هەڵوەستەیەک لەبارەی بیرەوەریه‌کانی کەریم ئەحمەدەوە
” ئێمە قوتابخانەی ئەکادیمیمان نییە، هەتاوەکو کادری باشی لێ دروستبکەین ، تاکە قوتابخانەی ئێمە جەماوەرە. ئەوە جەماوەرە فێرمان دەکات ، هەر ئەویشه فێری ئەزموونی باشمان دەکات …… هاورێ فەهد”
کەریم ئەحمەد ناوێکی دیارە لەناو دونیای سیاسەتی کوردی و عێراقیدا. سەردەمانێکی زۆر لە ڕیزەکانی دێرینترین حزبی عێراقی کە ئەویش “حزبی شیوعی” یە ، کاریکردووە. بەگشتی خوێندنەوەی کەسایەتییە سیاسییەکان، سودێکی باشی هەیە بۆ زانینن و تێگەیشتنی ئێمه لە مێژووی خەبات سیاسی گەلەکەمان و، لەهەمانکاتیشدا بۆ ڕۆشنکردنەوەی ئەو خاڵە شاراوە مێژوویانەی ، کەهەریەکەو بە ئارەزووی خۆی باسی لێوەدەکات.
کەریم ئەحمەد بە زمانێکی سادە دوور لە بەکارهێنانی دەستەواژەی ئاڵۆزونادیار ، بیرەوەریەکانی نووسیوەتەوە، بە جۆرێک کەهەموو کەسێک دەتوانێت بیانخوێنێتەوە، هەرچەندە ئەو ماوەیەکی زۆره ئەندامی لیژنە مەرکەزی “حشع” و پاشانیش یەکەمین سەرۆکی حزبی شیوعی کوردستان بووە، بەڵام لە بیرەوەرییەکانیدا، هیچ خۆی بە پرسگەلی فکریی و فەلسەفیەوە نەبه‌ستۆتەوه، بەڵکە تەنها باس لە رووداوە سیاسییەکانی سەردەمی خۆی دەکات.
کەریم ئەحمەد هەروەک خۆی باسی دەکات ” کوڕە کرمانجێکی دەشتی هەولێر” بووە، لە گوندی ” کەستەران” دەشتی هەولێر لەدایکبووە. ئەم دەڤەرەی ئەمان ، مەنزڵگەی ئاغاکانی دزەیی بووە. هەروەک خۆی باس دەکات، باوکی زۆر هەژاربووەو گونداو گوند گەڕاون ، تاوەکو تیکەیەک نانی ئارامیان دەستبکەوێت. هەر زووو باوکی کۆچی دوایی دەکات و دایکی بەخێویان دەکات. ئەویش پاش ماوەیەک دەمرێت. ئیتر خۆیی و خوشکو براکانی بەهەتییوویی لای خەڵكی گەورە دەبن.
کەریم ئەحمەد هەر لەمنداڵییەوە، کەسایەتییەکی زیرەک و شۆرشگێریی هەبووە، بۆ نموونە لەو ماڵەی کە بەخێویی دەکەن، وەکو شوانی مەڕ ، بەڵام حەزی بە خوێندن دەکات و لەگەڵ کار ڕۆژانەشدا، خوێندن تەواو دەکات و دەبێتە مامۆستا. ئەو یەکەمجار ساڵی ١٩٢٢ دەبێتە قوتابی پۆلی یەکەمی سەرەتایی و لێرەوە قۆناغێکی ڕووناکتر لە ژیانی دەستپێدەکات.
سەرەتای کارکردن لەگەڵ حشع
دیارە کێشەی ئەم کتێبە ئەوەیە ، کە نووسەر زۆر بە جوانی ڕۆژمێرەکانی نەنووسیوە، لە کاتێکدا باسی ساڵانی بیست دەکات ، لەپڕ دەگاتە هەشتاکان. بەڵام ئەوەی گرینگە بزانرێت، کاتێک لە پەیمانگای مامۆستایان بەغدا وەردەگیرێت، ئەمە دەبێتە دەرگایەک بۆ ئەوەی جیهانێکی نوێی مەعریفی و سیاسی بۆ بکرێتەوە. لێرەشەوە دەگاتە ڕیزە نهێنییەکانی حشع . سەرەتا تەنها سۆزێک بۆ یەکێتی سۆڤێت دەبێت، پاشان لە ساڵی ١٩٤٤ دەبێتە ئەندامی حشع.
