ڕه‌گەکانی ئه‌نارکۆ- سه‌ندیکالیزم
زۆرێك له ئه‌نارکیسته‌کان، به‌تایبه‌ت له وڵاتانی لاتین، به‌شێکی زۆری چالاکییان له بزاڤی کرێکاریدا ئه‌نجام داوه، لەوێوە له ساڵانی دواییدا بزاڤی ئه‌نارکۆ- سه‌ندیکالیستی له دایك بوو. بنەما تیئۆرییەکانی ئه‌نارکۆ- سه‌ندیکالیزم له فێرکارییەکانی سۆشیالیزمی ئازادیخوازانە یا ئەنارکیزمەوە سەرچاوە دەگرن، لە کاتێکدا شێوه‌ی ڕێکخراوه‌ییه‌که‌ی له بزاڤی سه‌ندیکالیزمی شۆڕشگێرانه‌ی ساڵانی 1895 -1910 وه‌رگیراوە، به‌تایبه‌ت ئەوەی کە له فه‌ره‌نسه، ئیتالیا و ئیسپانیا, زۆر گه‌شه‌ی کردبوو. به شێوه‌یه‌کی گشتی، ئه‌ندێشه و شێوازه‌کانی تازه نەبوون. زۆربه‌یان پێشتر بە قوڵی لە ڕیزەکانی نێونه‌ته‌وه‌یی یه‌که‌مدا دەنگیان دابووەوە، کاتێك کە په‌ره‌سه‌ندنی پەروەردە هزرییه‌کانی ئەنجوومەنی سەرتاسەری، گەیشتبوونە لوتکە. ئه‌م بابەتە له کێشمه‌کێشه‌کانی له‌مه‌ڕ گرنگی ڕێکخراوبوونی ئابووریی کرێکاران، لە کۆنگره‌ی چواره‌مدا له بازیل 1869، بە ڕوونی ده‌رکه‌وت. له ڕاپۆرتێکدا لەمەڕ ئەم پرسە، که Eugene Hins لەپێش کۆنگرەوە بە نێوی فیدراسیۆنی به‌لجیکا ئاماده کردبوو، بۆ یه‌که‌مین جار ڕوانگه‌یه‌که‌ی ته‌واو تازه له‌مه‌ڕ ئه‌م بابه‌ته خرایه ڕوو، که لێکچوونێکی ئاشکرای له‌ته‌ك ئه‌ندێشه‌کانی ڕۆبێرت ئۆئێن و بزاڤی کرێکاری ده‌هه‌ی 1830 ئینگلاند هه‌بوو.
به‌مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنانێکی له‌مه، پێویسته ئه‌وه‌مان له‌بیر بێت، که ئه‌و کات، فێرگه جیاوازه‌کانی سۆشیالیزمی ده‌وله‌تی، سه‌رنجیان نه‌ده‌دا یا له باشترین باردا که‌مترین سه‌رنجیان ده‌دایه یه‌کێتییه کرێکارییه‌کان. بلانکییه‌کانی (Blanquists) فه‌ره‌نسه، که ئامانجی ده‌ستبه‌جێیان سه‌رکوتگه‌رێتی سۆشیالیستی بوو، ئه‌و ڕێکخراوانه‌یان ته‌نیا به ڕیفۆرمیست له‌به‌رچاو ده‌گرت. فێردینان لاسال (Ferdinand Lassalle) و پاشڕه‌وانی گشت هه‌وڵێکی خۆیان خستبووه پیناو وابه‌سته‌کردنی کرێکاران به پارتێکی رامیارییه‌وه و نه‌یارانی قینله‌دڵی هه‌ر جۆره یه‌کێتییه‌کی کرێکاری بوون، که پێیان وابوو ڕێگرن له‌به‌رده‌م گه‌شه‌ی ڕامیاریی چینی کرێکار. مارکس و پاشڕه‌وانی ئه‌و کاتی، دانیان به یه‌کێتییه‌کاندا ده‌نا، پێویستی یه‌کێتییه کرێکارییه‌کانیان بۆ به‌ده‌ستهێنانی کۆمه‌ڵێك پێشکه‌وتن له سیسته‌می سه‌رمایه‌داریدا پێ باش بوو، به‌ڵام له‌و باوه‌ڕه‌دا بوون، که پاش له‌نێوچوونی سه‌رمایه‌داری، ئه‌وا ئیتر کۆتایی به ڕۆڵیان دێت و هه‌ر له‌ته‌ك گه‌یشتن به سۆشیالیزم ڕێنوێنی ته‌نیا له‌لایه‌ن دیکتاتۆری پرۆلیتاریا ئه‌نجام ده‌درێت.
