڵادەست بکات. ئەم حزبە لە ساڵانی کۆتایی نەوەتەکانی سەدەی بیست ڕووەو پوکانەوە دەڕۆیشت، و لەگەڵ دەستدرێژی چەکدارانە و پەلاماری خۆێناوی “یەکێتی”دا بۆ سەر بارەگاکانی لە شاری سلێمانی (هاوینی 2000) لە پەراوێزی کۆمەڵگەدا گیرسایەوە. ڕوخانی ڕژێمی بەعس ئەو هەلەی ڕەخساند کە ئەم حزبە لە ناوەڕاست و باشوری عێراقدا گەشەیەك بکات و پەیوەندی لەگەڵ بزوتنەوەی کرێکاری دابمەزرێنێ. بەڵام ڕێکخراوی کوردستانی ئەو حزبە (کە دواتر -2008- بوو بە حزبێکی سەربەخۆ، حزبی کۆمۆنیستی کرێکاری کوردستان) نەیتوانیوە تا ئێستا لەو پەراوێزیە بێتە دەرەوە.

لەدەیەی نەوەتەکانی سەدەی بیستدا، چەپی ڕادیکاڵی کوردستان و بە دیاریکراویش “حککع”، خاڵێکی دره‌خشان بو له‌ ئاسمانی سیاسی کوردستاندا، به‌رهه‌م و ده‌سکه‌وتێکی مه‌زن و به‌نرخ بوو له‌ مێژووی نه‌ك هە‌ر چه‌پی کوردستان به‌ڵکو هی عێراق و ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستیش، به ‌تایبه‌ت له‌ سه‌رده‌مانێکدا که‌ ته‌واوی بورژوازی جیهان هه‌لهه‌له‌ی مه‌رگی کۆمۆنیزم و مارکسیزمیان لێده‌دا له‌ کوردستاندا ئاڵای کۆمۆنیزمێکی کرێکاری ڕادیکاڵ و مارکسیزم به‌رزکرایه‌وه‌، سه‌ربه‌خۆیی کوردستانی وه‌ك ڕێگه‌ چاره‌یه‌کی سیاسی بۆ مه‌سه‌له‌ی کورد له‌ ده‌یه‌ی نه‌وه‌ته‌کانی سه‌ه‌دی بیستدا ڕاگه‌یاند، ئاسۆ و ئه‌لگۆیه‌کی تری خسته‌ به‌رده‌م کۆمه‌ڵگه‌ جیا له‌وه‌ی که‌ تا ئێستا ناسیونالیزم به‌سه‌ر کۆمه‌ڵگه‌ی دا داسه‌پاند بوو….هتد. به‌ڵام له‌سه‌ر زه‌مینی کوردستان و له‌ پڕاتیکێکی سیاسیدا ئه‌م ئەزمونە به‌ نه‌زۆکی هاته‌ده‌ره‌وه. ئه‌و ئاسته‌ له‌ به‌هێزی تیۆری که‌ چه‌پی هه‌شتاکان له‌ ڕێکخراوی “ڕه‌وتی کۆمۆنیست”دا له‌ خۆی نیشاندا، له‌ دوای پێکهاتنی ئەو حزبە؛ ئیبتیزال، سه‌تحی گه‌رایی، داتاشینی تیۆری و ئیختیاریه‌ت له‌ تاکتیکدا بونه‌ سیمایه‌کی چه‌پ.‌‌

لە ساڵی 1998 بەشێک لە کادرەکان و ڕێکخراوەکانی “حککع” جیابوونەوە و ئێستا لە ژێر ناوی “یەکێتی کۆمۆنیستەکان لە عێراق” چالاکی دەنوێنن. هەروەها باڵێکی تریش لە ساڵی 2004 لە هەمان حزب جیا بۆتەوە لە ژێر ناوی “حزبی کۆمۆنیستی کرێکاری چەپی عێراق”. جگە لەمە بەدرێژایی تەمەنی ئەو حزبە، “حککع”،  کادر، ئەندام و هەڵسوڕاوانێکی زۆر دەستیان لێکێشاوەتەوە. بەشێکی بەرچاو لەوانەی دەستیان لە کار کێشاوەتەوە بوونەتە خۆراکی ڕەخنەی لیبراڵ و دەستمایەی ڕەوتی ناسیونال-لیبراڵ، هەندێکیشیان کە هێشتا زمانیان لە مارکسیزم پاك نەبۆتەوە، لە ڕوانگەیەکی لیبراڵیەوە مارکسیزم دەخوێننەوە.

چەپی کوردستان کە خۆی لە چەند حزب و گروپی جیاجیادا دەبینێتەوە لە ئێستادا، لەگەڵ هەموو لاوازی، لاکەوتەیی و پەراوێزبونێکیشدا ڕوخساری ڕادیکالیەت، ئازادیخوازی، پێشکەوتنخوازی و مۆدێرنیەتی کۆمەڵگەی کوردستانە. سومبولی کۆمۆنیزمێکی ڕوو بە کرێکار و ڕادیکاڵە لە بەرامبەر کۆمۆنیزمی حزبی شیوعی عێراق و حزبی شیوعی کوردستان. سومبولی ئازادی ژن و لایەنگری مافەکانی کرێکاران و زەحمەتکێشانی کوردستانە. هەوێنی شکڵگرتنی بزوتنەوەی شۆڕشگێرانەیە لە ئایندەی کورستاندا. ماتریاڵێکی ئینسانی (لە هەڵسوڕاوان و کادرەکان) و هەروەها ئەزمونێك لە هەڵسوڕانی سیاسی، کە بەدرێژایی 30 ی ساڵی ڕابردوو لە هەناوی بزوتنەوەی چەپی کوردستاندا بەرهەم هاتووە کەرەستەیەکی پڕ بەهای هەرجۆرە سەرهەڵدان و هاتنەپێشەوەی بزوتنەوەیەکی شۆڕشگێرانەیە لە کوردستاندا.

D.    حزبی شیوعی کوردستان، لیبراڵی کۆنسێرڤەتیف:
بەدوای هەرەسهێنانی “بلۆکی ڕۆژهەڵات” و سەگەردانی حزبە شیوعیەکان، ڕێکخراوی هەرێمی کوردستانی حیزبی شیوعی عێراق لە ساڵی 1993دا  وەك حیزبێکی سەربەخۆ بەناوی حزبی شیوعی کوردستان شکڵی گرت. ئەوەی کە مەبەستی ئێمەیە لێرەدا (باسکردن نیە لەو جۆرە لە شیوعیەت و لە مێژووی 17-18 ساڵی ڕابردووی ئەم حیزبە، بەڵكو) جێگەوڕێگەیەکی سیاسیە کە ئەم حزبە هەیەتی لە ئێستای کوردستاندا بەتایبەت لە 2006ەوە تا ئێستا.

لەگەرمەی خۆپێشاندانە جەماوەریەکانی ئۆگۆستی 2006دا ئەم حزبە لەگەڵ شەش حزبی ناسیونالیستی کوردی لەوانە هەردوو حزبی دەسەڵاتدار (“پارتی” و”یەکێتی”)، ڕاگەیاندنێکی هاوبەشیان خستەڕوو کە وێڕای سەرکۆنەکردنی کاری هەڵمەتبەرانە و “گێڕەشێوێنانە”ی خۆپێشاندەران کە بەردەبارانی بارەگای دامودەزگاکانی “ئاسایش” و “حکومەتی هەرێم”یان کردبوو، بە زمانلوسیەکەوە کۆمەڵێك وادە و بەڵێنیاندابوو بۆ چارەسەرکردنی گەندەڵی و جێبەجێکردنی خزمەتگوزاریەکان بۆ جەماوەر، ئەمەش بەمەبەستی ساردکردنەوەی خۆپێشاندەران و خامۆشکردنی ئەو شەپۆلە لە ناڕەزایەتیەکانی کوردستان. لە ئێستاشدا ئەندامێکی مەکتەب سیاسی ئەو حزبە “قسەکەری ڕەسمی حکومەتی هەرێم” و “وەزیری ڕۆشبیری”ە. حیزبێك کە ئەندامێکی مەکتەب سیاسیەکەی قسەکەری ڕەسمی حکومەت بێت، ئەو حزبە ناتوانێت لە هەمان کاتیشدا لافی ئەوە لێبدات کە قسەکەری جەماوەرێکی ناڕازی و بێزار لەم دەسەڵاتە بێت لە دژی گەندەڵی و نەبوونی خزمەت گوزاریەکان.

ئەم حزبە زۆر زیاتر لە “پارتی” و “یەکێتی”ی هەڵدەخوێنێت بە “ئەزمونی دیموکراسی کوردستان” لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەژێر سایەی ئەو دوو حزبەدا. لە هەمان کاتیشدا ئەم حزبە خوازیاری ڕیفۆڕمێکی کۆمەڵایەتی، ئابوری و سیاسیە، بەڵام بۆ هێنانەدی ئەو ڕیفۆڕمانە، ئەرکی خۆی بەوە دانەناوە ڕێکخەر و ڕابەری جەماوەری بێبەش، ناڕازی و توڕە بێت کە دێتە سەر شەقامەکان بۆ خۆپێشاندان و هێنانەدی ئاڵوگۆڕ، بەڵکو ئەرکی خۆی بە ڕاوێژکاری دەسەڵات پێناسەکردوە تا بتوانێت ڕیفۆرمەکان بهێنێتەدی، هەروەك چۆن حزبی دایك “حشع” ڕاوێژکاری عبدالکریم قاسم و سەدام حسێنی ڕژێمی بەعس بوو.

ئەم حزبە لە ناوەڕۆکدا ناسونالیست و لە شێوازی کار و چالاکیە سیاسیەکانیدا لیبراڵێکی کۆنسێرڤەتیڤە، بەڵام بە تایبەتمەندیەکی فکری و سیاسی شیوعیەتی پڕۆ-مۆسکۆیی. جیاوازی ئەم باڵە “شیوعی”ە لیبراڵە، لە باڵەکانی تری ناسیوناڵ-لیبراڵ لەوەدایە کە نایەوێت وەك باڵەکانی تر (گۆڕان) دەنگی ناڕازی جەماوەر بێت و سواری شەپۆلی ناڕەزایەتیەکان بێت، وە ناڕەزایەتیەکان بکاتە کارتێکی فشار بەسەر دەسەڵاتەوە، بەڵکو دەیەوێت لە پەیوەندیەکی دۆستانە، هاوپەیمانەتی حزبی و ڕاوێژکارانەدا بە “پارتی” و “یەکێتی”،یەوە، پڕۆژە بخاتە بەردەست حکومەتی هەرێم، بەو مەبەستەی ڕیفۆڕم ئەنجام بدرێ و ئەم “ئەزمونە دیموکراتی”ەی “یەکێتی” و “پارتی”ی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گەشە بکات و پەرەبستێنێت!، ڕاستڕەوی و کۆنسێرڤەتیڤ بوونی ئەم جۆرە لە شیوعیەت لێڕەدایە کە ڕابەرایەتیەکەی ئاگاهانە بە دوای هێنانەدی ڕیفۆڕمەوەیە لە هاوپەیمانەتیدا بە دەسەڵاتەوە، نەك لە پەیوەند بە ڕێکخستن و ڕابەرایەتی جەماوەری بێبەبەش و ناڕازی بەدژی ئەو دەسەڵاتە. پارەوپولێك کە ئەم حزبە بەناوی بودجەی حزبەکانەوە لە حکومەتی هەرێم و ئیمتیازێكیش کە لە “پارتی” و “یەکێتی”ی وەری دەگرێت، لە ڕاستیدا هەقدەستێکی “حەڵاڵی” ئەو جێگەوڕێگە کۆنسێرڤەتیڤە و ئەو خزمەتکاری (سێرڤس)ەیە لە ڕاوێژکاری و پڕۆژە پێشکەش کردن بۆ دەسەڵات.

لە هەڵبژاردنە پەرلەمانیەکانی کوردستان (تەموزی 2009) و عێراق (ئازاری 2010) هەندێك لە نوسەران و کادران و ئەندامانی ئەو حزبە “لیستی ئازادی و عەدالەتی کۆمەڵایەتی”ی حیزبەکەیان بە “لیستی چەپ” ناوزەد دەکرد، بەڵام لە فەرهەنگی سیاسی و ڕەسمی ئەو حیزبە هەتا وەك “دروشم” و نوسینێکی سەر کاغەزیش شتێك بونی نیە کە ئەو حزبە خۆی بە چەپ بزانێت. ئەوە تەنها دەرخەری، ئاوات و ئومێدی ئەو نوسەر، کادر و ئەندامانە بوو بۆ حیزبەکەیان، نەك واقعی حزبەکەیان وابێت. بەدێژایی مێژووی ئەم حیزبە، ئەندام، کادر و هەڵسوڕاوی چەپ ڕیزەکانی ئەم حزبەیان بەجێهێشتووە و لە ئێستادا بەشی زۆریان لە “پارتی چەپی کوردستان”دا کۆبوونەتەوە. “پارتی چەپی کوردستان” کە لە 2006 دا پێکهاتووە، چەپێکی ناسیونالیستە، و لە هەڵسوڕاوانی چالاکی ناڕەزایەتیە کۆمەڵایەتیەکان و خۆپێشاندانەکانی کوردستان بووە بە درێژایی چوار ساڵی ڕابردوو.

E.    ناسیوناڵ-ئاناڕشیست:
ڕەخنەیەکی ناسیوناڵ-ئاناڕشیستی توێژێك لە ڕۆشنبیرانی هەراسان بوو لەدەست هەردوو حزبی دەسەڵاتدار، بەدەوری چەند ماڵپەڕێکی ئینتەرنێتی و چەند ژورێکی پاڵتاکیدا تەوەرەی بەستووە. ئەرکی خۆی بە ڕیسواکاری هەردوو حزبی “پارتی” و “یەکێتی” داناوە، بەتایبەت سوکایەتی پێکردن و “بێئابڕوو”کردنی ئەندامانی سەرکردایەتی و “بنەماڵە” کانی کە دەستیان گرتووە بەسەر چارەنوسی ئەو حزبانەدا. زمان و ئەدەبیاتیان دوورە لە زمان و فەرهەنگی شارستانی هاوچەخ. ناوەڕۆکی ئەو ڕەخنانە لەوەدا کۆدەکرێتەوە کە ئەم دوو حزبە، ئەم سەرکردایەتی و بنەماڵانە نەك هەر هیچیان بۆ نەتەوەی کورد نەکردوە بەڵکو بوون بە خاڵی لاواز و لەدەستدانی هەل و دەسکەوتی باش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆ نەتەوەی کورد لە بەرامبەر نەتەوەکانی تردا. ئەم ڕەوتە ڕەخنەگرە لە هەناوی خۆیدا جۆرێك لە فاشیزم و ڕاسیزمێکی نەتەوەپەرستانەی کوردیش پەروەردەدەکات. کێشەی ئەمانە نە ماف و ئازادیەکانی هاوڵاتیانە وە نە خستنەڕووی ئاڵتەرناتیڤێکی ئازادیخوازە لە بەرامبەر ئەو دوو زلهێزە سەرکوتگەرەدا. ئەم ڕەخنەیە نوێنەرایەتی هیچ بزوتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی ناکات لە ئێستادا، هەربۆیە هیچ ئایندەیەکی سیاسیشی نیە لە کوردستاندا.

بەڵام لەدوا ئاکامدا زەمینەخۆشکەری سەرهەڵدانی دەستەجاتی فاشیستی و لۆمپنی چەکدارانەی نەتەوەپەرستە لە کوردستان بۆ پەلاماردانی خوێناویانەی کۆمۆنیستەکان و هەر بزوتنەوەیەکی ئازادیخواز و ڕادیکاڵ کە بیەوێت وەك ئاڵتەرناتیڤی ناسیونالیزمی کورد بێتە پێشەوە. هەروەها بۆ ڕەشەکوژی نەتەوەکانی تر، لە کاتێکدا شەڕ و پێکدادانی نەتەوەیی سەرهەڵبدات لە عێراقدا.