فەهد سەرکردە مەزنەکەی حشع
فەهد یان ” هاورێ فەهد” وەکو شیوعیەکان دەڵێن، یەکێکە لە ڕابەرە گەورەکانی حشع ، لەهەمانکاتیشدا یەکێکە لە سەرکردە شۆرشگێڕە مەزنەکانی سەدەی بیستەمی عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناڤین. ئەو لەسەردەمێکی ئاڵۆز و پڕ گێرمەوکێشەی سەرەتای بیستەکاندا، توانی یەکەمین حزبی شیوعی لە وڵاتێکی ڤرە مەزهبی و نەتەوەیی وەکو عێراق دابمەزرێنێت. یەکێک لە خاڵە پۆزەتیڤەکانی ئەم پیاوە، سیاسەتی بەرامبەر بەکوردبوو. ئه‌و یەکێک بووە لە باشترین کەسایەتیە سیاسییەکانی عێراق، کە مافی چارەی خۆنووسینی بۆ کورد داناوە. لەو کاتەی کە ئەو داوای ئەوەی کردووە، شیوعیەکانی تورک و فارس، بەوپەڕی شۆڤێنیانەوە دژی مافی کورد بوون.
بەهەرحاڵ یەکەم بینینی کەریم ئەحمەد لەگەڵ هاورێ فەهد ، کاریگەری زۆری هەبووە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ هاوینی ساڵی ١٩٤٥، کاتێک لەبەغدا یەکتری دەبینن. سەیر لەوەیە ئەو هەتاوەکو کۆتایی بینینەکە نازانێت ئەمە هاورێ فەهدە.
” ئێمە قووتابخانەی ئەکادیمیمان نییە، هەتاوەکو کادری باشی لێ دروستبکەین ، تاکە قووتابخانەی ئێمە جەماوەرە. ئەوە جەماوەرە فێرمان دەکات ، هەر ئەویشه فێری ئەزموونی باشمان دەکات …… هاورێ فەهد”
ئەم قسانەی کاریگەری زۆری بەسەر کەریم ئەحمەد دەبێت ، وای لێدەکات لەوکارە دوودڵ نەبێت کە بۆیان داناوە، کە ئەویش ئەوەیە ببێتە بەرپرسی لقی هەولێری ” حزبی تەحرر” کە دیوی دەرەکی حشع بووە. هەرچەندە ئەو دژ بووە ، لەبەرئەوەی وەکو خۆی دەڵێت هێشتا ئەو ئەزمونەی نەبووە، بەڵام ئەوان فشاری لێدەکەن و ڕازی دەکەن.
ئەندامی لیژنەی مەرکەزی حشع/
لە ساڵی ١٩٥٢ ەوە هەروەک خۆی دەڵێت شته‌کە موفاجەئەش بووە بۆی، دەکرێتە ئەندامی لیژنەی مەرکەزی حشع. بەمەش ئەم پیاوە دەبێتە دێرینترن سەرکردەی حشع، ئەو لە پێش عزیز محمەد و سەلام عادل، زکری خیری و عزیز حاج دەکەوێت، بەڵام پاشان ئەمانە دەبنە ناوی دیاری شیوعی لە عێراقدا، بەڵام ئەو دوادەکەوێت.
تارمایی بەهادین نوری /
پێش چەند ساڵێک بیرەوەرییەکانی ” مەلا ئەحمەدی بانیخێڵانی” م خوێندەوە، ئەویش بەهەمان نەفەسی کەریم ئەحمەد ، لە سەرەتاوە هەتاوەکو کۆتایی دژایەتی بەهادین نوری دەکات. هەر لەسەرەتای بوون بە ئەندامی لیژنەی مەرکەزی حشع ، کەریم ئەحمەد و بەهادین نوری دانویان پێکەوە ناکوڵێت، کەریم ئەحمەد زۆرجار بە توندی دادەبەزێتە سەری و تا دەگاتە ئاستی شکاندنی کەسایەتیی. بۆ نموونە دەڵێت : منی نارد بۆ بینینی هاورێیەک لە مەیدانێکی گشتی بەغدا ، مەیدانەکە جێگەی گومان و جاسوسی دەوڵەت بوو، بەهەزارحال لە دەستی ئەمن و پۆلیس ڕزگاری دەبێت. واتە بەهادین نوری ویستویەتی بە گرتنی بدات. یان دەڵێت؛ ( لە کاتی ڕاپەڕینی ١٩٥٢ دا، بەهادین نوری لە ژورەکەیاندا لە بەغدا ، پشیلەیه‌کی گرتبوو خەریکی ئەشکەنچە دانی بووە. ) ئەمە جگەلەوەی بە توندڕەوەو چەپی منداڵانەش وەسفی دەات.
