Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
وەرگێڕانى، جەمال پیرە

وەرگێڕانى، جەمال پیرە

Closed
by December 31, 2008 گشتی

 كاستۆریادیس: هیچ فەندەمێنتالیستێك نادۆزیتەوە فەلسەفەى خۆشبوێت
 وەرگێڕانى، جەمال پیرە

 كاستۆریادیس بەیەكىَ لەو بیرمەندە دەگمەنانە دادەنرێت كە فەلسەفەو دەرونشیكاری بەیەكەوە كۆكردۆتەوە، بە واتایەكى دى  ئەو وەك یەك، بیر لە كۆمەڵو تاك دەكاتەوە،  تاكو دەروونە قوڵەكەى وەلانانێت وەك كە ماركسیستو ئایدیۆلۆژیستەكان بە نمونە، وایاندەكرد، ئەو بەم شێوەیە  فەلسەفەى دەناساند : فەلسەفە واتاى گرتنەئەستۆى سەرجەم گرفتى سەردەمەكانە لەرێگەى فیكرەوە، فیكریش ئەوەیە كە ئەو حەقیقەتەى  لەدەوروبەردا هەیە بۆ مرۆڤ روونیبكاتەوە، ئەوەیە كە لەو كاتانەى مرۆڤ دەكەوێتە بەردەم گەردەلولو رێگریى، رێگاكەى بۆ رۆشن دەكاتەوە، بەهەمان شێوە لەوكاتانەش كە سەرى لێدەشێوێتو هیچ نابینێت.
 فەیلەسوفو بیرمەندە گەورەكان ئەو چرایەن كە بەدرێژایى سەدەكانى رابردودا  تیشكدەدەنەوە، ئەو چرا تیشكدەرانە لە سوكراتو ئەفلاتونو ئەرستۆوە درێژدەبنەوە تا دەگەنە كاستۆریادیس خۆى كە پێشتریش بە دیكارتو كانتو هیگلو فرۆیدو دەیانى دیكەدا تێپەڕیون.
 كاستۆریادیس لە وەڵامى پرسیارێكدا كە سەبارەت بە ئاراستەى فیكریى خۆى روبەڕووى كرابوو، ئاخۆ چۆن بووەو چۆن بڕواى پێهێناوە؟ دەڵێت:هەر لە منداڵیمەوە شەیداى فرۆید بوومو تێیدا هەر لەسەرەتاوە سەرنجمدا كە زەرورەتى رەهەندى دەرونىو سێكسى تاك بەهەند وەربگیرێت، نەك هەر تەنیا رەهەندە ئابورىو كۆمەڵایەتییەكان وەك كە ماركسیستەكان وادەكەن، بەڵام  تەركیزى خۆم  تاكو ساڵى 1960بە هۆى كاریگەریى ماركسیزم بەسەرمەوە زۆرتر بەلاى رەهەندە ئابورىو كۆمەڵایەتییەكەدا بوو، دواتر تێكەڵ بە شیكردنەوەى دەرونى بووم بۆ خودى خۆم، كە پاشان بووم بە شیكاركەرى دەروونى، لەو ساتەوە واملێهات هەرگیز وەك ماركسیستێك نەمێنمەوە، بۆمدەركەوت كە فەلسەفەى ماركس بەدەست كەموكورییەكى ترسناكو گەورەدا دەناڵێنێت، ئەویش لەدەرەنجامى فەرامۆشكردنى تاكگەرێتى مرۆڤو قوڵاییە سایكۆلۆژییەكانیەوەیە، هاوكات بەتەنها تەركیزكردنى لەسەر ژیانى كۆمەلایەتى، تەنانەت ئەگەر خەڵكى دابِروایش بن ئەوا بىَ هەستو سۆز دەبن.