F.    مێژووی سیاسی ئێستای کوردستان، بە پێچەوانەی مێژووی ساڵانی شەستەکان، هەفتاکان و هەشتاکانی سەدەی بیست کە باڵادەستی موتڵەقی ڕەوتی ناسیونالیستی کورد بوو بەسەر گۆڕەپانی سیاسی کوردستان و لە کێشمەکێشیدا بەرامبەر دەوڵەتی ناوەندی، مێژووی ئێستای کوردستان، ئەم باڵادەستیە موتڵەقەی ناسیونالیزم نیە و کێشمەکێشی نێوان چوار ڕەوتی کۆمەڵایەتی-سیاسیە. ڕەوتی ناسیونالیست، ئیسلامی سیاسی، ناسیونال-لیبڕاڵ و بزوتنەوەی چەپ وەك ڕادیکالیەتی جەماوەری شۆڕشگێر و بەرگریکەر لە مافی کرێکاران و زەحمەتکێشان. بەڵام ئەم کێشمەکێشە و هەروەها کێشمەکێشی ناوخۆی هەریەکێك لەو ڕەوتانەش، لە ژێر بنمیچێکی سیاسیدا دەڕواتە ڕێوە کە کام لەم ڕەوتانە، یان باڵێك لەو ڕەوتانە توانیویەتی دەستی باڵای هەبێت لە هەڵخڕاندن، ڕێکخراوکردن و ڕابەریکردنی جەماوەر بەدژی دەستدرێژیەکانی دەوڵەتی ناوەندی و زەوتکردنی ماف و ئازادیەکانی خەڵکی کوردستان، ئەوا بە هەمان ئەندازەش توانیویەتی باڵادەستی بەسەر ڕەوتەکانی تردا بەدەستبهێنێ لە ناوخۆی کوردستاندا. هەربۆیە مەسەلەی کورد نەك هەر لە ئاستی سەراسەری عێراقدا گرێیەکی سیاسی دەوڵەتی ناوەندیە، بەڵکو لە ناوخۆی کوردستانیشدا گرێیەکی سیاسیە لە کێشمەکێشی ڕەوتە جیاجیاکان، لەسەر باڵادەستکردنی ڕوانگەی سیاسی جیاواز بۆ خوێندنەوەی “مەسەلەی کورد” و خستنەڕووی ئاسۆی فکری-سیاسی و چینایەتی جیاواز بۆ چارەسەر کردن و وەڵامدانەوە بەم پرسە. ڕەوەندی سۆشیالیستی کرێکاری بۆ دژایەتی کردنی خوێندنەوەی نەتەوەپەرستانە، خوێندنەوەی لیبرالانە و خوێندنەوەی ئیسلامیانە بۆ مەسەلەی کورد، هەوڵدەدات خوێندنەوەیەکی ماتریالیستانە و مارکیستانە بۆ مەسەلەی کورد بکات و لە ئاسۆی سۆشیالیستانەی چینی کرێکارەوە خەبات بکات بۆ وەڵامدانەوە بەم پرسە.

3.    بەدوای ئاڵوگۆڕە مێژووییەکانی کۆتاییهاتنی جەنگی سارد و جەنگی کەنداوی یەکەم، بزوتنەوەی ناسیونالیستی کورد، خواستی بەدەستهێنانی دوەڵەتی سەربەخۆی نەبوو، گەرچی هەلێکی مێژوویش لە ئاردا بوو.

یەکەم: ئۆردوگانشینی کوردستان لەدەیەی نەوەتەکاندا.
 بەدوای جەنگی کەنداوی یەکەم (1991) و ڕاپەڕینی جەماوەری، کە دامودەزگا سەرکوتگەرەکانی ڕژێمی بەعسی لە کوردستان هەڵپێچا، هەرێمی کوردستان لە دەیەی نەوەتەکانی سەدەی بیست بوو بە ئۆردوگانشین و کۆمەڵگەیەکی چارەنوس هەڵواسراو، لە ڕێگەی بڕیاری (No-fly zone)ی هێزە هاوپەیمانەکانی دژ بە ڕژێمی بەعس بۆ کۆنترۆڵ کردنی ئاوارەیی ملیۆنی خەڵکی کوردستان لە بەرامبەر پەلاماری سوپای ڕژێمی بەعس، که‌ له ‌ڕاستیدا به‌ بارمته‌گرتنی کوردستان بوو بۆ بێهێز ڕاگرتنی ڕژێمی سه‌ددام و ڕێگه‌نه‌دان به‌ سه‌ربه‌خۆیی کوردستان که‌ نه‌کا ئاڵۆزیه‌ك له‌ ڕژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستا بێته‌دی و کۆنترۆڵکردنی بێته‌ سه‌رئێشه‌ بۆ ئه‌وان و بۆ هاوپه‌یمانه‌کانیان (تورکیا)‌. حزبە ناسیونالیستەکان لە جیاتی گرتنەبەری سیاسەتی سەربەخۆیی کوردستان، بوونە داردەستی سیاسەتەکانی ئیمپریالیزمی ڕۆژئاوا بۆ پاسەوانیکردن لەو ئۆردوگانشینە و بەرپاکردنی جەنگێکی ناوخۆ 1994-1998، کوشتن و بێسەروشوێن کردنی سەدان کەس لە ئەندام، لایەنگر و هێزی چەکداری یەکتری بۆ دەستگرتنی تاکڕەوانە بەسەر ئەو ئۆردوگایەدا. جگە لەمەش ئەو حیزبانە داردەستی ڕژێمەکانی وڵاتانی دراوسێ بوون و زەمینەخۆشکەر بوون بۆ لانەکردن و پانوپۆڕبونەوەی تۆڕە جاسوسیەکانی ڕژێمی ئێران و تورکیا لە هەرێمەکەدا هەر لەو ماوەیەدا، بۆ ترۆری هەڵسوڕاوانی ئۆپۆزیسیۆنی ئەو ڕژێمانە. کوردستان بەدرێژایی بیست ساڵی ڕابردوو، هاوڕای پەلامار و تۆپبارانی ڕژێمی بەعس، کەوتۆتە بەر پەلاماری سەربازی و تۆپبارانی هەوایی و زەمینی ڕژێمەکانی ئێران و تورکیاش. ڕژێمەکانی ئەم دوو وڵاتە هەمیشە سەرکوتکردنی بزوتنەوەی چەکداری سەرسنورەکانیان کردۆتە بیانوی دەستێوەردانی کاروباری ناوخۆی عێراق و هەرێمی کوردستان. لەم نێوەشدا خەڵکێکی زۆر بونەتە قوربانی سیاسەتی میلیتاریست و ترۆریستانەی ڕژێمەکانی ئەو وڵاتانە و زەروزیانێکی زۆریش بەناوچەکە گەیشتوە.

دووەم: پێشڕەویەکانی ناسیونالیزمی کورد.
بزووتنەوەی ناسیونالیستی کورد گەرچی نەبوو بە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆ، بەڵام بە درێژایی بیست ساڵی ڕابردوو هێزێکی زۆری گرتوە، پێشڕەویەکی جدی کردوە و ڕەوتە سیاسیە کۆمەڵایەتیەکانی تری، لەوانە چەپی کوردستانی خستۆتە پەراوێزی کۆمەڵگە، و ئیسلامی سیاسیشی کردۆتە هاوپەیمانی خۆی و لە مەنگەنەشیداوە. بە پێچەوانەی بۆچونی بەشێك لە چەپ و کۆمۆنیستەکان کە ڕۆژانە باس لە ئیفلاس و بنبەستی ناسیونالیزمی کورد دەکەن، ئەم ڕەوتە:
A.    لە باری سیاسیەوە بوە بە یەکێك لە پایەکانی دەسەڵات لە دەوڵەتی ناوەندی عێراقدا.
B.    هەژمونی سیاسی خۆی بەسەر کوردستاندا جێگیر کردوە. بۆتە خاوەن حکومەت و پەرلەمانی خۆی. توانیویەتی هەژمون و ئیتۆریتەی خۆی زاڵبکات بەسەر ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و سەندیکا پیشەییەکاندا.
C.    بۆتە یەکێك لە فاکتۆرەکانی پتەوبونی بزوتنەوەی ناسیونالیستی کورد لە پارچەکانی تری کوردستان.
D.    بۆتە فاکتۆرێك بۆ پاراستنی ئاسایشی سنورەکان و لەلایەن ڕژێمەکانی وڵاتانی دراوسێ  وەك ئەمری واقع قبوڵ کراوە. وە لە ناوەندە نێودەوڵەتیەکانیشدا [یەکێتی ئەوروپا و وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا] ئیعتیباری خۆی پەیدا کردوە.
E.    لەباری ئابوریشەوە بووە بەخاوەنی کێڵگە نەوتیەکانی کوردستان و گرێبەستی نەوتی لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتیەکان.

سێهەم: لەگەڵ هەموو پێشڕەویەکانی ناسیونالیزمی کوردیشدا، هێشتا مەسەلەی کورد لە عێراقدا بە چارەسەرنەکراوی ماوەتەوە.

A.    پێشینەی مێژوویی مەسەلەی کورد لە عێڕاقدا، ئمپریالیزم و ڕژێمی پاشایەتی:
لەڕووی مێژووییەوە، دابەشکردنەوەی زەویوزارەکانی ئیمپڕاتۆڕیەتی عوسمانی دۆڕاو لە جەنگی جیهانی یەکەم بەسەر ئیمپریالیزمی بریتانیا و فەرەنسادا وەك دەسکەوتی بردنەوەی جەنگەکە، بنەمای شکڵگیری “سیاسەت و دەوڵەت” بەمانای مۆدێرنی ووشە و ئاڵوگۆڕە سیاسیەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە هەر لە سەرەتای سەدەی بیستەوە تا ئێستا.

پەیمانێکی ئیمپریالیستانە بۆ دوبارە پێناسە کردنەوەی سنوری هەریەك لە دەوڵەتەکان و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتیان (موستەعمەراتەکان) لە سەر بنەمای دۆڕاوی یان براوەیی لە جەنگی جیهانی یەکەمدا لە نێوان پێنج دەوڵەت (ی فڕەنسا، بریتانیا، ئیپڕاتۆڕیەتی عوسمانی، ئیتاڵیا و ژاپۆن)، لە ئۆگستی 1920 لە فەرەنسا لە شاری سیڤەر (Sevres)  بەسترا. بە گوێرەی بەندەکانی 62، 63 و 64 ی ئەو پەیمانە، بریتانیا دەیویست بەشی کوردستانی باکوور لە ئیمپراتۆڕیەتی عوسمانی ئەو کاتە (تورکیای ئێستا) جیابکاتەوە و ولایەتی موسڵیشی بخاتە سەر و دەوڵەتێکی کوردیی سەربەخۆ لەژێر سەرپەرشتی (ئینتیداب)ی خۆیدا دابمەزرێنێت. بەڵام بەدوای ڕوخاندنی ئیمپراتۆڕیەتی عوسمانی و دامەزراندنی “جمهوریەتی تورکیا”، ڕژێمی کەمال ئەتاتورك لەم پەیمانە پاشگەز بۆوە، و پەیمانی لۆزان لە سویسڕا (Lausanne 1923)، کە لە ناوەڕۆکدا هەڵوەشانەوەی پەیمانی سیڤەر بوو جێگەی گرتەوە، کە ئەو بەندانەی سەرەوەی پەیمانی سیڤەر لابران و سنوری “جمهوریەتی تورکیا”ی وەك ئەوەی کە ئێستا هەیە پێناسە کرد، “ولایەتی موسڵ”یشی بۆ ئیمپریالیزمی بریتانیا دەستنیشان کرد، کە کردی بە بەشێك لە دەوڵەتی تازە دروستکراوی عێراق. بەم شێوەیە بەرژەوەندیەکانی ئیمپریالیزمی بریتانیا بە گشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە تایبەتیش سیاسەتەکانی لە پێکهێنانی دەوڵەتی نوێی عێراقدا لە سەرەتای بیستەکانی سەدەی بیست، سەرچاوەی ستەمی نەتەوەیی لەسەر کورد و ڕێگر لە چارەسەری ئەو مەسەلەیە بووە، لە ڕێگەی زەوتکردنی مافی بڕیاردانی چارەنوسی خەڵکی کوردستانی عێراق بە لکاندنی “ولایەتی موسڵ”ی ئەوکاتە بە دەوڵەتی تازە دامەزراو. نەك هەر ئەمەش بەڵکو لەڕووی سەربازیشەوە بە درێژایی بیستەکانی سەدەی بیست خەریکی سەرکوتکردنی بزووتنەوەکەی شێخ مەحمود بوو کە بزوتنەوەیەکی سەربەخۆگەرا بوو لەنێوان ساڵەکانی 1919 تا 1931، لە پێناو هێنانەدی و دامەزراندنی دەوڵەتێکی پاشایەتی لە کوردستانی ئەوکاتەدا (ولایەتی موسڵ). بەم شێوە بە تێكشکاندنی یەکجارەکی سەربازیانەی ئەو بزوتنەوەیە، لە سەرەتای سیەکانی سەدەی بیستدا (ئەپریلی 1931)، ئیمپریالیزمی بریتانیا ئاسۆی هێنانەدی دەوڵەتی نەتەوەیی کوردی بە بنبەست گەیاند. دوای نزیک بە دەیە و نیوێك، “پارتی دیموکراتی کوردستان” وەك حیزبێکی ناسیونالیست لە سەرەتای دروست بوونیەوە 1946 لە ڕێگەی دروشمی “دیموکراتیەت بۆ عێراق و حوکمی زاتی بۆ کوردستان” ڕەسمیەتیدا بەم واقعیەتە، کە ئاسۆی هێنانەدی دەوڵەتی سەربەخۆ لە کوردستاندا ئاسۆیەکی داخراوە. بەم شێوەیە لەڕووی مێژووییەوە خەڵکی کوردستان بوونەتە قوربانی بەرژەوەندیەکانی باڵاترین پلەی سەرمایەداری واتا ئیمپریالیزم و بە دیاریکراویش بوونەتە قوربانی سیاسەتە ئیمپریالیستیەکانی بریتانیا.