به‌داخه‌وه زۆرجار بیره‌وه‌ریه‌کان ده‌بنه گۆڕه‌پانێک ، بۆ یه‌کلاییکردنه‌وه‌ی شه‌ڕی کۆنه‌قین، که‌ئه‌مه‌ش له‌زۆربه‌ی بیره‌وه‌رییه‌کانی سیاسی و نووسه‌ره کورده‌کاندا به‌دیده‌کرێت.
شەڕی پشتئاشان /
یەکێک لەو شەڕە دزێو ناشرینانەی کەلە مێژووی شەری ناوخۆدا باسی لێوەدەکرێت، شەڕی “پشتئاشانە” . ئەم شەڕە خاڵێکی دزێوە لەناو مێژووی سیاسی کوردیدا. دیارە ئەم شەرەش بە چەندین شێوە باسی لێوەکراوە، بەڵام کەریم ئەحمەد بە شێوەیەکی تر باسی دەکات. ئەو دەڵێت ئێمە پێشتر ڕێکەوتنمان ئیمزاکردبوو لەگەڵ یەکێتی کە کەسمان تەقە لەوی تر نەکات، واتە یەکێتی و بەرەی جوت کە پێکهاتووە لە ” پارتی، حسع، حسک، پاسۆک” ، بەڵام پارتی و حسک دەستپێشخەرییانکردووە بۆ پەلاماردانی یەکێتی. پاشانیش حشع بەناچاری خراوەتە ناوشەڕەکەوە، لەهەمووشی سەیرتر ئەوەیە، کاتێک هێزه‌کان دەکشێنەوە، نە پارتی و نە حسک ، ئاگاداری حشع ناکەن ، ئەمەش کارەساتە گەورەکەی بەسەر حشع دا هێناوە.
پشتئاشانی دووەم/
لە پشتئاشانی دووەمدا، کەریم ئەحمەد دەڵێت : پارتی لەگەڵ ئێران ڕێکەوتنامەی مۆرکردبوو، بۆ ئەوەی هێزەکانی عێراق و یەکێتی لەناوچەی حاجی ئومەران پاکبکاتەوە. بەناچاری دیسانەوە حشع دەکەوێتە ناو ئەم شەڕەوە، هەرچەندە ئەم دژ بووە. دیسانەوە لەم شەڕەشدا، پارتی لەکاتی کشانەوە، حشع ئاگادار ناکاتەوە، دیسانەوە دەبنەوە قووربانی .
دیارە ئەمەش ناواقیعبینی سەرکردەکانی ئەم حزبە دەردەخات، کە چۆن خۆیان و ئەندامانیان تووشی ئەم کارەساتە کردووە.
بۆچی حشع نه‌یتوانی بگاته ده‌سه‌ڵاتی سیاسی/
حشع دێرینترین حزبی عێراقی و کوردییه، به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رنج و تێرامانه، ئه‌م حزبه له مێژووی هه‌شتا ساڵه‌ی خۆیدا، نه‌یتوانییوه بگاته ده‌سه‌ڵاتی سیاسی. تروتسکی ده‌ڵێت : ( هه‌ر حزبێکی سیاسی ئارمانجی وه‌رگرتنی ده‌سه‌ڵات نه‌بێت، ئه‌وا ناتوانین به حزب ناوی به‌رین .)
ئه‌م حزبه سه‌رده‌مانێک نزیکه‌ی 3 ملیۆن ئه‌ندامی له‌ته‌واوی عێراقدا هه‌بووه، دزه‌یکردووه بۆ هه‌موو چین و توێژه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی عێراقی ، له زاخۆوه بیگره تاوه‌کو فاو، ئه‌ندامی چالاکی هه‌بووه. خه‌ڵکانێک ئاماده‌بوون خوێنی خۆیان له‌پێناو ئه‌م حزبه‌دا به‌ختبکه‌ن . به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌م حزبه نه‌یتوانی بگاته ده‌سه‌ڵاتی سیاسی. ئاخۆ هۆکاری ئه‌مه چی بووه؟
نه‌خۆشی به‌ره‌ی نیشتمانی /
یه‌کێک له‌سیاسه‌ته سه‌قه‌ته‌کانی ستالین، په‌یڕه‌وکردنی سیاسه‌تی به‌ره‌ی نیشتمانی بوو. ئه‌و له‌کاتی شۆرشی رووسیشدا، ئاماده‌بوو ئه‌م به‌ره‌ی نیشتمانییه پێره‌وبکات، به‌ڵام دواجار لینین گه‌ڕایه‌وه‌و دژی وه‌ستایه‌وه‌و بڕیاری شۆرشیدا. ستالین له چینیش خه‌ریکبوو ، ماڵی کۆمۆنیسته چینیه‌کانیش وێران بکات ، داوای به‌ره‌ی نیشتمانی ده‌کرد له‌گه‌ڵ کۆمێنتانگ، به‌ڵام ئه‌وه ماو بوو ، توانی شۆرشی چینی بگه‌یه‌نێته که‌ناری ئارام و ده‌سه‌ڵاتی سیاسی.