 لەوەش مەترسیدارتر ئەوەیە كە ماركس لەوكاتەى دەگاتە دامەزراندنى خەیاڵیانەى واقیعى كۆمەلایەتى- مێژوویى هیچ بایەخدار نەبوو تەنها بە ژێرخان یاخود ماتەریالیزمو ئابورییەوە نەبىَ، ئەو خەیاڵو خەیاڵدانى كۆمەڵایەتى وەلاناوەو پێیوابوو ئەو پرسانە بەتەنها رەنگدانەوەیەكى روكەشانەى ژێرخانن، ئەمەش هەڵەیەكى ترسناكە، چونكە ئەو وێنەیەى كە كۆمەڵگا لە سەردەمێك لە سەردەمە مێژووەكانیدا بۆ خۆى دەیكێشىَ، كەمبایەختر نییە لە فاكتەرە ماتریالییەكان، خەیاڵدانى كۆمەلایەتیش كە لەچەند بڕواو بۆچونو خەیاڵێكدا پێكهاتووە كارێكى بنچینەییە. هەموو كۆمەڵگایەكیش دیدگاى گشتى خۆى هەیە بۆ جیهانو بوون، ناكرێت بەهیچ شێوەیەك ئەو دیدگاو بۆچونانە وەلابنرێن، ئەمەش مۆركو شێوازێكى ئایینىو فەلسەفیىو ئەفسانەیىو هتدد.. لەخۆوەدەگرێت.
 بەڵام ئایا لێرەدا رەخنەكەى كاستۆریادیس لە ماركس لە رەخنەكەى ژان پۆل سارتەرەوە نزیك نییە؟ سارتەریش بەهەمان شێوە داواى ئاشتەوایى نێوان بوونگەرایىو ماركسیزمى دەكردو رەخنەى لە ماركسیزم گرتووە سەبارەت بەوەى كە خودى تاكگەرو فاكتەرە دەروونیەكانى وەلاناوە؟..لەوەڵامى ئەم پرسیارەدا كاستۆریادیس دەڵىَ: من زۆر كەم سارتەرم خوێندۆتەوە، پێشتر كتێبەكەى"رەخنەى عەقلى دیالێكتێكى"م خوێندۆتەوە كە هەرگیز نەیتوانى بڕوام لا دروست بكات، هەروەها نەمتوانى كتێبەكەى لەسەر فلۆبێر بخوێنمەوە، لەواقیعدا سارتەر هیچ شتێك لە تیۆرەكەى فرۆید تێنەگەیشتبووە، بۆ نمونە ئەو رەخنە لەو زاراوە سەرەكیە دەگرێت كە لێكدانەوەى خەونەكانى لێوە بەرهەمهاتووە، ئەویش زاراوەى نەستە. ئەو روبەڕووى فرۆید دەبێتەوەو دەڵێت ئەمە چ هەستێكە كە هەست بە خودى خۆى نەكات؟ ئەم پرسیارەش زۆر دەبەنگانەیە، چونكە سروشتى نەست ئەوەیە كە نابىَ هەست بە خود بكات.
 زاراوەى نەست یان ئەزمونى نەست ئەزمونێكە گومانى تێدا نییەو تێیدا حەقیقەتى خودى تاكگەرو كۆمەڵگاو مێژوو دەبینرێتەوە، بەڵام سارتەر نایبینێت، بەمەش وادەردەكەوێت كە ئەو شتێكى نەبینیوە شایانى باس بێت..
 با ئێستا ئەگەر بۆ ساتێكیش بێت لە رەهەندى پێكهاتوو یاخود دامەزراوى  كۆمەڵو مێژوو بڕوانین، ئەم رەهەندە چییە؟ ئەو رەهەندە تواناى كۆمەڵگا مرۆییەكانە لەسەر ئەوەى كە لە هەموو سەردەمێكدا خەیاڵدانى تایبەت بە خۆیان پێكهێناوە، یاخود بڕواو بۆچونەكانیان، یانیش دیدگا دیاریكراوەكانیان كە لە یەكترى جیایاندەكەنەوە، بۆ نموونە جیهانى یۆنانى كۆن دیدگایەكى دیاریكراوى بۆ جیهان هەبوو تا ئەو كاتەشى كە كۆتاییهات لەسەرى ژیا، بەهەمان شێوە جیهانى عیبریى- مەسیحیش تا هاتنى سەردەمى نوىَ خاوەن خەیاڵدانو دیدگاى تایبەت بە خۆى بوو