B.    ناسیونالیزمی عەرەب و مەسەلەی کورد:
لەگەڵ پەرەسەندنێکی خێرای سەرمایەداری بەدوای جەنگی جیهانی دووەمدا ئاسۆی هێنانەدی یەکێتی خاك و نەتەوەی عەرەب “لە ئۆقیانوسەوە بۆ کەنداو” بوو بەسەرخانێکی فکری سیاسی، بوو بە ئاسۆیەکی ناسیونالیست بۆ ئەو ڕەوەندە مێژووییە لە پەرەسەندن و کەڵەکەی سەرمایە لە جیهانی عەرەبدا، لەپێناو دامەزراندنی دەوڵەتێکی مەزن و بەهێزی پیشەسازی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کە بتوانێت وەك هێزێکی ئیقلیمی دەرکەوێت لە دژایەتیدا بۆ ئیمپیریالیزم کە “نیشتیمانی عەرەب”ی داگیرکردوە، پارچەپارچەی کردوە، سامانە سروشتیەکانی بەتاڵان دەبات و دەوڵەتی زایۆنیستی ئیسرائیلیشی لە ناو دڵیا و لە پاڵ قودسدا جێگیر کردوە، هەروەها وەك ڕکەبەری ناسیونالیزمی تورکی و ئێرانیش لەناوچەکەدا بێتە سەرشانۆی سیاسەت. تەواوی کەفوکوڵی ئەم ڕەوتە بۆ “یەکێتی و سۆشیالیزم”ی عەرەبی، هەروەها ڕوحیەتی میلیتاریستی، هەڵمەتبەری و دڕندەیەتی ئەم ڕەوتە ناسیونالیستە عەرەبیە بەرامبەر هەر هێزێك، هەر خواستێکی جەماوەری و هەر مافێکی نەتەوەکانی تر لەوانە نەتەوەی کورد، ئەمازیقیەکان و بەڕبەڕەکان و باشوری سودان … هەروەها ئامادە نەبوونی بۆ هیچ جۆرە سازشێك لە چارەسەری مەسەلەی فەلەستین و خستنەڕووی ستراتیژی پاککردنەوەی فەلەستین لە جولەکە بە فڕێدانیان بۆ  ناو دەریای ناوەڕاست لەڕێگەی جەنگەوە، …. کۆمەڵکوژی شیوعیەکانی عێراق لەدەیەی شەستەکاندا … هتد، هەموو ئەمانە  لەوێوە سەرچاوەی دەگرت کە ئەمانە ڕێگرن لەبەردەم پڕۆژەیەکی نەتەوەیی لەو چەشنە کە هێنانەدی دەوڵەتێکی یەکپارچە و یەکگرتووی عەرەبی بوو لە مەغریبی عەرەبیەوە لەسەر ئۆقیانوسی ئەتڵەسی تا عێراق لەسەر کەنداو. ئەم پڕۆژەیە ڕەنگدانەوەی ئەو ڕەوەندە مادییە مێژووییە بووە لە کەڵەکە و پەرەسەندنێکی بەهێزی سەرمایە لە جیهانی عەرەبدا، بەدوای جەنگی جیهانی دووەم و لە بارودۆخی جەنگی ساردی نێوان “بلۆکی ڕۆژهەڵات” و “بلۆکی ڕۆژئاوا”. ئەم ڕەوەندە مێژووییە لە کەڵەکە و پەرەسەندنی سەرمایە، ڕیفۆڕمی کشتوکاڵی بۆ ئازادکردنی هێزی کار و بە پیشەسازیکردنی خێرای وڵاتی لەڕێگەی سەرمایەداری دەوڵەتیەوە گرتبوە خۆ، کە بە “سۆشیالیزمی عەرەبی” ناو دەبرا. ڕەوتی “ناسری” و “بەعسی” لە ڕەوتە هەرە بەهێزەکانی ناسیونالیزمی عەرەبی بوون کە ئەم مەیلەی کەڵەکەی سەرمایەیان لە مەیدانی سیاسەتدا و لەو بارودۆخەی جەنگی ساردا، وەك پڕۆژەیەکی نەتەوەیی گەڵاڵە کردبوو. بەم پێیە داسەپاندنی ستەمی نەتەوەیی، هێرشی سەربازی بۆسەر کوردستان و دامرکاندنەوەی هەرجۆرە ناڕەزایەتیەکی خەڵکی کوردستان بە ئاگر و ئاسن لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیەوە، بەشێك بوە لە پێداویستیە سیاسیەکانی کەڵەکە و پەرەسەندنی سەرمایە لە عێراقدا بە ئاسۆی ڕەوتی ناسیونالیستی عەرەبیەوە بۆ هێنانەدی دەوڵەتێکی مەزنی بورژوازی عەرەبی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. خەڵکی کوردستانی عێراق هەروەك لە مێژوودا لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە، قوربانی بەرژەوەندی و سیاسەتەکانی ئیمپریالیزمی بریتانیا بوون، لەم سەردەمە تازەیەشدا، لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە، بوونەتە قوربانی بەرژەوەند و سیاسەتە فاشیستیەکانی ناسیونالیزمی عەرەب کە ڕەنگدانەوەی پێداویستیە سیاسی و فکریەکانی پەرەسەندن و کەڵەکەی سەرمایە بووە لە ناوخۆی عێراق و لە جیهانی عەرەبدا.

لە کاتێکدا کە ڕەوتی ناسیونالیستی کوردی لە عێراقدا، لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە، دەستبەرداری ئاسۆی هێنانەدی دەوڵەتی کوردی بووە و خەبات دەکات بۆ “حوکمی زاتی” لە چوارچێوەی عێراقدا، ڕەوتی ناسیونالیستی عەرەب بوو بە میراتگری سیاسەتەکانی ئیمپریالیزمی بریتانیا، لە زەوتکردنی مافی چارەنوس و سەرکوتی سەربازیانەی هەر جۆرە بزوتنەوەیەك، نەك وەك بزوتنەوەکەی شێخ مەحمود لە سەردەمی ئیمپریالیزمی بریتانیا بۆ سەربەخۆیی کوردستانی عێراق، بەڵکو هەتا بۆ خواستی “حوکمی زاتی”ش لە ناوخۆی عێراقدا. بەم شێوەیە لە جەنگی جیهانی دووەم و بە تایبەتیش لە سەردەمی ڕوخانی پاشایەتی و دامەزراندنی جمهوریەتەوە تا ئێستا، ناسیونالیزمی عەرەب لە عێڕاقدا؛ حیزب و ڕەوتە سیاسیەکانی هۆکاری سەرەکی چەوسانەوەی نەتەوەیی و ڕێگر لەبەردەم چارەسەری مەسەلەی کوردن.

C.    عبدالکریم قاسم، حزبی شیوعی عێراق و مەسەلەی کورد.
لەساڵەکانی سەرەتای جمهوریەتدا (1958-1961) هەلێك هاتە پێشەوە بۆ چارەسەری مەسەلەی کورد لە عێراقدا. لە دەستوری کاتی ئەوکاتەدا ئەوە تۆمارکرا کە “هەردوو نەتەوەی کورد و عەرەب هاوبەشن لەم نیشتمانەدا” واتا بورژوازی کوردیش دەتوانێت خاوەنی پشکێکی دەسەڵات بێت لە دەوڵەتی ناوەندیدا و شەریکە بەشی بورژوازی عەرەبی بێت. بەڵام پەرەگرتنی خێرای ڕوحیەتی ناسیونالیستی عەرەبی هەر لە سەردەمی فەرمانڕەوایی عەبدولکەریم قاسمدا ئەم هەلەی لەباربرد. لە ئەیلولی 1961دا شەری ناوخۆ دەستی پێکرد و بووە پەرەگرتنی خێرای ناسیونالیزمی عەرەب و باڵادەستبونی بەعسیەکان و  قەومیەکان (ی وەک عەبدولسەلام عارف) کە خوازیاری یەکیەتی دەستبەجێ بوون لەگەڵ میسر و سوریا بۆ هێنانەدی دەوڵەتێکی یەکگرتووی بەهێزی عەرەبی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بەم شێوەیە عەبدولکەریم قاسم بە هێرشەکەی بۆسەر کوردستان، زەمینەی خۆشکرد بۆ کۆدەتای بەعسیەکان و عەبدولسەلام عارف بەسەر خۆیدا. حکومەتی هاوبەشی بەعسیەکان و عبدالسلام عارفیش، هەر لە یەکەم ڕۆژی هاتنە سەرکاریدا (شوباتی 1963)، دەستی کرد بە کۆمەڵکوژی شوعیەکانی عێراق و هێرشێکی دڕندانەی سەربازی بۆ سەر کوردستان. هێرشی سەربازی بۆسەر کوردستان چ لە سەردەمی عبدالکریم قاسم و چ لە سەردەمی بەعسیەکان و عبدالسلام عارفدا، بوو بە هۆی هێزگرتنی بزوتنەوەی ناسیونالیستی کورد و گردکردنەوەی هێزی عەشایەری و دەرەبەگە ڕاکردوەکان لەدەست جوتیارانی ڕاپەڕیوو، بەدەوری “پارتی دیموکراتی کوردستان”دا. بەو ئەندازەیەش کە ئەو بزوتنەوە کۆمەڵایەتیانە و ڕێکخراوە پیشەییەکانیان سەرکوتکران، تێکشکێنران و پوکانەوە  “پارتی” لە کوردستاندا گەشەی کرد و باڵادەست بوو لە بەرامبەر حزبی شیوعی عێراقدا. بەم شێوەیە لە هەردوو بەشی باشور و باکوری عێراقدا (کوردستان)، هەردوو ڕەوتی ناسیونالیستی عەرەبی و کوردی، بزوتنەوە جەماوەری و ڕێکخراوە پیشەییەکانیان سەرکوت کرد، حیزبی شیوعیان تێکشکاند و عێراقیان کردە مەیدانی شەڕ و پێکدادانی نەتەوەیی.

جه‌ماوه‌ری کرێکاران، جوتیاران، سه‌ربازان، لاوان و ژنان، … به‌پێی مێژوویەکی شکۆمەند و پڕ له ‌سه‌روه‌ری خه‌باتی ژێرزه‌مینی حزبی شیوعی عێراق له ده‌ورانی ئیستیبدادی پاشایه‌تیدا، کاتێك ئه‌م ڕژێمه‌ ده‌ڕوخێت، سه‌رقاپی ئیستیبداد به‌سه‌ر ئەو بزووتنه‌وه‌ کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کانه‌وه‌ لادەچێت و فه‌زای سیاسی ئاوەڵا دەبێت بۆ هاتنه‌ده‌ره‌وه‌ی و خۆده‌رخستنی ئەو بزوتنەوانە لە پانتاییەکی به‌رینی ملیۆنیدا، ئه‌و جه‌ماوه‌ره‌ ده‌چنه‌‌ ژێر ئیتۆریته‌ و ڕابه‌رایه‌تی ئه‌م حیزبه‌وه‌ و دەیکه‌نه‌‌ سومبلی سیاسی خۆیان و به‌رزی ده‌که‌نه‌وه‌ و ده‌یخه‌نه‌ سه‌رشانیان وە له‌ ڕێپێوانه‌ مه‌زنه‌کاندا به‌تایبه‌ت له‌ به‌غدای پایته‌خت و لە یەکی ئایاری 1959دا پڕ به‌ده‌میان هاوارده‌که‌ن “ده‌سه‌ڵات بۆ حیزبی شیوعی”.

ئه‌م حیزبه‌ ڕادیکالزمه‌یه‌کی دژی ئیستیبدادی ده‌وڵه‌تی پاشایه‌تی و دژی دەسەڵاتی ئیمپریالیزمی بریتانیا بوو لە عێراقدا‌، به‌ڵام ئاسۆ و به‌رنامه‌ سیاسیه‌که‌ی له‌ ناوه‌ڕۆکێکی ڕیفۆڕمیستانه‌ی لیبرالی واوه‌تر نەدەڕۆیشت‌. بەم پێیە حیزبێکی لیبرالی-چەپ بوو. ئەم حیزبە خوازیاری ئەوەبوو کە دەوڵەتی قاسم هەموو شادەمار و جومگەکانی ئابووری لەژێر دەستی ئیمپریالیزم بێنێتەدەرەوە بە خۆماڵی کردنیان، و کردنیان بە موڵکی دەوڵەت و هەوڵبدات بەخێرایی وڵات پیشەسازی بکات و ببێتە هاوپەیمانی سۆڤیەت و لە پڕۆسەیەکدا قاسم وەك فیدڵ کاسترۆ ببێتە ڕابەری هێنانەدی سۆشیالیزم. سۆشیالیزم و شیوعیەتێك کە ئەم حیزبە خوازیاری بوو سەرمایەداری دەوڵەتی و پیشەسازیکردنی وڵات بوو بەخێرایی لە ڕێگەی ڕیفۆڕمی کشتوکاڵەوە بۆ ئازادکردنی هێزی کار بۆ بازاڕی کار. هه‌ربۆیه‌ش له‌گه‌ڵ ڕوخانی ئه‌و ئیستیبداده‌ پاشایه‌تیه‌ و ئاوه‌ڵابوونی فه‌زای سیاسی بۆ هاتنه‌ده‌ره‌وه‌ی بزووتنه‌وه‌ جه‌ماوه‌ریه‌کانی کرێکاران و جوتیاران له‌ پانتایەکی به‌رینی ملیۆنیدا، ئه‌م حیزبه‌ ده‌سته‌پاچه‌ ده‌مێنێته‌وه‌ و نازانێت ئه‌م جموجۆڵه‌ مه‌زنه ئینسانیه‌‌ به‌رفراوانه‌ی کرێکاران، جوتیاران، ئازادیخوازانی لاوان و ژنان چی لێبکات و به‌ره‌و کوێی ببات!!! وە لە ڕاستیدا سیاسەتی ئەو حزبە لەو سەردەمەدا ڕاگرتنی ئەو بزوتنەوە کۆمەڵایەتیانە بوو لە چاوەڕوانیدا تا عبدالکریم قاسم بە ڕاوێژکاری حزبی شیوعی ئەو جۆرە لە سۆشیالیزمی ڕوسی بهێنێتەدی بۆیان.

لەو سەردەمە مێژووییەدا حیزبێکی کۆمۆنیست و مارکسیست ئه‌بوایە له ‌ڕێگه‌ی هه‌وڵدان بۆ ڕێکخستنی بزوتنه‌وه‌ کۆمەڵایە‌تیه‌کانی کرێکاران و جوتیاران و ڕابه‌رایه‌تی کردنی خۆپێشاندان و ڕاپه‌ڕینه‌کان له‌ هه‌وڵی هێنانه‌دی شۆڕشێکی دیمۆکراتی به‌ هاوپه‌یمانیه‌تی کرێکاران و جوتیاران بوایه‌ که‌ ده‌سه‌ڵاتی دیکتاتۆریه‌تی ئه‌و دوو چینه‌ی به‌سه‌ر کۆمه‌ڵگه‌دا بسه‌پاندایه‌ و‌ ڕێگه‌ خۆشکه‌ر بوایه به‌بێ پسانه‌وه‌ و به‌بێ وه‌ستان بۆ‌ به‌رپاکردنی شۆڕشێکی سۆشیالیستی هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی که‌ لینین له‌ کتێبی “دوو تاکتیکی سۆشیال دیمۆکراته‌کان له‌ شۆڕشی دیموکراتیدا” باس له‌ شۆڕشی 1905 ی ڕوسیا ده‌کات، یان ئەو سیاسەتەی کە لینین بەدوای شۆڕشی دیموکراتی شوباتی 1917دا، لە “تێزەکانی ئەپریل”دا گرتیەبەر و شۆڕشی سۆشیالیستی ئۆکۆتۆبەری 1917 بەرهەمی ئەو سیاسەتە بوو. ئه‌وه‌ هیچ که‌ ئه‌م حیزبه‌ له‌سه‌ر خه‌تی فکری سیاسی و به‌رنامه‌یی لینین نه‌بوه‌ له‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ شۆڕشی دیموکراتیدا، به‌ڵکو هه‌تا حیزبێکی به ‌ناوه‌ڕۆك شۆڕشگێر و چه‌پی ووڵاتانی ژێرده‌سته‌ی ئیمپریالی له‌ چه‌شنی حیزبه‌که‌ی ماوتسی تۆنگ یان فیدڵ کاسترۆ و گیڤاراش نه‌بووه‌، کە ئازایانە هەنگاو بهاوێت بۆ گرتنەدەستی دەسەڵات، تا ئەو ئاسۆ سیاسیە و ئەو بەرنامەی کە هەیەتی خۆی پیادەی بکات لەسەر ئاستی کۆمەڵگە، نەك لە پەیوەندیەکی ڕاوێژکارانەدا بە دەسەڵاتەوە بیەوێت بیهێنێتەدی.