کێشه‌ی سه‌ره‌کی حشع ، پێره‌وکردنی ئه‌م سیاسه‌ته سه‌قه‌ته‌ی ستالین بووه، که‌هه‌رله‌یه‌که‌م ڕۆژه‌وه زه‌ره‌ری گه‌وره‌و که‌مه‌رشکێنی له‌م حزبه داوه. که‌ریم ئه‌حمه‌د له کتێبه‌که‌یدا له زۆرشوێندا باسی سیاسه‌تی به‌ره‌ی نیشتمانی ده‌کات ، هه‌رچه‌نده ئه‌و به شتێکی باشی داده‌نێت. ده‌ڵێت : ( ساڵی 1948 له‌کاتی ڕاپه‌رینه مه‌زنه‌کانی ئه‌و ساڵانه‌دا، هه‌میشه حشع داوای به‌ره‌ی نیشتمانی کردووه‌و حزبه‌کانی تر ره‌تیانکردۆته‌وه. له‌ساڵی 1954 جارێکی تر نوری سه‌عید ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ده‌سه‌ڵات دیسانه‌وه حشع داوای به‌ره ده‌کات و ئه‌وانی تر ره‌تیده‌که‌نه‌وه. ساڵی 1959 کاتێک قاسم تاکڕه‌وانه حوکمی وڵات ده‌کات، دیسانه‌وه داوای به‌ره‌ی نیشتمانی ده‌کات و ئه‌مجاره‌یان به‌عسیه‌کان ڕازی نابن.) ئه‌مه له‌کاتێکدا که حشع گه‌وره‌ترین و به‌هێزترین حزبی عێراقی بووه. به ملیۆنه‌ها ئه‌ندامی چالاکی هه‌بووه. به‌ڵام کێشه‌ی سه‌ره‌کی ئه‌م حزبه له‌وه‌دا بووه، باوه‌ڕی به‌خۆی نه‌بووه، که بتوانێت به‌ته‌نها ده‌سه‌ڵاتی سیاسی بگرێته ده‌ست. ئه‌م هه‌ڵه‌یه‌ی ئه‌مان به‌عسیه‌کان قۆزتیانه‌وه‌و توانیان له‌ساڵی 1963 ه‌وه به هاوکاری ” ئه‌مریکا” به ئاگرو ئاسن حوکمی وڵات بکه‌ن و قه‌سابخه‌نه‌یه‌کی گه‌وره بۆ شیوعیه‌کانی عێراق بخوڵقێنن، که‌هه‌تاوه‌کو ئه‌مڕۆش ، به ڕۆژه تۆقێنه‌رو قێزه‌ون و ناشرینه‌کانی مێژووی عێراق دێته ژماردن.
به بروای من ئه‌مه گه‌وره‌ترین کێشه‌ی سیاسی ئه‌م حزبه بووه، هه‌ر ئه‌مه‌ش وایکردووه، که ئه‌م حزبه جار له‌دوای جار ، به‌ر شکست و نه‌هامه‌تی گه‌وره بێت.
به‌ڵام له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وانه‌شدا، خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م کتێبه له ڕووی مێژووییی و سیاسییه‌وه، گرینگیه‌کی زۆری هه‌یه بۆ خوێنه‌ری کوردی، به‌تایبه‌تی نه‌وه‌ی نوێ ، بۆئه‌وه‌ی ئاگاداری جۆری خه‌باتی نه‌وه‌ی کۆن بین . له‌هه‌مانکاتیشدا سوود له هه‌ڵه‌کانی ئه‌وان بکه‌ین و جارێکی تر ئه‌و هه‌ڵانه نه‌کرێته‌وه، به‌تایبه‌تی نه‌وه‌ی نوێی حزبی شیوعی کوردستان، بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن سیاسه‌تێکی ڕاست و دروست بۆ دواڕۆژی ئه‌م حزبه گه‌وره‌و دێرینه دابرێژن.