لەبەرامبەر جیهاندا، ئەو دیدگایەى كە لەخۆیدا ئایینى یەهودى- مەسیحیى بەرجەستە دەكرد، دواتر تێروانینو دیدگاى رۆشنگەرى عەلمانى شوێنى گرتەوە، كە تێڕوانینێكى زانستیى فەلسەفیى نا ئایینىو نا لاهوتییە. جیهانى سەرمایەداریى ئێستاش روئیاو دیدگایەكى تایبەتى بۆ جیهان هەیە، كە لەسەر بنەماى فراوانكردنى بەرهەمهێنانو بەكارهێنانى بێكۆتا وەستاوە، تاكو ئێستاش بەردەوامە، هەر كاتێك لە رووى ماددىو غەریزییەوە زیاتر بەكاربەر بم واتە زیاتر بوونى خۆم بەدەستهێناوە، ئەمە بڕواى تاكە لە كۆمەڵگا سەرمایەدارەكاندا، ئەوەش تێبینى دەكرێت كە ئەوروپاى نوىَ بۆ ئەوەى روئیاو دیدگاى خەیاڵى خۆى بونیاد بنێت سودى لە كەلەپورى یۆنانو رۆمانو عیبرانییەكانو عەرەبو ئەوانى دیكە بینیوە،. بێگومان سەرجەم ئەو رەگەزانەى هەرسكردووەو بەكاریهێناوە تا توانیویەتى بەو سكێچە نوێیەو جیاوازە بێـتەدەرەوە. لەهەر رەگەزێكدا كەمێكى وەرگرتووە، هیچ شتێكیش  لەدەرەوە نایەتە ناو كۆمەڵگا ئەگەر بێتو لاى قەبوڵ نەبێتو هەرس نەكرێت، بەپێچەوانەى ئەمەوە بەتەنها دەبێتە شتێكى سەرزارەكى، هیچ شتێكیش نایەتە ناو دەرونى تاك ئەگەر بێتو قەبوڵى نەبێتو هەرسى نەكات، لێرەدا تێبینى هاوشێوەیىو تەریبى نێوان میكانیزمى تاكو كۆمەڵگا دەكرێت لە هەرسكردنو قەبوڵكردندا، كارەساتى ماركس لەوەدا بوو هەرگیز لەوە نەدەگەیشت كە بۆچونە خەیاڵییەكانو فاكتەرە دەروونییەكان رۆڵى خۆیان لە پێشكەوتنى كۆمەڵگادا دەگێڕن، ئەو عەقڵانییەكى پەتى بوو لە رۆڵى ئەفسانەى خەیاڵیى یان بڕواى ئایدیالیى نەدەگەیشت لەناو كۆمەڵگاو گەلاندا، مۆركى كورتگەرایى بە تیۆرى ماركسییەوە لێرەوەیە بەتایبەت لەو پرسانەى سەبارەت بە ئایینەوە خراونەتەڕوو،  ئەو یەكىَ لە رەهەندە بنەڕەتییەكانى مرۆڤى دابڕاو دەكرد تاكو تەركیز نەكاتە سەر تەنها رەهەندێك، كە ئەویش رەهەندى ماتەریالیى ئابورییە، لەبەر ئەو هۆیەش بوو ماركسیزم هەرەسى هێنا.
 بەڵام لەدەرەنجامدا كاستۆریادیس چۆن هەردوو بایەخى ماركسو فرۆیدى هەڵسەنگاند؟ كاستۆریادیس لەوەڵامى ئەم پرسیارەدا دەڵێت:ماركس بیرمەندێكى گەورەیە ئەمە حەقیقەتەو وێنەكەشى لەتەك وێنەكانى 20 بیرمەندى ترى وەك تۆكفیلو مۆنتسكیۆو هۆبزو ئەفلاتونو سوكراتو هتدد,,لە میحرابى هزردا دەمێنێتەوە.
 لێرەدا دوو شت هەن كە لە ماركسەوە فێرى بووینو دەمێننەوە، یەكەم تەركیزكردنە سەر  دەوروبەرى كۆمەڵایەتییانەى تاكى مرۆیی یاخود بایەخى ئەو ژینگەیەى كە تێیدا پێكهاتەى كەسایەتییەكەى لەدایكبووە، پاشان روداوى دابڕانى لەگەڵ سەرجەم بۆچونو وێناكردنە تاكگەریىو جەوهەرییو ئایدیالیانەى كە لەسەرووى واقیعەوە بوونو تێیپەڕاندن.