له‌م چرکاته‌ ساته‌ مێژووییه‌ هه‌ستیاره‌دا که‌ ئه‌و بزوتنه‌وه‌ کۆمه‌ڵایه‌تیه ‌شۆڕشگێڕانه له‌ هه‌موو کاتێك زیاتر پێویستیان به‌ حزبی ئازا و چاونه‌ترسی ڕابه‌ریانه‌ بۆ خۆداسه‌پاندیان به‌سه‌ر کۆمه‌ڵگه‌دا، له‌و چرکه‌ ساته‌ هه‌ستیاره‌دا ئه‌م حیزبه‌ له‌باتی گرتنه‌ده‌ستی ده‌سه‌ڵات، عه‌ریزه‌ ده‌نوسێت و ده‌یبات بۆ وه‌زاره‌تی ناوخۆ که‌ مۆڵه‌تی یاسایی کارکردن و چالاکی سیاسی وه‌رگرێت!! عبدالکریم قاسمیش کە لە نفوزی بەرفراوانی ئەم حزبە دەترسێت، حیزبێکی تری کارتۆنی به‌ناو “حزبی شیوعی”یه‌وه‌ دروست ده‌کات و مۆڵەتی پێده‌دا، جا له‌به‌ر ئه‌وه‌ ناکرێ دوو حیزب به‌یه‌ك ناو مۆڵەت لە وەزارەت وه‌رگرن، کۆمیته‌ی ناوه‌ندییه‌که‌ی دوای ئه‌و سوکایەتی پێکردنە له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی وه‌ڵامێکی ددان شکێنانە بداته‌وه‌ کە قاسم لە دەسەڵات وەلابنێ و خۆی دەسەڵات بگرێتە دەست، کۆبونه‌وه‌یه‌کی نائاسایی ده‌که‌ن و به‌تێکڕای ده‌نگ بڕیار ده‌ده‌ن ناوی حیزب بگۆڕن و بیکه‌نه‌ (حیزبی یەکێتی گه‌ل). سه‌یر ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌ناو کۆمه‌ڵگه‌ و له‌ جیهانی ده‌ره‌وه‌دا واده‌زانرێت قاسم له‌ ژێره‌وه‌ سه‌ر به‌ حزبی شیوعیه‌‌. حیزبێك که‌ خاڵی بەهێزی بزووتنه‌وه‌ کۆمەڵایەتیەکانی کرێکاران، جوتیاران، قوتابیان لاوان و ژنان بوو له‌ سه‌رده‌می ئیستیبدادی پاشایه‌تی و داگیرکاری ئیمپریالیزمی ئینگلیزدا، له‌گه‌ڵ ڕوخانی ئه‌م ڕژێمه‌‌دا له ‌ڕێگه‌ی کوده‌تای سه‌ربازه‌ نیشتیمانپه‌روه‌ر و دژ بە ئیمپریالیستەکانەوە، ئه‌و حیزبه‌ جێگەوڕێگەی سیاسی دەگۆڕێت و‌دەبێتە‌ خاڵی لاوازی ئه‌و بزووتنه‌وە کۆمەڵایەتیانه و هۆکاری تێکشکانیان‌.

لەگەڵ بوونی زەمینەی مادی، خواستی جەماوەری و هەتا لەگەڵ ئامادەبوونی باری تەکنیکی-سەربازیشدا کە ئەفسەرێکی زۆری پلەداری بەرز، سەر بەو حزبە و لە شوێنە هەستیارەکانیشدا بوون، وە لەناو تیمی پاسەوانانی شەخسی عبدالکریم قاسمیشدا ئەندامی سەر بەو حیزبە هەبوون،  لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا ئەم حزبە دەسەڵاتی نەگرتەدەست. ئەمەش هەلی بۆ ڕەوتە ناسیونالیستە عەرەبیەکان ڕەخساند کە دەسەلات بگرنەدەست، و تەواوی ئەو بزوتنەوە کۆمەڵایەتیانە تێکبشکێنن، بکەونە کۆمەڵکوژی شوعیەکان وەك سومبلی ڕێکخەر و ڕابەری ڕێکخراوە پیشەیی، جەماوەری و بزوتنەوە کۆمەڵایەتیەکانیان، هەروەها هەڵمەتی سەربازیش بۆسەر کوردستان بەڕێبخەن.

دۆڕاوی حزبی شیوعی عێراق لە بەرامبەر هەردوو ڕەوتی ناسیونالیستی عەرەبی و کوردیدا، نەك لەبەر ئەوە بوو کە ئەم حیزبە زیادەڕەوی لە “ڕادیکاڵیەت” و “کۆمۆنیست” بووندا کردوە، بەڵكو دروست بە پێچەوانەوە، لەوێوە سەرچاوەی گرتووە کە ئەوەی مێژوو وەك پێویستیەك هێنابوویە پێشەوە کە شۆڕشێکی دیموکراسی کرێکاران و جوتیارانی بێ پسانەوە بوو بەرەو شۆڕشێکی سۆشیالیستی، وە لەو نێوەشدا مەسەلەی کورد چارەسەر دەکرا، لە ئاسۆی سیاسی و بەرنامەی ئەو حزبەدا نەبوو. لەبری ئەوە سیاسەتەکەی ڕاوێژکاری دەوڵەتی ناوەندی (عبدالکریم قاسم و ڕژێمی بەعس 1973-1979) و پارسەنگ ڕاگرتنی بەرژەوەندیەکانی سۆڤیەت بووە لە عێراق و ناوچەکەدا، هەر لەو پێناوەشدا مەسەلەی کوردی کردۆتە قوربانی ئەو سیاسەتەی خۆی.

D.    . “بەعسی و عارفی”، “مەلایی و جەلالی”، “قیادە مەرکەزی و لیژنە مەرکەزی”.
بەدوای چەند مانگێك لە هاتنەسەرکاری هاوبەشی بەعسیەکان و عەبدولسەلام، لە شوباتی ساڵی 1963دا، عەبدولسەلام عارفی سەرۆك کۆمار کۆدەتای کرد بەسەر بەعسیەکاندا و لە دەسەڵات دوری خستنەوە. ساڵی 1964 بۆ پارسەنگ ڕاگرتنی خۆی دەستی کرد بە دانوسان لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان گەرچی بەدرێژایی شەستەکانیش بەردەوام بوو، هەرجارە لەگەڵ باڵێکی ئەو حزبەدا بەڵام بە ئاکام نەگەیشت. هەروەک ناسیونالیزمی عەرەب بوو بە دوو باڵی دژ بەیەك، حزبی ناسیونالیستی کوردیش “پارتی” لە 1964دا دابەش بوو بەسەر دوو باڵی مەلا مستەفای سەرکردە “مەلایی”، و باڵی مەکتەب سیاسی پارتی “جەلالی”. باڵی “مەلایی” هێزێکی پێشمەرگەی زۆری کۆکردەوە و هێرشی کردە سەر باڵی “جەلالی” و دەریپەڕاند بەرەو شاری هەمەدانی ئێران. باڵی “جەلالی”ش پاش گەڕانەوە لە ئێران 1965 و دەستبەسەربوونی ڕابەرەکانیان لە ژێر چاودێری مەلا مستەفادا، لە 1966 دا دایەپاڵ دەوڵەتی ناوەندی بۆ دژایەتی باڵی “مەلایی”. بەم شێوەیە شەڕی “مەلایی” و “جلالی” لە ناوخۆی کوردستانیش دەستی پێکرد و درێژەی کێشا لە بەرژەوەندی باڵی “جەلالی” تا ئازاری 1970. باڵی مەلایی لەو سەردەمەدا تەنها وەك هێزێکی چەکداری سەرسنورەکان مابووەوە و لە هاوکاریەکی تەنگاوتەنگدا بوو لەگەڵ دەزگا سیخوڕەکانی “میت”ی تورکیا و “ساواك”ی ئێران بۆ ترۆرکردن، گرتن و ڕادەستکردنەوەی کادر و ڕابەرانی بزوتنەوەی چەکداری کوردستانی ئێران و تورکیا کە لەسەر سنورەکانی عێراق دەیانویست بزوتنەوەی چەکداری بەڕێبخەن بەدژی ئەو دوو ڕژێمە.

ساڵانی دەیەی شەستەکان بەدوای ڕوخاندنی پاشایەتیدا بارودۆخێکی سیاسی-فکری و کۆمەڵایەتی تازە هاتە ئاراوە، کە زۆرێك لە حزبەکان تیا پوکانەوە و هەڵوەشانەوە، ئەوانەش کە مانەوە ناکۆکیەکانی ناوخۆیان تەقیەوە و بوون بە چەند باڵ و پارچەوە. نەك هەر هەردوو ڕەوتی ناسیونالیستی کورد و عەرەب ئەم چارەنوسەیان بۆ پێشهات بەڵکو باڵێکی چەپ و میلیتانتیش لە سێپتێمبەری 1967 دا بەناوی “قیادە مەرکەزی” لە خەتی ڕاستڕەوانەی “لیژنە مەرکەزی” حزبی شیوعی عێراقیش هات دەرەوە. ئەم باڵە لەژێر کاریگەری ئەزمونی چین و بزوتنەوەی گیڤاریستیدا بوو. هەوڵیدا لە ئەهوارەکانی باشور و لە کوردستاندا بزوتنەوەی چەکداری بەدژی ڕژێم بەڕێ بخات.

E.    بەیاننامەی 11 ئازار و ئاشبەتاڵ.
لە هاوینی 1968 دا بەعسیەکان بە کودەتایەکی سەربازی عەبدولڕەحمان عارفی سەرۆك کۆماریان وەدەرنا و دوبارە دەسەڵاتیان گرتەوە دەست. بەعسیەکان دەرکیان بە مەترسیداربوونی باڵی “قیادە مەرکەزی” لەسەر ڕژێمەکەیان و بایەخی “لیژنە مەرکەزی” کردبوو بۆ کردنیان بەڕاوێژکاری ڕژێمی بەعس، هەربۆیە شەپۆلی دووەمیان بەڕێخست لە کۆمەڵکوژی شیوعیەکان بە ڕەشبگیری، کوشتن و لەناوبردنی ئەو باڵە چەپ و میلیتانتە بە تایبەت دوای ئەوەی کە ئەم باڵە لە کانوونی دووەمی 1969دا لە ڕاگەیاندنێکدا دروشمی ڕوخانی ڕژێمی بەعسی بەرزکردەوە.

ڕژێمی بەعس ویستی لە ڕێگەی ڕێککەوتننامەی 11ی ئازاری 1970 وە لەگەڵ باڵی “مەلایی” سەر بە مەلا مستەفای بارزانی، مەسەلەی کورد لە چوارچێوەی هەمان ستراتیژ و هەمان پرۆژەی نەتەوەیی خۆیدا چارەسەر بکات، بەوەی کە دانینا بە مافە نەتەوەییەکانی کورد لە بواری بەڕێوەبردنی ئیداری، بەکارهێنانی زمان و فەرهەنگ و کلتوری نەتەوەیی کوردی لە هەرێمی کوردستاندا، بەڵام لەو چوارچێوەیەدا کە “عێڕاق نیشتمانی عەرەبە و بەشێکیشە لە نەتەوەی عەرەب”. ئەمە لەلایەک وە لەلایەکی تریشەوە چارەسەری کێشەی کەرکورك بەپێی ڕێکەوتننامەکە دواخرا بۆ دووای چوارساڵ (1974). لەو ماوەیەدا ڕژێمی بەعس سیاسەتێکی فاشیستیانەی هەڵاواردنی نەتەوەیی گرتەبەر، بە دانەمەزراندن و کارپێنەدانی هاوڵاتیانی کورد و تورکمان لە شاری کەرکوك و گواستنەوەی کارمەند و کرێکاران (ی بە تایبەت کەرتی نەوت)، لە هاوڵاتیانی کورد و تورکمان بۆ دەرەوەی شاری کەرکوك کە پێشتر لە شاری کەرکوکدا دامەزرابوون. ڕژێمی بەعس لەگەڵ کۆتایی هاتنی ماوەی ڕێکەوتننامەی 11 ی ئازار، سوربوو لەسەر ئەوەی کە هیچ جۆرە دانوسانێك لەسەر کەرکوك و هیچ جۆرە ڕاپرسیەکی گشتی بۆ خەڵکی ناوچەی کەرکوك نەکرێت. ئەم ڕێککەوتننامەیە بە ئاکام نەگەیشت و جەنگی ناوخۆ لە بەهاری 1974 دەستی پێکردەوە.

ڕژێمی بەعس لەڕێگەی “بەرەی نیشتیمانی پێسکەوتوخوازی”ەوە (1973) لەگەڵ حزبی شوعی عێراقدا پشتیوانی سیاسی و سەربازی یەکیەتی سۆڤیەتی بۆ خۆی مسۆگەر کردبوو، بزوتنەوە چەکداریەکەی مەلا مستەفای بارزانیش تەواو خزابووە ناو باوەشی ڕژێمی شای ئێران و (“CIA”ی “ئەمریکا”)وە، کە ئەم بزوتنەوە چەکداریەی بارزانیان بەکاردەهێنا بۆ لە قاڵبدانی ڕژێمی بەعس و سنوردارکردنی نفوزی یەکیەتی سۆڤیەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بەپێی لێدوانێکی تەلەفزیۆنی سەددام حوسێن زیانەکانی سوپای عێراق لە ماوەی نزیك بە ساڵێك شەردا، شانزە هەزار کوژوراو بوو، ئەمە جگە لە ژمارەی کوژراوەکانی پێشمەرگە و خەڵکی مەدەنی. “ڕێککەوتننامەی ئەلجەزائیر 1975” لە نێوان سەددام حوسێن و موحەممەد ڕەزاشای ئێران، کۆتایی بەم شەڕە هێنا. ڕژێمی شای ئێران و ئەمریکای ئیمپریالیست، دەسکەوتێکی باشیان بەدەستهێنا، ئەو بزوتنەوە چەکداریەش کە “پارتی” ڕێکخەر و ڕابەری بوو ئاشبەتاڵی لێکرد و لە لێدوانێکی ڕۆژنامەوانیدا مستەفا بارزانی لە تارانەوە ڕایگەیاند: “کاری من تەواو بوو”.

F.    سەرهەڵدانەوەی سەرلەنوێی بزوتنەوەی چەکداری.
بەڵام زۆری نەبرد کە بزوتنەوەی چەکداری سەرلەنوێ لە ناوچە سەر سنوریەکانەوە بە دەستپێشەکەری “یەکێتی نیشتیمانی کوردستان” سەریهەڵدایەوە 1976، ئەم حزبە تازەیە تێکەڵەیەك بوو لە کادرە سیاسی و عەسکەریەکانی باڵی مەکتەب سیاسی پێشووی پارتی، وێڕای چەپێکی ناسیونالیستی کوردی تازە شکڵگرتوو بەناوی “کۆمەڵەی مارکسی-لینینی کوردستان” کەدواتر بوو بە “کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان”. ئەم چەپە ناسیونالیستە دەیویست بە پشتبەستن بە ئەزموونی شۆڕشی چین، مارکسیزم بکاتە ئاڵای بزوتنەوەی نەتەوایەتی لە کوردستاندا. ئەمە جگە لەوەی چەند حزبێکی تریش دواتر هەر لەو ماوەیەدا لە کۆتایی هەفتاکان و سەرەتای هەشتاکاندا سەریانهەڵدا و بەشداربوون لە بزوتنەوەی چەکداریدا، حزبی شوعی عێراقیش کە سەددام حسێن لە کۆتایی حەفتاکاندا بەزۆر لە “بەرەی نیشتیمانی” کردبویە دەرەوە پەنای هێنا بۆ شاخ. پاشان “قیادە موەقەتە”ی سەر بە “پارتی” هاتەوە بۆ سەر سنورەکانی عێراق پاش ئەوەی کە بوو بە داردەستی ڕژێمی کۆماری ئیسلامی ئێران بۆ سەرکوتی بزوتنەوەی شۆڕشگێرانە لە کوردستانی ئێران. هەروەها جۆرەها بەرە، بلۆك و دەستەبەندی نێوان ئەو حزبانە لە شاخ پێکهات. جەنگی ناوخۆی کوردستان لە نێوان ئەم حیزب و بلۆك بەندییانەدا لە کۆتایی هەفتاکاندا سەری هەڵدا و بەدرێژایی هەشتاکان بەردەوام بوو. لە خوێناویترینان پەلاماری “قیادە موەقەتە” و لەناوبردنی هێزەکانی “یەکێتی” بوو لە “کارەساتی هەکاری 1978″دا. هەروەها کۆمەڵکوژی حزبی شیوعی عێراق لە لایەن هێزەکانی “یەکێتی” بە سەرکردایەتی نەوشیرەوان مستەفا، لە پەلاماری “قڕناقەو و پشتاشان 1983”.

