Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
ژارگۆن 23 …  عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا

ژارگۆن 23 … عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا

Closed

 

 

 

ئەدەبى کلاسیک/ ئەدەبى نەفرەتلێکراو

مێژووى ئەدەبى نەتەوەى کورد، وەک دکتۆر (مارف خەزنەدار) دەنووسێت، بە تایبەتى ئەدەبى (میللى/ فۆلکلۆر) وەکو سامانى نەتەوایەتى، دیارە لە باب و باپیرە هەرە کۆنەکانى کوردەوە دەست پێدەکات. هەر لەوێشەوە ئەدەبى تۆمارکراوى کوردى وەک ئەدەبى کلاسیزمى ئەوروپى، (راستەوخۆ) یان (ناڕاستەوخۆ) پەیوەندى بە ئەدەبى زارەکییەوە هەیە، ئەوەى ئەدەبى زارەکى کوردیش پێکدەهێنێ، وەک مێژوونوسان دەڵێن، گۆرانیى قارەمانى و شایى و زەماوەندى ژنهێنان و گۆرانیى کچان و پەندى پێشینان و قسەى نەستەق و گاڵتە و گەپ و بۆ پێکەنین، هەروەها بەشێک لە چیرۆکى میللى وەکو گەورێ و خەلیل و مەمى ئالان….. 

بەڵام پرۆفیسۆر دکتۆر (عیزەدین مستەفا رەسول) پێیوایە، بارى نەنووسینەوە و پشت بەستن بە گێڕانەوەى ئەدەبى میللى کوردى بۆ چەند سەدەیەک وایکردووە تێکەڵى و بە یەکداچوونێکى سەیر لە نێوان ئەدەبى (فۆلکلۆر) و ئەدەبى (میللى)دا هەبێت.. داستانى (شێخى سەنعانى)ى (فەقێى تەیران) کەوتۆتە سەر دەمى خەڵک و بە ئاشکرا شەقڵى فۆلکلۆر و گێڕانەوەى نەخوێندەوارى باڵى بە سەر تۆمارکراوەکەیدا کێشاوە، هەمان دیاردە (عەلى بەردەشانى)یش دەگرێتەوە.

بەڵام ئەگەر قسە لە ئەدەبى نووسراوى کوردى بکەین، مێژوونوسانى ئەدەبى کوردى، سەرەتاکانى ئەو ئەدەبە، بۆ شیعر دەگەڕێننەوە، لێرە و لە سەر ئەو بنەمایە هەندێکیان ئەدەبى تۆمار کراو، بە پێى جیاوازى شێوە زارەکانى زمانى کوردى دەخەمڵێنن، لەوانەش (دکتۆر مارف خەزنەدار)، مێژووى ئەدەبى کوردى بە پێى دیالێکتەکان لە چوار پێگەوە دەستنیشان دەکات. پێگەى یەکەم: (بابا تاهیرى هەمەدانى 937-1010) ییە، سەرەتاى شیعرى کوردى بە دوو بەیتەکانى ئەو دەبەستێتەوە. پێگەى دووەم: شێوە زارى (گۆران- هەورامى)یە و بە کۆنترین شیعرى سەدەکانى ناوەڕاستى دادەنێت. (ئەو شێوە زارە، کتێبى پیرۆزى “یارسان 901-1600ز”ەکانى پێنوسراوەتەوە) پێگەى سێیەم: دەکەوێتە دواى رووداوى شەڕى چاڵدێران (1514ز) و شیعرى ئایینى و لیریکى دیالێکتى کرمانجى سەروو دەگرێتەوە، کە لە پێشاندا بە شێوەى شیعرى میللى هاتە ناوەوە. پێگەى چوارەم: لە پاش دروستکردنى سلێمانى (1874ز) و شیعرى لیریکى (غەزەل و قەسیدە) لە دیالێکتى کرمانجى خواروو دەست پێدەکات، دواتر لە قوتابخانەى (نالى 1797-1873)دا خۆى دەدۆزێتەوە. 