 دووهەمیش ئەوەیە كە ئەو بیرى لە رەگەزە فیعلییەكانى كۆمەڵگا كردۆتەوە كە دەكرىَ ببێتە هۆى گۆڕانو بەرەو باشتربردن: یاخود بەرهەمهێنانى كاڵا مادییە زەرورییەكانى ژیانو ئامێرەكانى ئەو بەرهەمهێنانەو رۆڵى چینى كرێكارو هتدد…
 بەڵام مەسەلەكە لاى فرۆید تەواو جیاوازە، ئەوەیە كە نامێنێتو لە هزرى ئەودا مۆركى پاتریاركیانەیە بۆ كەسایەتییەكەىو هەندىَ جاریش مۆركیى پۆزەتیڤە بۆ هەڵوێستە مەعریفییەكانى، بەڵام دەكرىَ ئەم شتانە لە هزرى فرۆیددا جیابكەینەوەو لەگەڵ ئەوەشدا سەبارەت بە خۆمان بەڕاستو سودبەخشانە بەكارى بێنین، دەشكرێت دوورتر لەوە بڕۆین كە ئەو بۆى چووە، ئەمەش ئەوەیە كە بەكردار خودى خۆم هەوڵى بۆ دەدەم.
 ئێستا پەیوەندى نێوان شیكارى دەروونىو فەلسەفە چییە؟ یان شیكارى دەروونى چى پێشكەش بە فەلسەفە كردووە؟ كاستۆریادیس لە یەكىَ لە موحازەرە بەناوبانگەكانیدا دەڵێت: شیكارى دەروونى ئەم سىَ حەقیقەتەى خوارەوەى پێشكەش بە ئێمە كردووە. یەكەم شیكارى دەروونى لەسەر ئاستى ئەنتۆڵۆژیدا شێوازێكمان پىَ نیشاندەدات لە كەینونە كە پێشتر فەلسەفەى تەقلیدى نەیزانیوە. بۆ یەكەمجاریش شیكارى دەروونى قوڵاییەكانى دەروونى مرۆیى كەشفكردوە.
  دووەم شیكارى دەروونى ناچارمان دەكات تەنها وەك كائینێكى عەقلانى سەیرى مرۆڤ نەكەین، بەڵكو ئەم كائینە لەهەمانكاتدا كائینێكى خەیاڵیشە یاخود كائینێكە پڕە لە وێنەو خەیاڵى ناعەقلانیى. هوشیاریى دەرەكیى گوزارشت لە هۆشیاریى ناواخنىو نەست بكات. ئەمەش گوزارشتێكە لە كیشوەرێكى تاریك، وەحشیگەر، جگە لە خوا هیچ كەسێك نازانێت چى تێدایە.
 سێیەم: شیكارى دەروونى هەڵسوكەوتەكانى تاكو هۆكارەكانیمان بۆ رۆشن دەكاتەوە بە شێوەیەك كە پێشتر نمونەى نەبووە، ئەمەش لە رێگەى چوونە ناو قوڵاییەكانى ئەو كیشوەرە تاریكەوەیە، لە رێگەى ئەمەوە تێدەگەین كە بۆچى مرۆڤ بەو شێوەیە هەڵسوكەوتى كردو بەشێوەكەى تر نا.
 بەڵام سەبارەت بە فەلسەفەى راستەقینە یاخود گەورە، كاستۆریادیس بەم شێوەیەى خوارەوە دەیناسێنىَ: ئەو فەلسەفەیەیە كە رێگاكە دەكاتەوە بۆ ئەوەى بەرەو ئاسۆیەكى گەشاوەتر هەنگاوبنىَ، بۆچى؟ چونكە هەموو فەلسەفەیەكى گەورە سروشتى خۆى وایە كە بەسەرخۆیدا دادەخرێتو پێیوایە خاوەنى حەقیقەتى رەهایە یاخود خاوەن دوا راڤەیە بۆ جیهانو كۆمەڵو مێژوو.
 لێرەدا مەترسیى دۆگماتیزم یان فەندەمێنتاڵیزمى داخران بەدەردەكەوێت، لەبەر ئەمەشە كاستۆریادیس داوا دەكات كەلەپورى فەلسەفى زاڵ تێپەڕێنین: یاخود كەلەپورى یۆنانى- خۆرئاوایى. بەڵام دان بە "مەرگى فەلسەفە"دا نانێت وەك كە هەندێك كەس لە ئێستادا پێیانوایە، فەلسەفە نامرىَ بەڵام بەردەوام خۆى نوێدەكاتەوە، كەلەپورى فەلسەفى یۆنانى- خۆرئاوایى هەر لە ئەفلاتونو ئەرستۆوە بگرە تا دەگاتە كانتو هیگڵ بەردەوامەو لە نوێبوونەوەدایە، بە بێگومان كەلەپورێكى گەورەیە، ناكرێت بەماناى تەواوى وشە بمرێت، بەڵام دەكرێت تێبپەڕێنین چونكە ژیان ناوەستىَ.