G.    کیمیا باران، ئەنفال و کۆمەڵکوژی.
ڕوخانی ڕژێمی شا 1979 و پاشان دەستپێکردنی جەنگی عێراق-ئێران 1980، هەلێکی لەباری بۆ پەرەسەندن و گەشەی بزوتنەوەی چەکداری تازە هێنایەکایەوە، کە دەوڵەت ناچار بوو بکەوێتە گفتوگۆ و دانوسان لەگەڵیا 1984. بەڵام بە ئاکامێك نەگەیشت. دوو ساڵی بەر لە کۆتایی هاتنی شەڕی عێراق-ئێران ڕژێمی بەعس دەستی نەپاراست لە کۆمەڵکوژی خەڵکی کوردستان، کوشتنی پێنج هەزار هاوڵاتی بێتاوان بە کیمیا بارانکردنی هەڵەبجە و دەوروبەری، ئەنفال کردنی نزیك بە سەد و هاشتا هەزار کەسی بێتاوانی گوند و شارەکانی کوردستان، وێرانکردنی گوند و دێهاتە کورد نشینەکانی دەوروبەری کەرکوك و هەروەها گەڕەکە کوردنیشنەکانی شاری کەرکورك و ئاوارەکردنی دانیشتوانیان …هتد، دروستکردنی چەند گەڕەکێکی تازە لە شاری کەرکوك و نیشتەجێکردنی هاوڵاتیانی ناوەڕاست و باشوری عێراق لەو گەڕەکە تازانەدا. گرتن، شکەنجەدان و لە سێدارەدانی هەزاران لە هەڵسوڕاوان و ئەندامانی هەر حیزبێکی نەیار بە ڕژێمی بەعس. ئەمە جگە لەوەی لەگەڵ هەڵگیرساندنی شەڕی عێراق-ئێراندا (1980) ڕژێمی بەعس کەوتە گرتن و دەرکردنی سەدان هەزار “کوردی فەیلی” بۆ ئێران و دەستگرتن بەسەر ماڵ و داراییەکانیاندا بە بیانووی ئەوەی کە ئەوانە ڕەگەزنامەی عێراقیان نیە. نزیك بە پێنج هەزار لە گەنج و لاوی “کوردە فەیلی”ەکان لەم هەڵمەتەدا بێسەروشوێن کران. هەروەها لە ساڵی 1983 دا هەشت هەزار لە پیاو، گەنج و مێرمنداڵی نێرینەی بارزانیەکان، لە ئۆردوگا زۆرە ملێکان و لەناو شارەکانیشدا گیران و بێ سەروشوێنکران. بەم شێوەیە ساڵانی هەشتاکان ساڵانی توندوتیژ کردنەوەی ستەمی نەتەوەیی بوو لە کوردستاندا تا ڕاددەی تاوانی کۆمەڵکوژی و جینۆساید.

لەگەڵ کۆتاییهاتنی جەنگی عێراق-ئێران 1988 ڕژێمی بەعس بە دەستێکی پۆڵایین بزوتنەوەی چەکداری لە مەنگەنەدا، زۆرێك لە شارەدێ و شارۆچکە (ناحیە و قەزا) سەرسنوریەکان و هەروەها ئەو ئۆردوگا زۆرەملێیانەش کە لە کۆتایی ساڵانی حەفتاکاندا پاش ڕوخاندنی گوند و دێهاتە سەرسنوریەکان دروستکرابوون، هەمویانی کاول کرد، دانیشتوانەکانی ناچار بە کۆچ کرد بۆ دەوروبەری شارە گەورەکانی وەك هەولێر و سلێمانی، ناوچەکانیشی کرد بە ناوچەی سەربازی قەدەغەکراو. لە ڕاستیدا لە کۆتایی هەشتاکاندا ڕژێمی بەعس کۆنتڕۆڵێکی توندوتیژی کوردستانی کردبوو، وە ئاسۆی بزوتنەوەی چەکداری گەیاندبووە ئاستێکی بنبەست.

ئەوەی لێرەدا پێویستە پەنجەی بۆ ڕاکێشین هاوکاری و بوون بە سورەی بەر لەشکری حزب و هێزە ناسیونالیستە کوردیەکان بوو بۆ سوپا و هێزی پاسدارانی ڕژێمی ئیسلامی ئێران، چ لە گرتنی شاری هەڵەبجە، چەند ڕۆژ بەر لە کیمیا بارانکردنی شارەکە و ڕێگە نەدان بە چۆڵکردنی شارەکە لەلایەن دانیشتوانەکەی کە دەیانزانی ڕژێمی بەعس دەستێکی قورس لە شارەکە دەوەشێنێت، وەچ لە هێنانی سوپای پاسداران بۆ دەوروبەری کەرکوك و تۆپبارانکردنی کێڵگە نەوتیەکان. ئەم هاوکاری و بوون بە سورەی بەر لەشکری ڕژێمی ئیسلامی ئێران لە جەنگی هەشت ساڵەی عێراق-ئێراندا، بیانووی دایە دەست ڕژێمی بەعس کە دەست نەپارێزێت لە هیچ جۆرە تاوانێكی وەك کیمیا باران، ئەنفال، ڕەشبگیری و کۆمەڵکوژی، …. بەم پێیە حزبە ناسیونالیستەکان بەشێکی بەشدارن لە خوڵقێنەرانی ئەو تراژیدیا و ئەو تاوانانەی بەعس دەرهەق بە خەڵکی کوردستان. سەران و بەرپرسانی ئەوکاتەی ئەم حزبانە هەروەك سەرانی ڕژێمی بەعس دەبێ کێشکرێن بۆ بەردەم دادگا.

گرتنی کوەیت 1990 لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە، بەدوای ئەویشا جەنگی کەنداوی یەکەم لە کانونی دووەمی 1991، ڕاپەڕینی جەماوەری، کۆچ و ڕەوی ملیۆنی خەڵکی کوردستان و ئاوارەیی بەدوای پەلامار و گەڕانەوەی سوپای ڕژێم بۆ کوردستان هەر لە ئازاری ئەو ساڵەدا، بڕیاری [No-fly zone]، کشانەوەی دوبارەی سوپا و دامودەزگا ئیداریەکانی ڕژێمی بەعس لە کوردستان، … جەنگی کەنداوی دووەم و ڕوخاندنی ڕژێمی بەعس 2003، بوونە سەرەتای سەردەمێکی تازە بۆ ناسیونالیزمی کورد، کە لە سەرەتای ئەم بەڵگەنامەیە و لە خاڵی یەکەمدا باسی لێوەکراوە.

H.    کۆنەپەرستی ناسیونالیزمی کورد.
شێواز و ڕێبازی ناسیونالیزمی کورد بۆ وەستانەوە بەرامبەر پەلامارەکانی دەوڵەتی ناوەندی و بەدەستهێنانی مافە نەتەوەییەکان، کۆکردنەوەی هێزە عەشایەری و دەرەبەگەکان، پشتبەستن بە ڕژێمەکانی دەوروبەر و ئیمپریالیزمی ئەمریکی و کردنی مەسەلەی کورد بووە بە یاری نێوان وڵاتە ئیمپریالیستەکان و زلهێزەکانی ناوچەکە. لەسەر ئاستی ناوخۆی عێراقیش هاوپەیمانەتی بووە لەگەڵ هێز و ڕەوتە ناسیونالیست و ئیسلامیەکانی عێراق کە ئۆپۆزیسیۆنی ڕژێمی بەعس بوون، بۆ ساغکردنەوە و دابەشکردنی دەوڵەتی عێراق لەسەر بنەمای پشك و بەشی نەتەوەیی و ئایینی، نەك لەسەر بنەمای هاوڵاتی بوون و پاراستنی مافە دیموکراتیە ڕەواکانی خەڵكی عێراق. ئەمەش واتا قوڵکردنەوەی قەڵشت و ناکۆکی نەتەوەیی و ئایینی لەنێوان دانیشتیوانی عێراق، و هەروەها گرێدانەوەی مەسەلەی کورد و مافی هاوڵاتیانی کوردستان بە کێشمەکێشی پچڕینی پشك و بەشی گەورە لە دەوڵەتی عێراق لەلایەن هەریەك لە هێزە نەتەوەیی و ئاینیەکان. بەم پێیە خەڵکی کوردستان وێڕای ئەوەی کە قوربانی بەرژەوەندیەکانی ئیمپریالیزمی بریتانیا و سیاسەتە فاشیستیەکانی ناسیونالیزمی عەرەبی بوون، قوربانی سیاسەتە کۆنەپەرستەکانی ناسیونالیزمی کوردیشن.

ڕەوتی ناسیونالیستی کورد بەئەندازەی ڕەوتی ناسیونالیستی عەرەب، خاوەن ناوەڕۆکێکی دژی ئازدیخوازیە. ئەم ڕەوتە بە درێژایی نیوسەدەی ڕابردوو نەك هەر هەوڵی نەداوە بۆ پتەوکردنی بەرەی ئازادیخواز، پێشکەوتنخواز و دیموکراتیك لە عێراقدا، بۆ ساغکردنەوەی دەوڵەتی عێراق لەسەر بنەمای هاوڵاتی بوون، پاراستن و ڕێزگرتن لە مافە دیموکراتیەکانی هاوڵاتیان لە چەشنی ئازادی فکری و سیاسی، ئازادی ڕێکخراو بوون و حزبایەتی تا دەگا بە مافی بڕیاردانی چارەنوس، نەك هەر هەوڵی نەداوە بۆ جیایی دین لە دەوڵەت، یەکسانی تەواوی ژن و پیاو، بەڵکو مێژووی ڕابردووی هەروەك ئێستاشی دەستێکەڵاو کردن بووە لەگەڵ ئیمپریالیزم و کۆنەپەرسترین و دژی بەشەریترین هێز و ڕەوتی ئاینی و نەتەوەیی لە عێراقدا، بەدژی ئازادیەکان، بەدژی مافە مەدەنی و دیموکراتیەکانی خەڵکی عێراق.

لەسەر ئاستی کوردستانیش حیزبەکانی سەر بەو ڕەوتە نەك هەر دەستیان سورە بەخوێنی “شیوعیەکانی عێراق” و “کۆمۆنیستەکانی کوردستان” و ئازادیخوازان، بەڵکو دەستیشیان نەپاراستوە لە کوشتنی پێشمەرگە و هەڵسوڕاوانی سیاسی یەکتری، و هاوکاری دەزگا جاسوسیەکانی دەوڵەتانی ناوچەکە چ بۆ ترۆری ئۆپۆزیسیۆن و چ بۆ پەلاماری سەربازی بۆسەر بزوتنەوەی چەکداری نەتەوایەتی پارچەکانی تری کوردستان. یاساکانی ڕژێمی بەعس، ئەوانەی دژی کرێکارانن، ئەوانەی دژی ژنانن (یاساکانی ناموسپەرستی) و ئەوانەش دژی ئازادی چاپەمەنین، بەدرێژایی بیست ساڵی ڕابردوو و تا ئێستاش کاریان پێدەکرێت. لەبەرئەوە سەیر نیە کە مەکتەب سیاسی “پارتی” لە ساڵی 2010 دا پەنای بردۆتەبەر یاساکانی 1969 ی بەعس بۆ تۆمارکردنی داوای یاسایی بۆ خنکاندنی دەنگی ڕەخنەگرانە و ناڕازی ڕۆژنامەنوسان و ڕۆژنامەکان، لە کاتێکدا کە یاسای ڕۆژنامەگەری تایبەت بە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2007 دا دەرچوە. جێی سەرسوڕمان نیە کە بەدرێژایی بیست ساڵی فەرمانڕەوایی ئەم حزبانە زیاتر لە ژمارەی قوربانیانی چەکی کیمیاوی شاری هەڵەبجە، ژن لە کوردستاندا بە بیانوی ناموسپەرستی کوژراوە. ئەمە و لە ئێستاشدا خەریکە هەرجۆرە دەنگێکی نیوەناچڵی مۆدێرن، عیلمانی و ڕۆژئاواگەرایی ڕۆشنبیرانی لیبڕاڵی کوردستانیش بخنکێنێت بە ئاواڵاکردنەوەی مینبەری مزگەوتەکان بۆ فتوا دەرکردن بە دژیان، بە ناوی ڕێزگرتن لە “پیرۆزیە ئایینی و نەتەوەییەکان”.

چوارەم: کێشەی کەرکوک، گرێ کوێرەی مەسەلەی کورد.
A.    مەسەلەی کورد لە عێراقدا، بە پێچەوانەی مەسەلەی کورد لە تورکیا، ئێران و سوریا لە ئاست ئەوەدا نەماوە کە خەبات بێت بۆ بەدەستهێنانی مافە نەتەوەییە کوڵتوری، فەرهەنگیەکان و بەکارهێنانی زمانی زگماکی کوردی لە خوێندن و بەڕێوەبەرایەتیدا. مەسەلەی کورد لە عێراقدا ئاستی خەباتکردن بۆ بەدەستهێنانی “حوکمی زاتی” تێپەڕاندوە. ناسیونالیزمی کورد “کوردستان”ی وەك هەرێمێکی فیدراڵ لەناو دەوڵەتی عێراقدا، بە شێوەیەکی دەستوری و یاسایی جێگیر کردووە. ئەوەی لە سەردەمی عبدالکریم قاسمدا لەسەر کاغەز لە دەستوری کاتی ئەوکاتەدا هاتبوو ئێستا بە عەمەلی هاتۆتەدی، کە ناسیونالیزمی کورد خاوەن بەش و پشکی خۆیەتی لە دەوڵەتی ناوەندی. مەسەلەی کورد لە ئێستای عێراقدا بە دیاریکراوی لایەك خۆی لە کێشەکانی پەیوەندی “حکومەتی هەرێم” بە دەوڵەتی ناوەندییەوە دەبینێتەوە، وە لەلایەکی تریشەوە خۆی لە کێشە لەسەر ئەو ناوچە جوگرافیایانە دەبینێتەوە کە لە پرۆسەیەکی مێژووییدا و بەزۆریش لە ڕێگەی حکومەتە یەك لەدوای یەکەکانی عێراق و سیاسەتە ناسیونال-فاشیستەکانی بەعسەوە ئاڵوگۆڕیەکی دیمۆگرافیان بەسەرداهاتووە کە بە سیاسەتی “تەعریب و تەهجیر”ی هاوڵاتیانی کورد و تورکمان ناسراوە.