له بازیل بۆ یه‌که‌مین جار ئه‌م بیرۆکه‌یه که‌وته به‌ر لێکۆڵینه‌وه و هه‌ڵسه‌نگاندنی تێروته‌سه‌ل. بۆچوونگه‌لێك له ڕاپۆرته‌که‌ی به‌لجیکادا که له‌لایه‌ن هینز(Hins) خرانه ڕوو، نوێنه‌رانی ئیسپانیا و جورای سویسرا و گه‌وره‌ترین باڵی به‌شی فه‌ره‌نسی تێیدا به‌شدارییان کرد. پشتیان به‌م بنه‌مایه به‌ستبوو، که یه‌کێتییه هه‌نووکه‌ییه کرێکارییه‌کان، ته‌نیا پێداویستی کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌نووکه‌یی نین، به‌ڵکو واوه‌تر له هه‌سته‌بوونی ئابووریی سۆسیالیستی له‌به‌رچاو بگیردرێن و به‌م پێیه، ئه‌رکی نێونه‌ته‌وه‌یی بوو، که کرێکاران به‌م ئه‌رکه ڕۆشنبیر بکات. له‌به‌ر ئه‌وه کۆنگره ئه‌م بڕیارنامه‌یه‌ی په‌سه‌ند کرد:
”کۆنگره راده‌گه‌یێنێت، که پێویسته هه‌موو کرێکاران بۆ پێکهێنانی یه‌کێتییه‌کان بۆ به‌رگری له پیشه جۆراوجۆره‌کاندا تێبکۆشن. له‌ته‌ك پێکهێنانی هه‌ر یه‌کێتییه‌ك، یه‌کێتییه‌کانی تر که له‌و پیشه‌دا چالاکی ده‌که‌ن، ده‌بێت ئاگادار بکرێن، تاوه‌کو زه‌مینه‌ی یه‌کێتی سه‌رتاسه‌ری هه‌ر پیشه‌یه‌ك له‌باره، ده‌ستپێبکرێت. ئه‌رکی ئه‌م یه‌کگرتنه کۆکردنه‌وه‌ی هه‌موو داخوازییه په‌یوه‌سته‌کانه به پیشه‌که‌ی، پاگه‌نده له‌مه‌ڕ پێوه‌رگه‌لێك که ده‌بێت به شێوه‌یه‌کی گشتی جێبه‌جێ بکرێن و هه‌ڵسه‌نگاندنی باشیی جیبه‌جێکردنه‌که‌یان، به‌و ڕاده‌یه‌ی که له توانادا هه‌یه، سیسته‌می کرێیی هه‌نووکه‌یی به فیدراسیۆنی به‌رهه‌مهێنه‌رانی ئازاد جێی بگیردرێته‌وه. کۆنگره داواکاری ئاراسته‌ی ئه‌نجومه‌نی گشتی ده‌کات، تاکو سه‌رنج له هاوپه‌یمانی یه‌کێتییه کرێکارییه‌کان له هه‌موو وڵاتان بدات.”
هینز له به‌ڵگه‌نامه‌کانیدا له‌مه‌ڕ بڕیارنامه‌ی پێشنیارکراوی کۆمیته ڕوونیکرده‌وه ” له ڕێگه‌ی ئه‌م نموونه دوولایه‌نه له ڕێکخراوی یه‌کێتییه خۆجێییه‌کانی کرێکاران و یه‌کێتی گشتی هه‌ر پیشه‌یه‌ك له لایه‌ك و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ڕامیاریی ئه‌نجومه‌نه (شورا) کرێکارییه‌کان له لایه‌کی تره‌وه، نوێنه‌رایه‌تی گشتی کرێکاران، له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمی، سه‌رتاسه‌ری و نێونه‌ته‌وه‌یی ده‌خرێته ڕوو. ئه‌نجومه‌نی یه‌کێتییه‌کان و ڕێکخراوه پیشۊسازییه‌کان، جێیی میرایه‌تی هه‌نووکه‌یی ده‌گرێته‌وه و به‌م جۆره نوێنه‌رایه‌تی کرێکاران به یه‌کجار بۆ هه‌میشه، به‌بێ میرییه‌کانی پێشووتر ، ئه‌نجام ده‌دات.”