 پاشان كاستۆریادیس بەردەوام دەبىَو دەڵىَ: هەر لە منداڵییەوە بەفەلسەفە سەرسام بووم: یاخود لەوكاتەوەى كە تەمەنم سێزدە ساڵان بوو، بەو پێیەى كە من لەبنەچەدا یۆنانیمو تەمەنى منداڵێتى خۆمم لە"ئەسینا" بەسەر بردووە هەڵى هەرزانفرۆشى كتێبم قۆستەوەو تا دوو بەرگى گەورەى مێژووى فەلسەفەم كڕىو بەماوەیەكى زۆر كورت توانیم بەسەریانبكەمەوە، بەو شێوەیە ئاشنایەتیم لەسەر ئەفلاتونو كانتو ئەرستۆو هۆسرەلو هیگڵو ماكس ڤیبەرو ماركس بەرێكو پێكى پەیداكرد.
 لەوكاتەوە ئاڵودەى خوێندنەوەى كتێبى فەلسەفە بووم، ئەوەى كە كەلەپورى فەلسەفە نەخوێنێتەوە رۆشنبیر نییە، پاشان بەمەبەستى خوێندنى دكتۆرا لە ساڵى 1945دا هاتمە پاریس، بابەتەكەش لەو كاتەدا بەو ناونیشانە بوو هەموو سیستمێكى فەلسەفىو عەقلانى لە كۆتاییدا بە زەرورەت دەبێتە تەڵەزگەو پرسە قورسەكان، ئەمەش لە رێگەى دامەزراندنى سیستمێكى نوێى فەلسەفیەوە نەبىَ شیكار ناكرێت بەم شێوەیە، لە ماركسیزم رزگاربومو لە دەوروبەرى ساڵانى 1960دا سیستمە فەلسەفییەكەیم رەتكردەوە، لەوكاتانەى كە خەریكى سازدانى تیۆرەكەم بووم سەبارەت بە خەیاڵى كۆمەڵگا.
 گومان لەوەدا نییە كە وەك باقى بیرمەندەكانى ترى ئەو سەردەمە كاریگەریی فەلسەفى یۆنانى- ئەوروپیم بەسەرەوە بوو، بەڵام كاریگەری گەورەى ئەرستۆ زۆرتر بەسەرمەوە زاڵبوو، ئەرستۆ بەمانایەك لە ماناكان لەدواى رۆشنگەرییەوە هاتووە، دواتر بارودۆخى مێژووى ئەو تا ئاستێكى زۆر لە بارودۆخى خۆمان دەچێت، ئەرستۆ بەتەنها لە دواى رۆشنگەرییەوە نەهاتووە، بەڵكو بەهەمان شێوە لەدواى ئەو      سەرگەرمیەى رۆشنگەریشەوە هاتووە، ئەم بارە ترسناكە لەلایەن گەورەترین فەیلەسوفى مێژووى مرۆییەوە رێكخراوە: مەبەستم ئەفلاتونە، مامۆستاى ئەرستۆ. ئەفلاتون ئەو كەسەى كە فەلسەفەى لاهوتى یان ئایدیاڵیى دژ بە عەقلانییەتى رۆشنگەریى خستۆتەڕوو، ئەو تیۆرەكەى خۆى لەسەر واقیعى سەرزەمینیدا خستۆتەڕوو پاشان لەئاسماندا بووە، دواتر ئەرستۆ وەك پەرچەكردارێك دژ بەو هاتووە، بەڵام دواجار ئەو خوێندكارى ئەفلاتون بووە، ناشكرێت لێى تێبگەین ئەگەر بێتو لە مامۆستاكەى نەگەین.
 
 سەرچاوە: هاشم ساڵح – رۆژنامەى شەرقولئەوسەت ژمارە 10536ى ئۆكتۆبەرى ساڵ 2007.
 
 
 
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.