B.    لە سەردەمی بۆڵ برێمەر، فەرمانڕەوای سەربازی ئەمریکی بەدوای ڕوخاندنی ڕژێمی بەعس (2003) و پێکهێنانی “کۆڕی فەرمانڕەوایی”، “یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت” دەرچوو کە ماددەی ژمارە 58 ی تەرخانکرابوو بۆ چارەسەری کێشەی کەرکوك. ئەم ماددەیە دواتر لە ده‌ستووری‌ عیراقدا‌ بوو بە مادده‌ی‌ ژمارە 140 بەڵام بە هەمان ناوەڕۆکی پێشووی کە سێ ئاست لەخۆی دەگرێت: 1- ئاساییكردنه‌وه‌ی بارودۆخی کەرکوك، 2- سه‌رژمێریكردن و 3- ریفراندۆم، کە ده‌بوایه‌ تا كۆتایی‌ ساڵی‌ 2007 چاره‌نووسی‌ كه‌ركوك و ناوچەکانی تر بەپێی ئەو ماددەیە چارەسەر بکرایە. ئیبراهیم جەعفەری، سەرۆك وەزیر لە 2005دا، کێشەی لەگەڵ لیستی “هاوپەیمانەتی کوردستانی”، بەتایبەت لەسەر ماددەی 140،  گەیشتە ئەو ئاستە کە جەعفەری دوای حەوت مانگ ناچار بە پاشەکشە کرا و نوری مالیکی لەبری ئەو کرا بە سەرۆك وەزیر. مالیکی لە سەرەتای هاتنە سەرکاریدا ڕایگەیاند کە “حکومەت پابەند دەبێت بە جێبەجێکردنی ماددەی 140ی دەستور”. بەڵام لەگەڵ ئەوشدا ئەم ماددەیە تا ئێستا بە هەڵواسراوی ماوەتەوە.

C.    لەهەمان کاتدا ڕوخاندنی ڕژێمی بەعس (2003)  ئەو هەلەی هێنایە ئارایەوە کە ئاوارەکانی کەرکوك لە هاوڵاتیانی کورد و تورکمان بتوانن بگەڕێنەوە ناوچەکانیان، نەك هەرئەمەش بەڵکو دەسەڵاتی ئەوناوچانە بکەوێتە ژێر دەستی میلیشیای حیزبە ناسیونالیستە کوردیەکان و هاوڵاتیانی تورکمان و عەرەب لە بەشداریپێکردنی بەڕێوەبەرایەتی و دەسەڵاتی ئەو ناوچانە دوربخرێنەوە. ئەم ناوچانە (بە تایبەت کەرکوك) بوونە مەڵبەندێکی کێشمەکێشی نەتەوەیی نێوان ڕەوتە نەتەوەپەرستەکانی عەرەبی، کوردی و تورکمانی، کە دانیشتوانی ئەم ناوچانە بەدژی یەکتری بارگاوی دەکەنەوە. ئەمەش وایکردوە کە دانیشتوانی ئەم ناوچانە هەمیشە لە ترس و دڵەڕاوکێی تەقینەوە و شەڕ و پێکدادانی نەتەوەییدا بژین. ئەمە سەرچاوەی قەیرانێکی سیاسی شاراوەیە لە عێراقدا، کراوە بە بیانویەکیش بۆ دەستێوەردانی ڕژێمەکانی دەوروبەر لە ناوخۆی عێراق و بۆتە دۆسیەێکی نەتەوە یەکگرتوەکان. بەمپێیە ئەم مەسەلەیە لە کێشەیەکی ناوخۆ واوەتر ڕۆیشتوە و لایەنێکی ئیقلیمی و جیهانیشی بەخۆیەوە گرتوە.

D.    کەرکوك ناوچەیەکی دەوڵەمەندی بەرهەمهێنان و یەدەگی نەوتی عێراقە، بەم پێیە فاکتۆرێکی بەهێزی ئابوری و پارسەنگێکی قورسە لە کێشمەکێشی نێوان هەردوو ڕەوتی ناسیونالیستی عەرەبی و کوردی، بگرە پارسەنگێکی قورسیشە بۆ ناسیونالیزمی کورد لە تەرازوی هێزەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ئەمەش لە کاتێکدایە کە دانیشتوانی ئەم ناوچانە دەناڵێنن بەدەست دابین نەبونی سەرەتاییترین خزمەتگوزاریەکانی ژیان. فیدرالیزمێکی قەومی لەسەر بنەمای پشك و بەشی نەتەوە و ئایین کە ڕەوتی ناسیونالیستی کوردی خوازیاریەتی، بەدەستهێنانی جێگەوڕێگەیەکی لەپێشتر و قایمکردنی جێپێی خۆیەتی لە دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندیدا بە پشتبەستن بەو پارسەنگە قورسە. هەرچی ڕەوتی ناسیونالیستی عەرەبیشە نایەوێت پاشەکشە بکات لە جێگەوڕێگەیەکی بەدەستهاتوو لە سەردەستی ڕژێمی بەعس کە مۆرلێدانی عێراق بوە وەك دەوڵەتێکی نەتەوەیی عەرەبی و وەك بەشێك لە “نیشتمانی گەورەی عەرەب” و بە پلە دوو کردنی نەتەوەکانی تر لەناو عێراق، و بە پاشکۆکردنیان بۆ بەرژەوەندیەکانی ناسیونالیزمی عەرەب.

E.    ئەو ڕەوەندە مێژووییە لە کەڵەکە و پەرەسەندنێکی خێرای سەرمایە، بەدوای جەنگی جیهانی دووەمدا، لە هەشتاکانی سەدەی بیستدا لە زوربەی وڵاتانی عەرەبیدا کۆتایی پێهات. هەربەوپێیەش زەمینەی ڕەوتە ناسیونالیستە میلیتانتەکانی عەرەب؛ لەوانە ڕەوتی “ناسریەت” و “بەعسیەت” کۆتایی هات. بنەما مادیەکانی ئەو ئاسۆ و ئەو پڕۆژەیەی ڕەوتی ناسیونالیستی عەرەبی بەسەرچوو کە خوازیاری هێنانەدی دەوڵەتێکی یەکگرتووی نەتەوەیی عەرەبی بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ئەم ڕەوتە ناسیونالیستە لە جەزائیرەوە بیگرە تا میسر و عێراق و سوریە بەدەست گیروگرفتە کۆمەڵایەتی و ئابوریەکانی کۆمەڵگەیەکی سەرمایەداریەوە دەناڵێنێت، و ناچار ئاسۆ و پڕۆژەیەکی تری سیاسی هاتۆتە دەستوری کاریەوە کە ڕێكدێتەوە لەگەڵ پێداویستیەکانی ئێستای کەڵەکە و بزوتنەوەی سەرمایە لە سەردەمی بازاڕی ئازاد و گڵۆبالیزمدا. بەم شێوەیە قورسایی و فشاری ناسیونالیزمی عەرەب بەسەر ناسیونالیزمی کورد و مەسەلەی کورددا بە گشتی سوکەڵە ببوو. ئەمە لەلایەك و ڕوخاندنی ڕژێمی بەعسیش لە عێراقدا بە هێزی سەربازی ئیمپریالیزمی ئەمریکی و هاوپەیمانەکانی، لەلایەکی ترەوە ئەم ڕەوتەی لە دەسەڵاتی سیاسی وەدەرنا و ئەوەندەی تر لاوازی کرد و پایەگای ئیسلامی سیاسی و ڕەوتی ناسیونالیستی کوردی پتەوکرد لە شکڵدانەوە بە دەوڵەتی تازەی عێراق. دەستوری عێراق و مادەی ژمارە 140 ڕەنگدانەوەی ئەو بارودۆخە سیاسیە بوون.

بەڵام بەهێزبوونی دەستی ڕژێمی ئیسلامی ئێران لەناو کاروباری سیاسی عێراقدا ئیمپریالیزمی ئەمریکی ناچارکرد بە پشتیوانەکردنی نفوز و هەوڵەکانی دەوڵەتانی عەرەبی و تورکیا بۆ پشتیوانی لە ڕەوتی ناسیونالیستی عەرەبی لەناو عێراقدا، بۆ لاوازکردنی نفوزی ڕژێمی ئێران. بەم پێیە ڕەوتی ناسیونالیستی عەرەبی خۆی کۆکردەوە و لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئازازی 2010 دا لەڕێگەی پێشڕەویەکانی “لیستی ئەلعێراقیە”وە توانی دەستی خۆی بگەێنێتەوە ناو دەسەڵاتی دەوڵەتی عێراق. ئەمەش بۆتە هۆی هاتنەئارای پارسەنگێکی تازەی هێز لەنێوان هەرسێ ڕەوتی ئیسلامی سیاسی، ناسیونالیستی عەرەبی و کوردی. ئەم پارسەنگە تازەیە زۆرێك لە کێشە سەرەکیەکانی مەسەلەی کورد و پەیوەندی دەوڵەتی ناوەندی بە حکومەتی هەرێمەوە بە هەڵپەسراوی و بێچارەسەر دەهێڵێتەوە و ئەگەری سەرهەڵدانی جەنگ، پێکدادان و توندوتیژی نەتەوەیی لە ئایندەدا دێنێتە ئاراوە. هەروەها لەسەر بنەمای ئەم پارسەنگە تازەیەشە کە ڕەوتی ناسیونالیزمی عەرەب داوای گۆڕینی دەستور و گۆڕینی ماددەی 140 دەکات.

F.    کەرکوك بۆتە گرێکوێرەی چارەسەری مەسەلەی کورد لە عێراقدا و دەرخەری ئاڵۆزی ئەو مەسەلەیەشە لە ئێستادا. پڕۆسەی چارەسەر کردنی ئەم مەسەلەیە لە ڕێگەی کێشمەکێشی ئەو دووڕەوتە ناسیونالیستەوە، پڕۆسەیەکی دەردناكە بۆ تەواوی خەڵکی عێراق و پڕ لە ئەگەری جەنگ و پێکدادانی نەتەوەییشە. مانەوە و چارەسەر نەکردنی کێشەی کەرکوك لەڕێگەی ماددەی 140 ی دەستوری عێراقەوە لە لایەنێکیدا بەرژەوەندیەکانی ئیمپریالیزمی ئەمریکایە بە جیهانی عەرەب و تورکیاوە. هەڵوێستی دەوڵەتی ئەمریکا چ لە ڕاپۆرتی بەیکەر-هەمڵتۆندا و چ لەزمان سەفیرەکانیەوە لە بەغدا، کە تا ئێستا ڕاگەێندراوە، هەوڵدانە بۆ هێشتنەوەی ئەو کێشەیە لە قاڵبی ئێستایدا و سپاردنی بە سازش و پێکهاتنی هەردوو ڕەوتی ناسیونالیستی عەرەبی و کوردی لە ئایندەدا. دروست وەك مەسەلەی فەلەستین، هێشتەنەوەی ئەم کێشەیە و ڕاگرتنی خەڵکی ناوچەکەیە لە ئازار و چەرمەسەریدا. ئاسۆی چارەسەری ئەم مەسەلەیە لەم ڕێگە بورژوازیەوە لە نزیك ماوەدا ئاسۆیەکی گەش نیە، ئەگەر نەشڵێین بنبەستە بەڵام لە درێژماوەدا ئەگەری جۆرێك لە سازش و گەیشتن بە ئاکامێکی میانجیگەرانە لەنێوان ئەو دوو ڕەوتەدا ڕەت ناکرێتەوە.

G.    ڕێگە چارەی دیموکراتیانە، گەڕانەوەیە بۆ ڕای گشتی خەڵکی کوردستان و خەڵکی ئەو ناوچانە. بەرێخستنی دوو ڕاپرسی گشتیە. یەکەم ڕاپرسی بۆ دانیشتوانی هەرێمی کوردستان بە سنورەکانی ئێستایەوە لەسەر ئەوەی کە ئایا دانیشتوانی ئەم ناوچانە دەیانەوێت لە دەوڵەتی ناوەندی جیا ببنەوە و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان پێکبهێنن یان دەیانەوێت لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا بمێننەوە بەمافی هاوڵاتی یەکسانەوە؟ ڕاپرسی دووەمیش بۆ دانیشتوانی کەرکوك و ناوچەکانی تر، کە ئاخۆ دەیانەوێت لە چوارچێوەی دەوڵەتی ناوەندیدا بمێننەوە، یان دەیانەوێت بە دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستانەوە پەیوەست بن؟ لە حاڵەتێکدا کە خەڵکی هەرێمەکە دەنگیان دابێ بۆسەربەخۆیی، یان بە هەرێمی کوردستانەوە پەیوەستبن؟ لە حاڵەتێکدا کە خەڵکی هەرێمەکە نەیانویستبێت لە عێراق جیاببنەوە.

H.    جێگیرکردنی “مافی جیابوونەوە”ی خەڵکی کوردستان لە دەستوری عێراقدا، وەک مافێك کە هەرکاتێك خەڵکی کوردستان بیانەوێت، بتوانن سود لەم مافە وەربگرن، تاکە زەمانەتی پێکەوە ژیانی ئاشتیانەیە بە مافی یەکسانەوە بەبێ هەڵاواردن.

I.    بەڕێوەچوونی مافی بڕیاردانی چارەنوس لە باشوری سودان لە مانگی ڕابردوودا (کانونی دووەمی 2011)دا، نیشانیدا کە ئەم مافە لەناو نیزامی سەرمایەداری و هەتا نەك لەژێر سایەی ڕژێمێکی دیموکراتیکیشدا بەڵكو لەژێر دەسەڵاتێکی سەرکوتگەر و دواکەوتووی ڕەوتێکی ناسیونال-ئیسلامی عەرەبی، و لەمیانەی کێشمەکێشی نێوان ڕەوتە ناسیونالیستەکانیشدا، بواری بەعەمەلی کردنەوە و هاتنەدی هەیە.

4.    بەهۆی ئەو ئاڵوگۆڕە مێژووییانەی عێراقەوە فەزایەکی نیمچە ئاوەڵای سیاسی، پەراوێزێك لە ئازادی فکری و چالاکی سیاسی بۆ هێزە سیاسیەکان، ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، سەندیکا پیشەییەکان و میدیای ئازاد لە سەراسەری عێراقدا هاتۆتە ئاراوە.

A.    ئەم پەراوێزە لە ئازادی و ئەم فەزا نیمچە ئاوەڵا سیاسیە بەرهەمی ئەو ڕەوەندە مێژووییە و ئاڵوگۆڕەکانی، بەرهەمی ئەو بۆشاییە سیاسیەیە کە هاتۆتەدی. ئەمە دۆخێکی جێگیری “دیموکراسی ڕۆژئاوایی”، نیە کە پشتبەستوو بێت بە دامەزراوە مەدەنیەکان، بە دەستور و مافە فەردیەکانی هاوڵاتیان. ئەمە حاڵەتێکی گوزەرایە و بە پێچەوانەی ڕۆشنبیرانی لیبراڵیش نەك هەر ئاڕاستەکەی ڕووەو هاتنەدی “دیموکراسی ڕۆژئاوایی” ناڕوات بەڵکو پێبەپێی شکڵگیری چ دەوڵەتی ناوەندی و چ حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئەم فەزا ئاوەڵا سیاسیە بەرەو لە مەنگەنەدان و هەڵپێچان دەچێت، وە سەرکوتی سیاسی و فکری، هەروەها لە قاڵبدانی ڕۆژنامە ئەهلیەکان و “میدیای ئازاد” جێگەی دەگرێتەوە. پەسەندنکردنی “یاسای خۆپێشاندان” و تۆمارکردنی داوای یاسایی لەسەر ڕۆژنامەنوسان، ڕۆژنامە و گۆڤارەکان لەلایەن مەکتەب سیاسی “پارتی”و، پێش ئەوانەش ترۆری چەند ڕۆژنامەنوسێك بەشێکن لەو پڕۆسەیە.

B.    مانەوە و درێژبونەوەی ماوەی ئەو پەراوێز و فەزا ئاوەڵایە، لایەك پەیوەستە بە ناتەبایی و کێشمەکێشی هێز و ڕەوتە جۆراوجۆرەکانی ناسیونالیزمی عەرەبی، ئیسلامی سیاسی و ناسیونالیزمی کورد؛ چ لە بەرامبەر یەکتری و چ لە ناوخۆی خۆیاندا، وە لە لایەکی ترەوە پەیوەستە بە بەرگری و بەرهەڵستکاری جەماوەری ئازادیخواز بەدژی دەستدرێژی ئەو ڕەوتە سیاسیانە بۆ سەر ماف و ئازدیەکانیان، وە بە دیاری کراوی پەیوەستە بە هاتنەمەیدانی ڕیزێکی بەرینی ئازادیخواز و ڕادیکاڵی ڕێکخراو، بە تایبەتیش هاتنەمەیدانی بزوتنەوەی کرێکاری و کۆمۆنیستی بۆ وەرچەرخاندنی ئەم بارودۆخە لە بەرژەوەندنی شۆڕشێکی سۆشیالیستی لە عێراقدا.