بەڵام لە لایەک کارى من ئەوە نییە، بۆ قسەکردن لە ئەدەبى بەرزى کلاسیزمى کوردى یەکێک لەو دیالێکتانە وەک سەرەتایەکى دیاریکراو دەستنیشان بکەم، یان لە ژێر رۆشنایى (مەدەنیەتى ئیسلامى) قسە لە مێژووى ئەدەبى کوردى بکەم، وەک چۆن ئەو بیروڕایانەى کە پێیانوایە بۆ دەستنیشان کردنى مێژوویى ئەدەبى تۆمار کراوى کوردى دەبێ قسە لە (پێش هاتنى ئیسلام) و (دواى ئیسلام بوونى کورد) بکەین، ناخەمە دواوە.. لەو بارەوە (سەدیق بۆرەکەیى) لە بەرگى یەکەمى کتێبەکەیدا دەنووسێت، لە پێش داهاتنى ئیسلامەتیدا هۆنراوە بە زمانى کوردى هۆنراوەتەوە، نامیلکەى (گاتاکان) کە بەشێکە لە پەڕتووکى (ئاڤێستا) هەمووى بە هەڵبەستى (هیجایى) وتراوە، کە ئێستاش ئەم چەشنە هەڵبەستە لە ناو کورداندا باون… لە بارەى فەرهەنگى کوردى لە پاش ئیسلامیش دەڵێت، بە پێى بەڵگەکانى مێژوویى لە ساڵى (حەڤدەى کۆچى)یەوە ئایینى پیرۆزى ئیسلام لە وڵاتى کوردان دەستى بە بڵاوبوونەوە کردووە، بەڵام کوردەکان زەمانێکى دوور و درێژ بە ئایینى پێشووى خۆیانەوە هۆگر بوون.. زۆربەیان پەیڕەوى رێبازى (یار)ییان دەکرد. لە لایەکى دیکە پرۆفیسۆر دکتۆر (عیزەدین مستەفا رەسول) بۆ دیاریکردنى پلەکانى ئەدەبیاتى کوردى بە پێى قوتابخانەکان قسە دەکات و ئەدەبى کلاسیزمى کوردى بە سەر (ئەدەبیاتى پێش ئیسلام و ئەدەبیاتى سەردەمى موسڵمانبوونى کورد تا چەرخى دووەمى عەباسى و سەرەتاکانى ئەدەبیاتى کوردى تا پەیدابوونى میرنشینەکان و ئەدەبیاتى کوردى سەردەمى میرنشینەکانى کورد تا کۆتایى جەنگى یەکەمى جیهانى) دابەش دەکات و بەشى پێنجەمیش، ئەدەبیاتى نوێ بە پەیدابوونى رۆمانتیزم و ریالیزم و هەندێ رەگەزى مۆدێرنیزم دادەنێت. 

لەلایەکى دیکە قسەى من لەوە نییە، کە ئەدەبى فۆلکلۆر بە بناغەى ئەدەبیات لە قەڵەم دەدرێت.. بەڵکو بەشێکى زۆرى قسەکانم لەوێوەیە، کە ئەگەر ئەدەبى میللى کوردى لە سەر ئەو (کێش)انە بێ، کە شیعرى فۆلکلۆرى کوردییان پێنووسراوە. دەپرسم ئایا ئەو کێشانەى شیعرى کلاسیزمى کوردییان پێگوتراوە، چەند پەیوەندى بە فۆلکلۆرەوە هەیە، بە مانایەکى دیکە لە نێوان لاساییکردنەوە و تەجاوزکردندا، ئەدەبى نوسراوى کوردى تا چەند توانیویەتى ئەو یاسا و رێسایانە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ پەیڕەو بکات، کە ئەدەبى زارەکى لەسەر دروست بووە، ئایا ئەدەبى کلاسیزمى کوردى لە نێوان (لاساییکردنەوە) و (تەجاوزکردن)، دەکەوێتە کوێ؟! 

 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.