ئه‌م بیرۆکه نوێیه له داننان به‌وه‌دا سه‌ر هه‌ڵده‌دات، که هه‌ر شێوه‌یه‌کی ئابووریی تازه‌ی کۆمه‌ڵگه، شێوه‌یه‌کی ڕامیاریی تازه له ئۆرگانیزمی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ته‌ك خۆیدا ده‌هێنیت و ته‌نیا به ده‌ربڕینێکی کرده‌یی ده‌توانرێت به‌دیبهێنرێت. په‌یڕه‌وانی ئه‌م ئه‌ندێشه‌یه، ده‌وڵه‌ته نه‌ته‌وه‌ییه‌کانی هه‌نووکه، ته‌نیا به هۆکاری ڕامیاریی و پارێزه‌ری چینه به‌هره‌کێشه‌کان ده‌بینن و له‌به‌ر ئه‌وه هه‌وڵی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ده‌سه‌لاتی ڕامیاریی ناده‌ن، به‌ڵکو بۆ له‌ناوبردنی هه‌موو سیستمێکی ده‌سه‌ڵاتی له کۆمه‌ڵگه‌دا، تێده‌کۆشن، که مه‌رجی داخوازی سه‌ره‌کی هه‌ر جۆره سه‌رکه‌وت و به‌هره‌کێشییه‌كی تێدا به‌دی ده‌که‌ن. ئه‌وان له‌وه گه‌یشتوون، که شانبه‌شانی پاوانگه‌ری دارایی، پاوانگه‌ری ده‌سه‌ڵاتیش ده‌بێت له‌ناو ببرێت. له داننان به‌وه‌دا، که سه‌رده‌می سه‌روه‌ری مرۆڤ به‌سه‌ر مرۆڤدا به‌سه‌ر چووه، هه‌وڵی ناسینی چۆنییه‌تی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی کاروباره‌کانیان داوه. یا به‌و جۆره‌ی که باکونین، یه‌کێك له پێشه‌نگانی ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیزمی هاچه‌رخ وتویه‌تی:
له‌وێوه که ئامانجی ڕێکخراوه‌یی نێونه‌ته‌وه‌یی، به‌رپاکردنی میرییه تازه‌کان یا سه‌رکوتگه‌ره‌کان نییه، به‌ڵکو له‌ناوبردنی رادیکاڵانه‌ی هه‌ر جۆره ده‌سه‌ڵاتێکی دابڕاوه، که‌واته ده‌بێت ڕێکخراوێکی ته‌واو جیاواز له ڕێکخراوی ده‌وڵه‌تیی هه‌بێت. به هه‌ر ڕاده‌یه‌ك که دووه‌م سه‌رکوتگه‌ر، ناسروشتی، توندوتیژ، نامۆ و دژه به گه‌شه‌ی سروشتی به‌رژه‌وه‌ندی و غریزه‌ی خه‌ڵكه، ده‌بێت ڕێکخراوی نێونه‌ته‌وه‌یی به هه‌مان ڕاده ئازاد، سروشتی و له هه‌موو ڕوویه‌که‌وه له‌ته‌ك خواسته‌کان و ئاماده‌ییه‌کانی خه‌ڵك گونجاو بێت. ئه‌ی ڕێکخراوی سروشتیی جه‌ماوه‌ر چییه؟ ڕێکخراوێكه له‌سه‌ر بنه‌مای پیشه جۆراوجۆره‌کانی ژیانی کرده‌یی ڕۆژانه، کاری جۆراوجۆر، ڕێکخراوبوون به‌پێی پیشه‌کان و یه‌کێتییه پیشه‌یه‌کان. کاتێك که هه‌موو پیشه‌سازییه‌کان، هه‌موو به‌شه کشتوکاڵییه‌کان، له نێونه‌ته‌وه‌ییدا نوێنه‌ریان هه‌بێت، ڕێکخراوه‌کانی، ڕێکخستنی جه‌ماوه‌ری خه‌ڵکی زه‌حمه‌تکێش، هاتووه‌ته‌دی.