C.    لەم بۆشاییە سیاسیەدا، لە دوای 2003 وە، بزوتنەوەی کرێکاری لە ناوەڕاست و باشوری عێراق، بە دەستپێشکەری هەڵسوڕاوانی سەندیکایی، کرێکارانی کۆمۆنیست و پێشڕەو توانی چەند ڕێکخراوەیەکی سەربەخۆ و یەکیەتیەکی ڕێکخراوە کرێکاریەکان دابمەزرێنێت، لەوانە “یەکێتی شۆراو و سەندیکا کرێکاریەکان”. لەگەڵ هەموو فشارێکی دەوڵەتی تازە شکڵگرتوو و هێشتنەوەی یاسا و بڕیارە دژی کرێکاریەکانی ڕژێمی بەعس، و هەڕەشەکردنی وەزیری نەوتی پێشو (حوسێن شەهرستانی) لە کرێکارانی کەرتی نەوت کە بە یاسای “دژە ترۆر” ڕوبەڕووی هەرجۆرە ناڕەزایەتیەکی کرێکاران دەوەستایەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەو بزوتنەوە کرێکاریە بەرهەڵستکاریەکی لەخۆ نیشانداوە و چەندین مانگرتنی گەورە و سەرکەوتووی بەڕێخستووە، هەروەها مەیدانیشی ئاوەڵا کردۆتەوە بۆ نفوزی چەپ و کۆمۆنیزم لە دەرونیدا.

D.    لە هەرێمی کوردستاندا بە دوای جەنگی کەنداوی یەکەم و ڕاپەڕینی جەماوەری ئازاری 1991 دا، بزوتنەوەیەکی شورایی و بزوتنەوەیەکی دژی بێکاری بە دەستپێشکەری هەڵسوڕاوانی بزوتنەوەی چەپ و کۆمۆنیستی سەریان هەڵدا، بەڵام لە ژێر فشاری بزوتنەوەی ناسیونالیستی کورد و حیزبە سەرکوتگەرەکانیدا نەیانتوانی بەرزبنەوە بۆ ئاست بزوتنەوەیەکی شکڵگرتوی بەهێز و ڕێکخراو، دوای چەند ساڵێك ڕووەو پوکانەوە چوون. ئاڵوگۆڕەکانی دوای ڕوخانی ڕژێمی بەعسیش گەرچی بوونە هۆی سەرهەڵدان وەیا بوژانەوە و گەشەی جۆرەها ڕێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی و سەندیکای پیشەیی توێژە جیاجیاکانی کۆمەڵ، بەڵام بزوتنەوەی کرێکاری لە کوردستاندا لەگەڵ بونی ناڕەزایەتی پرشوبڵاوی لێرەولەوێش تەکانێکی سەربەخۆی لە خۆ نیشان نەداو و لەژێر هەژمونی بزوتنەوەی ناسیونالیستی کوردیدایە. سەندیکا کرێکاریەکانی کوردستان سەربەخۆ نین و کراون بە پاشکۆی دامودەزگای هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار بۆ خنکاندن و لەباربردنی هەرجۆرە ناڕەزایەتیەکی کرێکاری و سەرهەڵدانی هەرجۆرە مەیل و نەزعەیەکی سیاسی لەناو ڕیزەکانیدا.

E.    نەوەیەکی تازە لە دەرچوانی زانکۆ، پەیمانگاکان و خوێندنی باڵا لە چەند ساڵی ڕابردوی کوردستاندا پەیوەستبون بە بازاری کارەوە و بەشێکی بەرچاویشیان بێکارن. ئەم نەوەیە کە خوێندەوار و چاوکراوەیە هەر ساڵە لە زیاد بووندایە و دەبێتە بنەمای گۆڕینی پێکهاتەی چینی کرێکار لە کوردستاندا. ئەم توێژە لە کرێکاران لە ئایندەدا ڕۆڵێکی بەرچاویان دەبێت لە جوڵاندن و هێنانە مەیدانی بزوتنەوەی کرێکاری و ئاوەڵاکردنەوەی ئەم بزوتنەوەیە هەم بۆ ئاسۆی ڕیفۆڕمیستی-سەندیکایی و هەم بۆ ئاسۆی شۆڕشگێرانەی سۆشیالیستیش.

F.    بزوتنەوەی کرێکاری لە ئێستای عێراقدا ڕیزەکانی لێكهەڵبڕاوە؛ بزوتنەوەی کرێکاری و سەندیکایی کوردستان دابڕاوە لە بزوتنەوەی کرێکاری و سەندیکایی ناوەڕاست و باشوری عێراق، بەڵام ڕووهێنانی بەلێشاوی کرێکاران و هاوڵاتیانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق بۆ هەرێمی کوردستان لە چەند ساڵی ڕابردوودا، فاکتۆرێکی ماددی یاریدەدەر و زەمینە خۆشکەرە لە ڕاستای هاتنەدی یەکیەتی لە ڕیزەکانی بزوتنەوەی کرێکاری عێراقدا.

5.    شەپۆلێکی خۆپێشاندان لە ساڵی 2006 دا زۆرێک لە شار و شارۆچکەکانی کوردستانی گرتەوە، بەدژی گەندەڵی و نەبونی خزمەتگوزاریەکان، و تا ئێستاش هەر بەردەوامە.

A.    ئەم خۆپێشاندانانە کە بەدرێژایی چەند ساڵی ڕابردوو بەردەوام بوون و زوربەی چین و توێژە کۆمەڵایەتیەکانیشی گرتۆتەوە، دژی گەندەڵی و پاوەنکردنی بازاڕ و سەروەتوسامانی گشتی کۆمەڵە لەدەست کەمایەتیەکی سەر بەدوو حیزبی دەسەڵاتدار. هەروەها ئامڕازێکی فشارهێنانی جەماوەریشە بۆسەر دەسەڵاتدارانی کوردستان بۆ دابینکردنی خزمەتگوزاریەکان و پێداویستیەکانی ژیانی هاوڵاتیان. نەك هەر دەسەڵاتی ناچارکردوە مل بدات بە جێبەجێکردنی هەندێك لە خزمەتگوزاریەکان، زیاتر لەوەی کە لەبەرنامەیدا بوو؛ نەك هەر ئەو دەسەڵاتەی ناچارکردوە بە دانپیانانی بوونی گەندەڵی و بەڵێندان بە چارەسەرکردنی؛ بەڵکو لەهەمووی گرنگتر خاڵی وەرچەرخانی ڕوانگە و مەزاجی سیاسی خەڵکی کوردستانیش بووە بەرامبەر ئەو دەسەڵاتە “خۆماڵی”ە.

B.    لە دوو ساڵی ڕابردوودا، جگە لە خۆپێشاندان دژی گەندەڵی و نەبونی خزمەتگوزاریەکان، جۆرێکی تر لە ناڕەزایەتی و خۆپێشاندانیش هاتۆتە ئاراوە دژی بەرتەسك کردنەوەی ئازادیە فکری و سیاسیەکان، دژی لەمەنگەندانی ڕۆژنامە ئەهلیەکان و تەنگپێهەڵچنینی ڕۆژنامەنوسان، ، دژی مەیدان ئاوەڵاکردن بۆ مەلای  مزگەوتەکان و ئیسلامی سیاسی بۆ دەستدرێژی کردنە سەر مۆدێرنیەت و ئازادیخوازی، دژی ترۆری سیاسی لەلایەن دەزگا سیخوڕە سەرکوتگەرەکانی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدارەوە. ئەم خۆپێشاندانانە، جگە لەوەی بەرهەڵستکاریەکن دژی ڕەوەندی ڕوو لە هەڵپێچانی فەزای نیمچە ئاوەڵای سیاسی لەلایەن دەسەڵاتدارەتی “پارتی” و”یەکیەتی” (بۆ داسەپاندنی سەرکوتی فکری و سیاسی و سنوردارکردنی ئازادی ڕۆژنامەگەری بەناوی “پیرۆزیە نەتەوەیی و ئایینیەکان”ەوە)، لەهەمان کاتیشدا نیشاندەری پەرەسەندن و بەرزبونەوەی ئاستی خەباتی فکری-سیاسیە لە هەرێمەکەدا.

C.    ئەم ناڕەزایەتیانە گەرچی لە شکڵێکی ڕادیکاڵیشدا سەرهەڵدەدەن و بگرە هەندێك جار لە شێوازی توندوتیژیشدا ڕوبەڕوی دەسەڵاتداران دەبنەوە، بەڵام لە باشترین حاڵەتی هاتنەدی خواستەکانیشیاندا لە ڕیفۆڕمێکی سیاسی-کۆمەڵایەتی واوەتر ناڕۆن. وەتا ئێستا بەرز نەبونەتەوە بۆ ئاست بزوتنەوەیەکی سەرتاسەری کە خواستێکی گشتی بخەنەڕوو بۆ هەڵپێچانی ئەم دەسەڵاتە و ڕوخاندنی حکومەتی هەرێم و خستنەڕووی ئاڵتەرناتیڤێك لە جێگەی.

D.    ئەم ناڕەزایەتی و خۆپێشاندانانە لە ناوەڕۆکدا کێشمەکێشێکی کۆمەڵایەتی سیاسیە لە ئێستای کوردستاندا لەسەر دابەشکردنەوەی دەسەڵات و سەروەتوسامان لە نێوان چین و توێژەکانی کۆمەڵگەی کوردستان لە کەش و دۆخێکی پەرەسەندن و کەڵەکەی خێرای سەرمایە و دابین نەکردنی خزمەتگوزاریە گشتیەکان بەپێی پەرەسەندنی سەرمایە، هەربۆیە ئەم ناڕەزایەتیانە جیاوازن لە ناڕەزایەتی و خۆپێشاندانی جەماوەری لە وڵاتانێك کە لە قەیرانی ئابوریدان و دەوڵەت پەنای بردۆتە بەر کەمکردنەوە و بڕینی خزمەتگوزاریەکان و چین و توێژە زەرەرمەندەکانیش دێنە مەیدانی ناڕەزایەتی دەربڕین بەدژی ئەو سیاسەتە، هەروەك لە وڵاتانی ئەوروپا یان لە وڵاتانی وەك  میسر و ئوردن دەیبینین.

E.    لەگەڵ کۆتایی هاتنی قۆناغی ئاوەدانکاری و خانووسازی، ئابووری کوردستان لە چەند ساڵی ئایندەدا لە گەشە و ڕەونەقی خۆی دەکەوێت و وەك هەر کۆمەڵگەیەکی سەرمایەداری، قەیران و دەردە کۆمەڵایەتیەکانی پەرەدەستێنن و بەربڵاودەبن لە چەشنی بێکاری، برسیەتی، بێخانەولانەیی، ….. هەروەها پەنابردنی دەسەڵاتداران بۆ کەمکردنەوە و بڕینی خزمەتگوزاریەکان،… هتد. ناڕەزایەتی توێژە جیاجیاکانی کرێکاران لە ئایندەدا لە شکڵی مانگرتن و خۆپێشانداندا، دەبێتە جۆرێکی تر لە دیاردەی ناڕەزایەتی و خۆپێشاندان لە کوردستاندا کە لە ناوەڕۆکدا جیادەبن لەوەی کە ئێستا لە ئارادان و دەبنە بنەمای بزوتنەوەیەکی چینایەتی شۆڕشگێرانەی جیاواز لەو بزوتنەوە ناڕەزایەتیانەی ئێستا لە کوردستاندا لە ئارادان. بە واتایەکی تر کرێکاران و جەماوەری دەستەنگی کوردستان بەدژی دەسەڵات بۆ خواستی گۆڕانکاریەکی ڕیشەیی دێنەمەیدان وەك ئەوەی لە تونس و میسردا دەیبینین.

F.    شەپۆلی خۆپێشاندان و ڕاپەڕینی شۆڕشگێڕانەی کرێکاران و جەماوەری بێبەش لە وڵاتانی باکوری ئەفریقا تەواوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش دەخاتە ژێر سێبەری خۆیەوە، ڕوحیەتی شۆڕشگێرانەی جەماوەر پەرەدار دەکات و دەسەڵاتدارانیش هێندەی تر ڕیسوا دەکات. هەرێمی کوردستانیش بێبەری نیە لەو شەپۆلە و جەماوەر گەرموگوڕتر دەکاتەوە بۆ هاتنە مەیدان.

پێشنیارە حەوت خاڵیەکەی “بزوتنەوەی گۆڕان” کە ڕووبەڕووی پەرچەکردارێکی توند بۆتەوە لەلایەن دەسەڵاتداران، هەوڵدانێکە بۆ سوار بوونی ئەو شەپۆلە، بەڵام لە ناوەڕۆکی خۆیدا خزمەتێکی باشی ئەو دەسەڵاتە دەکات بەوەی کە ئەو میکانیزمەی خستۆتەلاوە لە کوردستاندا کە جەماوەری باکوری ئەفریقا بەدەستیانەوە گرتووە بۆ هێنانەدی ئاڵوگۆڕی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگەدا، ئەویش خۆپێشاندان و ڕاپەڕینی جەماوەریە. ئەم بەیاننامەیە بە جەماوەری کوردستان ناڵێت سود لە ئەزمونی تونس و میسر وەرگرن، وەرنە سەر شەقامەکان و ئیرادەی خۆتان داسەپێنن بەسەر دەسەڵاتداراندا و گۆڕانی ڕیشەیی بهێننەدی، بەڵکو ڕاوێژکاری دەسەڵات دەکات کە سود لە ئەزمونی تونس و میسر وەرگرێت نەکا ماڵی کوردی (بورژوازی) بشێوێت. پەرچەکرداری توندوتیژی ئەم دەسەڵاتە ئەوە دەردەخات کە ئەم ڕاوێژکاریەی قبوڵ نیە، تا ئیمتیازێك نەدات بە “گۆڕان”. “بزوتنەوەی گۆڕان” نەک هەر نایەوێت جەماوەری بێبەش و تینوی ئازادی بە ئیرادەی خۆیان گۆڕانکاری ڕیشەیی بەسەر ئەم دەسەڵاتەدا بسەپێنن، بەڵکو لەمپەرێکی بەردەم ئەو ئیرادەیەشە و ئەم جەماوەرە بێ ئیرادە دەکات، بەڕاگرتنیان لە چاوەڕوانی کێشمەکێشی خۆی و دەسەڵاتدا، تا خۆی لە ناوچوار دیواری پەرلەماندا چاکسازیەکی نیوەناچل و کلك و گوێ بڕاو بهێنێتەدی.

6.    هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی هەرێم لە تەمووزی 2009 دا، هاوڕای شکڵگیری ڕەوتێکی ناسیوناڵ-لیبڕاڵ بوو کەسەرەتا بە “لیستی گۆڕان” و پاشان بەناوی “بزوتنەوەی گۆڕان” ناسرا:

A.    گەرچی ناڕەزایەتی جەماوەری و مەزاجی توڕە و داخ لە دڵی خەڵکی بێبەش و تینوی ئاڵوگۆڕی سیاسی بەدژی دەسەڵاتدارەتی “پارتی” و “یەکێتی”  لەسەروبەندی هەڵبژاردنەکەدا ڕۆڵێکی بەرچاویان بینی لە دەرخستن، شکڵگیری و پێشڕەویەکی بەرچاوی “لیستی گۆڕان” لە هەڵبژاردندا، بەڵام ڕەگی ئەم ڕەوتە سیاسیە لە پەرەسەندنی سەرمایەداری کوردستان و هاتنە ئارای توێژێکی سەرمایەداری تازەدایە کە ناڕازیە بە قۆرخ کردنی بازاڕ، پاوەنکردنی سەروەتوسامان و بوارە ئابوریەکانی کوردستان لە لایەن کەمایەتیەکی سەر بە دوو حیزبی دەسەڵاتدار.