له بۆنه‌یه‌کی تردا: “هه‌موو ئه‌م لێکۆڵینه‌وه کرده‌یی و گرنگانه‌ی بواری زانستی کۆمه‌ڵایه‌تی، که له‌لایه‌ن خودی کرێکارانه‌وه له به‌شی پیشه‌کانیاندا و له تاقیگه تایبه‌ته‌کانیانی کاردا ئه‌نجامیان ده‌ده‌ن، به ته‌بایی و ڕێکه‌وتن و دروست بیرکردنه‌وه و شیاوی سه‌لماندنی تیئۆری و کرده‌ییان ده‌گه‌یێنێت، که ئازادی کۆتایی و ته‌واوی کرێکاران به‌مه‌رجێك مه‌یسه‌ر ده‌بێت: ئه‌وه‌ی که سه‌رمایه‌ی پێویست بۆ کار، له‌وانه که‌ره‌سته‌ی خاو و هه‌موو ئامرزاه‌کانی به‌رهه‌مهێنان، له‌وانه‌ش زه‌مینه‌کان، له لایه‌ن گشت کرێکارانه‌وه دابین بکرێن، نه‌ك له لایه‌ن که‌سانی دەرەوەی کرێکارانەوە… ڕێکخراوەکانی بەشە پیشه‌ییه‌کان، فیدراسیۆنه‌کانیان لە نێونه‌ته‌وه‌ییدا و پێکهێنانی ژووره کرێکارییه‌کان، دانشگه‌یه‌کی گه‌وره بۆ کرێکارانی نێونەتەوەیی پێك ده‌هێنن، که تیئۆری و کردار ئامێته بکه‌ن، ئه‌وان ده‌توانن و پێویسته زانستی ئابووری بخوێنن، پێویسته له نێوان خۆیاندا بنه‌ماکانی نه‌زمی نوێی کۆمه‌ڵایه‌تی، که بڕیاره جێگره‌وه‌ی دونیای بۆرژوازی بێت، شرۆڤه بکه‌ن. ئه‌وان نه‌ك ته‌نیا ئه‌ندێشه‌کان، به‌ڵکو که‌تواره‌کانی سبه‌ینێش، هه‌ر ئه‌وڕۆکه چێ ده‌که‌ن…. “
پاش تیاچوونی نێونه‌ته‌وه‌یی و سه‌رهه‌ڵدانی جه‌نگه‌کانی فه‌ره‌نسه – ئاڵمان، که بوونه هۆی گواستنه‌وه‌ی ناوه‌ندی سه‌رنجی بزاڤی سۆشیالیستی کرێکاری بۆ ئاڵمان، که کرێکارانی نه بیرکردنه‌وه‌ی شۆڕشگێرانه‌یان هه‌بوو و نه وه‌ك سۆشیالیسته‌کانی وڵاتانی خۆراوایی به ئه‌زموون بوون، له راستیدا ئه‌و بیرکردنه‌وانه له‌بیر کران. پاش تێكشکانی کۆمونه‌ی پاریس و ڕاپه‌ڕینی شۆڕشگێڕانه‌ی ئیسپانیا و ئیتالیا، بزاڤه‌کانی ئه‌و وڵاتانه چه‌ندین ساڵ ناچار به چالاکی ژێرزه‌مینی بوون. ته‌نیا به ده‌ستپێکردنی سه‌ندیکالیزمی شۆرشگێرانه له فه‌ره‌نسه بوو، که ئه‌ندێشه‌کانی نێونه‌ته‌وه‌ییی یه‌که‌م له فه‌رامۆشی ده‌ربازبوون و جارێکی تر له به‌شگه‌لێکی گه‌وره‌ی بزاڤی کرێکاریدا، سوودیان لێ وه‌رگیرا.
سه‌رچاوه: http://www.khushe.ir ، بەداخەوە ئەم پێگە ئینتەرنێتییە داخراوە.