B.    ئەم ڕەوتە سیاسیە هەروەک “پارتی” و “یەکێتی”، بەرنامە ئابوریەکەی بازاڕی ئازادە، بەڵام لە هەمانکاتیشدا دژی قۆرخکردنی بازاڕە لەلایەن ئەم دوو حزبە و خوازیاری ڕیفۆڕمێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی نیوەناچڵیشە تا لەڕێگەیەوە بتوانێت هەم پایەگای ئەم توێژە سەرمایەدارە تازەیە لە بوارە جۆراوجۆرەکانی ئابوری کوردستان و دامودەزگاکانی حکومەتی هەرێمدا جێگیر بکات، وە هەم جەماوەری ناڕازی لە بارودۆخی ژیانیان، بەخۆیەوە بهێلێتەوە و نەشهێلێت سنوری ئازدی و مافەکانیان لەو چوارچێوە تەسکە لیبرالیە تێپەڕێت. هەڵوێست و مامەڵەی ئەم ڕەوتە بەرامبەر ئیسلامی سیاسی لە کوردستان، جیانەکردنەوەی ئایین لە دەوڵەت، لە پەروەردە و خوێندن لە دەستوری هەرێمدا، هەمان هەڵوێست و مامەڵەی “پارتی” و “یەکێتی”ە بۆ “پیرۆز” ڕاگرتنی ئایین بەسەرسەری کۆمەڵگەوە.

C.    دابڕانی کادرگەلێك و زنجیرەیەك لە ڕێکخراوەکانی “یەکیەتی نیشتیمانی کوردستان”، تێسرەواندنی کوتەکێکی گورچوبڕی ناڕەزایەتیە جەماوەریەکان بوو لە پەیکەرەی یەکێك لە دوو حیزبی دەسەڵاتدار، بەڵام بە پێچەوانەی بۆچونی بەشێك لە چەپ و کۆمۆنیستەکان ئەم دابڕانە سیاسیە و شکڵگیری لەم ڕەوتە سیاسیە تازەیەدا نەك شکستی ناسیونالیزمی کورد و بنبەستیەتی، بەڵکو دەرخەری پتەوبونی هەژمونی بزوتنەوەی ناسیونالیستی کوردە بەسەر چارەنوسی کۆمەڵگەی کوردەواریدا. لە ئێستادا دەسەڵاتی بورژوازی کورد نەك هەر بەتەنها لە ڕێگەی زەبروزەنگی دەزگای “ئاسایش” و “پاراستن” و میلیشیای دوو حیزبی ناسیونالیست و حکومەتی هاوبەش و پەرلەمانەکەیانەوە داسەپاوە بەسەرسەری خەڵکی کوردستاندا، بەڵکو لەڕێگەی زاڵبونی ئاسۆی ناسیۆنال-لیبراڵیشەوە بەسەر ناڕەزایەتیە جەماوەرەیەکاندا، باڵادەستی ناسیونالیزم وەك ڕەوتێکی کۆمەڵایەتی-سیاسی قایمتر و جێگیرتر بووە. ئەمە ئەو ڕۆڵە سیاسیە مێژووییەیە کە ئۆپۆزیسیۆن بوونی “بزوتنەوەی گۆڕان” لەسەر شانۆی سیاسی کوردستان دەیگێڕێت.

D.    نەهاتنەمەیدانی بەرەی چەپ و کۆمۆنیست لە هەڵبژاردنە پەرلەمانیەکەدا؛ جا چ لە بێ تواناییەوە بووبێ یان لە گرتنەبەری سیاسەتی چەوتی بایکۆت، تەواوی ناڕەزایەتیە کۆمەڵایەتیەکانی هەڵڕژاندە گیرفانی ئەم ڕەوتە ناسیوناڵ-لیبراڵە تازەیەوە. بە پێچەوانەی خۆپێشاندان و نارەزایەتیەکانی ساڵی 2006 کە گرفتی ئەوکاتەی چەپ و کۆمۆنیستەکان (جگە لە ترسی قۆستنەوەی ئەم ناڕەزایەتیانە لە لایەن ئیسلامی سیاسی کوردستانەوە)، ڕێکخستن، ڕابەرایەتی و پەرەپێدان و پەرچەمدارکردنی ئەو ناڕەزایەتیانە بوو، ئێستا گرفتێکی قورستریشیان هاتۆتەسەر کە ئەویش وەلانانی هەژمونی ئاسۆی ناسیونال-لیبراڵە بەسەریاندا.

7.    بەپێی ئەمانەی سەروە و لەسەر ئاستی کوردستان، ڕەوەندی سۆشیالیستی کرێکاری:

A.    هەوڵدەدات بۆ بەشداریکردنی چالاکانە لە ناڕەزایەتی چین و توێژە جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵ، پشتگیری لە خواستەکانیان، ڕێکخستن و ڕابەرایەتی کردنیان، وە ‌په‌رچه‌مدارکردنیان به‌ ئاسۆی سۆسیالیستی.

B.    کاردەکات بۆ وەلانانی ئاسۆی ناسیونال-لیبڕاڵ بەسەر ناڕەزایەتیە جەماوەریەکانەوە لە ڕێگەی هێنانەدی بەرەیەکی ڕادیکاڵ لە دەرونی ئەو بزوتنەوە ناڕەزایەتیانەدا بە پلاتفۆڕمێکی چەپەوە، بۆ هێنانەدەروەی کێشمەکێشەکانی کۆمەڵگەی کوردستان لە چوارچێوەی بزوتنەوەی ناسیونالیزم و کردنی چەپ و سۆسیالیزم بە جەمسەری ناڕەزایەتیەکانی کۆمەڵگە بەدژی ناسیونالیزمی دەسەڵاتدار و بەدژی ئیسلامی سیاسی.

C.    هەوڵدەدات بۆ هێنانەدی پەیوەندی نێوان کرێکارانی پێشڕەو و سۆشیالیست و ڕابەرانی عەمەلی شوێنی کار، بۆ چالاك بوون لە ناڕەزایەتیە کرێکاریەکان و هەوڵدان بۆ ڕێکخراوکردنی بزوتنەوەی کرێکاری کوردستان و گرێدانەوەی بە بزوتنەوەی کرێکاری عێراقەوە بە ئاسۆیەکی سۆشیالیستی و بەدژی دەسەڵاتی ناسیونالیزم. هەر لەو پێناوەشدا ڕوبەڕوی ئاسۆی سیاسی ڕەوتە کۆمەڵایەتیەکانی بورژوازی و حزبەکانی دەبێتەوە، هەروەها ئەو فکر و پراتیکە سیاسیە ناسۆشیالیستی و ناکرێکاریانە دەخاتە ژێر ڕەخنەوە کە ڕێگرن لەبەردەم بەهێز بوونی سۆشیالیزمی کرێکاری و بەرجەستە بوونەوەی ڕۆڵی لەسەر ڕەوەندی فکری و سیاسی کۆمەڵ.

D.    کاردەکات بۆ بەیەکەوە گرێدانی ناڕەزایەتیەکانی کوردستان و بەرزکردنەوەیان بۆ ئاستی بزوتنەوەیەکی سەراسەری یەکگرتوو، بە ئاسۆیەکی سۆشیالیستی شۆڕشگێرانە بۆ لە مەنگەنەدان و وەلانانی هەژمونی بزوتنەوەی ناسیونالیستی کورد بەسەر چارەنوسی کۆمەڵگە و پەرچەمدارکردنی ئەو بزوتنەوەیە بە دروشمی ڕوخانی دەسەڵاتدارەتی “پارتی” و “یەکێتی” کە لە شکڵی”حکومەتی هەرێم”دا بەرجەستەبۆتەوە، جێگرتنەوەی بە جمهوریەتێك کە دەسەڵاتداریەتیەکی شورایی کرێکاران و زەحمەتکێشان بێت و کوردستان بکاتە پایەگای پتەوکردنی بزوتنەوەی کۆمۆنیستی و کرێکاری، بیکاتە پایەگای پتەوکردنی بزوتنەوەی ئازادایخوازی شۆڕشگێرانەی سەراسەری عێراق.

E.    هەوڵدەدات بۆ ڕێکخراوکردنی بزوتنەوەی کرێکاری عێڕاق و بەهێزکردنی کۆمۆنیزم لە دەرونیدا. لە هەمان کاتیشدا هەوڵدەدات بۆ پەرەپێدان، ڕێکخراوکردن و ڕابەرایەتی کردنی ناڕەزایەتیە کۆمەڵایەتیەکان، و ئامادەکردنی چینی کرێکاری عێراق بۆ مۆرلێدانی کرێکاری و کۆمۆنیستی لە هەرجۆرە تەکان و جموجوڵێکی شۆڕشگێرانە لە ئایندە و لە سەراسەری عێراقدا. ئامانجی ئێمە لەم نێوەدا ڕێکخستن و ڕابەرایەتیکردنی شۆڕشێکی سۆشیالیستی، دامەزراندنی حکومەتێکی کرێکاری، و هەڵتەکاندنی دەسەڵاتی بورژوازی و لەبەرێكهەڵوەشانەوەی دەوڵەتی عێراق و جێگرتنەوەیەتی بە دوەڵەتێکی شۆرایی کرێکاران و زەحمەتکێشان کە هەرێمی کوردستان وەك جمهوریەتێکی شۆرایی لە خۆ بگرێت.
 
F.    ئەم ئەرکانەی سەرەوە بەبێ تیۆریەکی شۆڕشگێڕ، تیۆری مارکس، وەبەبێ بونی حیزبێکی لینینی خاوەن نفوزی کرێکاری و جەماوەری نایەنەدی. لەمیانەی هەڵسان بە هێنانەدی ئەو ئەرکانە و ئەو خەباتە “ڕەوەندی سۆشیالیستی کرێکاری” پێویستە لێهاتوویی خۆی لەو مەیدانەدا بخاتەگەڕ، بانگەوازی کومۆنیستەکانی کوردستان و عێراق بکات بۆ بەشداری لە وەها خەباتێك و لە هێنانەدی وەها ئەرکێك.

G.    هه‌وڵده‌دات بۆ فراوانکردنه‌وه‌ی مه‌ودای ئازادیه‌ سیاسیه‌کان له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان و عێراقدا. وه‌ك سه‌کۆیه‌ك بۆ هێشتنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ له‌ فه‌زایه‌کی ئاوه‌ڵا و ئازاد، بۆ پاراستنی ده‌سکه‌وت و مافه‌ مه‌ده‌نیه‌کان. هەر لەو پێناوەشدا بانگەوازی هەڵسوڕاوانی چەپ، کۆمۆنیست و کرێکاری دەکات کە سود وەرگرن لە هەر فرسەتێکی کاری عەلەنی.

H.    لە بەرامبەر ئەگەری پەلاماری سەربازی دەوڵەتی ناوەندی و دەوڵەتانی دەوروبەر بۆسەر کوردستان، هەوڵ دەدات بزوتنەوەی بەرگری لە ماف و دەستکەوتەکانی خەڵکی کوردستان ڕێکخراو و چەکدار بکات. هەوڵدەدات لەمیانەی ئەو دەسستپێشخەرییە و خستنەڕوی ئەڵگۆیەکی تر و پیادەکردنی سوننەتێکی تر لە بزوتنەوەی بەرگری چەکدارانەی خەڵکی کوردستان، ئەلگۆ و سونەتی پێشمەرگایەتی ناسیونالیزمی کورد پوچەڵ بکاتەوە و باڵادەستیەکەشی تێکبشکێنێت.

I.    پتەوکردن، پەرەدارکردن و بەهێزکردنی بزوتنەوەی سۆشیالیستی کرێکاری لە سەراسەری عێراقدا ئەو ڕێگە کۆمۆنیستیەیە بۆ تێکشکاندنی باڵادەستی هەردوو ڕەوتی ناسیونالیستی عەرەبی و کوردی بەسەر چارەنوسی کۆمەڵگە و کێشانەدەرەوەی مەسەلەی کورد و کێشەی کەرکوك لە بازنەی کێشمەکێشی ئەم دوو ڕەوتەدا، بەڵام لەهەمان کاتیشدا ئەرکی ڕاستەوخۆ و دەستبەجێی کۆمۆنیستەکان لەم مەیدانەدا:

یەکەم: کارکردنە لەسەر ڕای گشتی خەڵکی عێراق و جیهان لەپێناو سەلماندن و جێبەجێکردنی مافی بڕیاردانی چارەنوس بۆ خەڵکی کوردستان لە ڕاپرسیەکی گشتیدا.
دووەم: دژایەتیکردنی هەمەلایەنەی فکری-سیاسی و عەمەلی ناسیونالیزمی عەرەبە لە هەوڵدانیدا بۆ ساغکردنەوەی عێراق وەك دەوڵەتێکی نەتەوەیی عەرەب و بەشێك لە “نیشتیمانی گەورەی عەرەب” کە چارەسەری مەسەلەی کورد دووچەندان قورستر دەکاتەوە.
سێهەم: ڕیسواکردنی ناوەڕۆکی دژی ئازادیخوازانە و سەوداگەری ناسیونالیزمی کوردە لەگەل هێزە کۆنەپەرستەکانی عێراق، کە هەوڵئەدەن بۆ ساغکردنەوەی عێراق وەك دەوڵەتێکی فیدراڵ لەسەر بنەمای پشك و بەشی نەتەوە و ئایین.

J.    گرتنەبەری تاکتیکی سەربەخۆیی کوردستان، لەلایەن “حیزبی کۆمۆنیستی کرێکاری عێراق” تاکتیکێکی دروست بوو، لە بارودۆخی کوردستانی دەیەی نەوەتەکانی سەدەی بیست، کە کوردستان ئۆردوگایەکی هەڵواسراو بوو. ئەم تاکتیکە لە بارودۆخی ئێستادا، بە دوای ڕوخانی ڕژێمی بەعس 2003، و لێکهەڵپێکانەوەی دوبارەی کوردستان بە سیاسەت و ئابووری سەراسەری عێراق و بوونی کوردستان بە بازاڕی کار بۆ کرێکارانی ناوەڕاست و باشور، بنەماکانی خۆی لەدەستداوە و دەرخەری دۆگم بوونی هەڵگرانی ئەو دروشمە و نامۆ بوونیانە بە کاری کۆمۆنیستی و کرێکاری لە بارودۆخی سیاسی تازەی کوردستاندا. پرێنسیپی کۆمۆنیستەکان بەرزکردنەوەی دروشمی سەربەخۆیی نیە لە بەرامبەر هەر زوڵمێکی نەتەوەییدا، بەڵکو پابەند بوونە بە سەلماندن و جێبەجێکردنی مافی بڕیاردانی چارەنوس لەمیانەی ڕیفڕاندۆمێکەوە. کۆمۆنیستەکان لەو هەلومەرجە سیاسی و مێژووییەی کە ڕیفڕاندۆمەکەی تیا جێبەجێدەکرێت هەڵوێستی خۆیان لە بەرژەوەندی جیابونەوە و پێکهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆ، یا لە بەرژەوەندی پێکەوە ژیان بە مافی یەکسانەوە بۆ هەموو هاوڵاتیان بەبێ هیچ هەڵاواردنێکی نەتەوەیی و ئایینی، ڕادەگەێنن.
ناوەڕاستی شوباتی  2011
www.rewend.info