Skip to Content

Tuesday, March 19th, 2024
بۆچى ئەمریكاهێزێكى سۆپەر پاوەرە؟

بۆچى ئەمریكاهێزێكى سۆپەر پاوەرە؟

Closed
by March 27, 2008 گشتی

  ن/سامان عزیز……..

    لە ناو سیستەمێكى جیهانى ئاڵۆزدا كە وڵاتێك بە سۆپەرپاوەر ناوببرێت  رەنگە ئاسان نەبێت , سەرچاوەى ئەو هێزە تۆكمەیەی وادەكات وڵاتێكى وەك ویلایەتە یەكگرتووەكان بە سۆپەرپاوەر دابنرێت بە دڵنیاییەوە باكگراوندێكى ئاڵۆزو سێستیماتیك لەهەناویدایە بۆیە دەبێتە خاوەن ئەم نازناوە جیهانیە, ئەم هێزەیە وادەكات كۆى هاوكێشە جیهانیەكان بە بێ ئەمریكا هاوسەنگ .
 زاراوەى " Super Power " دەتوانین بڵێین هێز یان دەسەڵاتى تۆكمەو تەواو دەگەیەنێت كە ئەمەش هەموو بوارەكانى سیاسیو ئابوورىو سەربازىو تەكەنەلۆژیاو فەرهەنگىو كەلتوورى دەگرێتەوە كە وڵاتێك لە كۆى ئەم چەمكانەوە بە تەواوى تۆكمەیەو بە هۆى كۆى سەرچاوەى ئەم هێزانەوە دەتوانێت بە ئاسانی سنوورێكى جوگرافى بەرفراوان ببەزێنێتو بەشدارییەكى چالاكى كاریگەرى هەبێت لە سەر كۆى رووداوە جیهانییەكان .
 لە لایەكى ترەوە لە سەردەمێكدا زاراوەى "  Great Power " بەكار دەهێنرا كە بە ماناى زلهێز دێت كە ئەمەش بۆ خۆى ئەو كاریگەریەتیە دەگرێتەوە كە وڵاتێك هەیەتىو تا راِدەیەك لە جوگرافیایەكى سنوورداردا كاریگەرى بە سەر رووداوەكاندا هەیە , بۆ نمونە لە سەردەمێكدا رەنگە وڵاتێكى وەك بریتانیا زلهێز بووبێت بەڵام لە هەمانكاتدا هێزێكى سۆپەرپاوەر نەبووە .
 بە گشتىو بۆ یەكەم جار لە ساڵی 1943دا ئەم زاراوەیە بە كار دەهێنرا بۆ " وڵاتاتى یەكێتى سۆفێت ,  ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا , ئیمبراتۆرییەتى بریتانیا  " , بەڵام وردە وردە لە دواى جەنگى جیهانى دووەمەوە بریتانیا لە ناو هاوكێشەى سۆپەرپاوەربووندا بەرەو نەمان چووەو لەو كاتە بەدواوە تەنها دوو هێز وەك سۆپەرپاوەر لە ئاستێكى جیهانیدا دەمێنێتەوەئەوانیش یەكێتى سۆڤیەتو ئەمریكایە تاوەكو سەردەمى جەنگى سارد.
 بەڵام هەنووكە بیرۆكەو بڕواى باو لەناو ڕۆژنامەنووسانو ئەكادیمیەكانى جیهانو زۆرێك لەناوەندەكانى لێكۆڵینەوە تەنها وولایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا بەتاكە سۆپەر پاوەرى جیهانى دادەنێنو سیفەتى تاك جەمسەرى جیهانیشى پێدەبخشن وەتەنانەت جاربەجاربە ( Hyper power ) ناوى ئەمریكا دەبرێت كەئەمەش سەرووى هێزو دەستەڵات دەگەیەنێت لە تۆكمەبون و پتەویدا.
 زۆر لە چاودێرانى سیاسی پێیانوایە كە دەركەوتەى چینو هیندستان لە سەدەى بیستو یەكدا نزیكە لەوەى وەك هێزێكى سۆپەرپاوەر بەدەر بكەونو پێیان دەڵێن "  Near_ Super power " هەروەها یەكێتى ئۆروپا هێزێكى ئابوورى گەورەى هەیە كە وەك سۆپەرپاوەرێك وایە , هەرچەندە لە دەرئەنجامدا لە رووى سەربازییەوە ئەم نازناوە رەنگە نەیگرێتەوە بە بەراورد بە هێزى سەربازى ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا .
 هەرچەندە رەنگە زۆر روون نەبێت كە بتوانین بە تەواوى بنچینە گرنگەكانى سۆپەرپاوەر بوون پێناسە بكەین , بەڵام لە بنەڕەتدا چەمكى سۆپەرپاوەر بوون هەیمەنەیە ( Hegemonic) ە , لە زۆر رووى جیۆپۆلیتیكەوە . لە راستیدا ئەم هەیمەنەیە پەیوەندیدارە بە دوو جۆر پاوەرەوە كە ئەوانیش ( هاردپاوەر )و ( سۆفتپاوەر ) ( Hard power & Soft power  )و سۆپەرپاوەر بوون هەیمەنەیەكە دەتوانێت پرۆژە بە ئەنجام بگەیەنێت لە هەر شوێنێكى جیهاندا بێت . كە ئەمەش لە دنیای نوێدا تەنها پێویستی بە هێزو پلانى سەربازى نییە , بەڵكو پێویستی بە هێزى ئاسمانىو زەمینیو دەریایو توانایەكی بەهێزی بڵاوبوونەوەى هەیە بە كۆى ناوچەو هەرێمە جیاجیاكانى جیهاندا بە مەرجىَ ئەم پرۆژانە لە توانایدا بێت كە كۆى پێداویستییەكانى بەجىَ هێنانى ئەركەكانیان بۆ دابین بكرێت بۆ ئایندەیەكى دوورمەودا , ئەمەش لە پێناو پاراستنى پەرژەوەندییە نیشتیمانییەكاندا .
 لە لایەكى ترەوە بازاڕ واتە ( ساغكردنەوەو كڕینو فرۆشتنى شتو مەك ) كاریگەرییەكى گەورەى هەیەو هێزى ئابوورى یەكێكە لە كارئەكتەرە گرنگەكانى پەیوەندیدارە بەم چەمكەوە , بە تایبەت لەم چەند ساڵەى دواییدا توێژینەوە لە بوارى ( بۆشای ئاسمانیدا ) ئاماژەیەكى روون بووە بۆ دەرخستنى تواناى ئابوورى .
 لە كاتێكدا دەبینین لە ماوەى شەڕی ساردا بەشێكى سەرەكى لە ململانێكان لە بوارى پێشبڕكێی توێژینەوەو گەشتى ئاسمانیدا بووە بۆ دەرخستنى هێزو تواناى ئابوورى , هەروەها كاریگەرى فەرهەنگى سیمایەكى ترى دەرخستنى سۆپەرپاوەر بوونە لە جیهاندا , فەرهەنگو كەلتوورى پێشكەوتوو و عەقڵانى كاردانەوەى گەشەسەندنو شارستانییەتو فەلسەفەو ئایدلۆژیایەكى مۆدێرنە , وە بە ئاسانى دەتوانین ئەم جیاوازییە فكرییە لە ململانێیو شەڕی سارددا   لە نێوان هەردوو ئایدلۆژیای سەرمایەدارىو كۆمۆنیزم ببینین كە هەریەكەیان هەوڵیانداوە لە رێگەى ئایدیاى جیاوازیانەوە بلۆكى فكرى جودا بەرهەم بهێنن .
 لە سەردەمى نوێدا تواناى بە دەست هێنان و گەیشتن بە ئەنجامەكان لە زۆرترینو فراوانترین ناوچەى زەویدا كاریگەرییەكى ئەكتیڤی هەیە بۆ بە دەست هێنانى نازناوى سۆپەرپاوەردا . زۆر لە چاودێرانى سیاسیو ئابوورىو ئەكادیمی لە ئێستادا تەنها ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكادا بە تاكە سۆپەرپاوەرى جیهان دەزانرێت كە ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەم هۆكارانەى لاى خوارەوە :
 یەكەم / فاكتەرى جوگرافی : ئەمریكا لە رووى فراوانى جوگرافییە وە بە سێیەم وڵات دادەنرێت لە رووى پێوانەیی جوگرافییەوە لە دواى هەریەك لە رووسیاو كەنەداوە , لە گەڵ ئەمەشدا كوالێتى هەرێمە جوگرافییەكەى لە رووى بە پیتیو دەوڵەمەندییەوە كاریگەرى هەبووە لە رووى بە هێز بوونى ئەم وڵاتەوە .
 دووەەم / فاكتەرى دیموگرافى : ژمارەى دانیشتوانى ویلایەتە یەكگرتووەكان كە سێ سەد ملێون زیاترە كە ئەمەش دەكاتە 4,5% ژمارەى دانیشتوانى گۆى زەوى , هەروەها لە رووى گەشەو پێشكەوتنى چەمكى (  H.D.I ) واتە ( Human Development Index )ەوە بە یەكێك لە وڵاتە هەرە باڵاو گەشە سەندووەكان دادەنرێت لە رووى پەرەسەندنى تواناى مرۆییەوە چەمكى ( H.D.I  ) هەر یەكە لە پێشبینی تەمەن درێژى تاكى ئەو وڵاتەو بەرزى ئاستى خوێندەوارىو پێشكەوتنى فەلسەفەى پەروەردەو فێركردنو هەروەها بە گشتى پێشكەوتووى ستانداردى ژیانی هاوڵاتیانى ئەو وڵاتە دەگرێتەوە كە لە ئاستێكى مۆدێرنو خۆشگوزەراندا ژیان بە سەردەبەن .
 سێیەم/ فاكتەرى سیاسى ولایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكایە كە وولاتێكى كۆمارى فیدرالى دەستورى سەقامگیرەو ئەم شێوازە سیاسیە لەبەڕیوەبردنى كاروبارى ووڵاتدا گەورەترین هۆكار بووە بۆ ڕەخساندنى هەلێكى گونجاو و سەقامگیر و دیموكراسى ئارام بۆ گەشەكردنى سەرجەم بوارەكانى ئابوورىو سیاسى وسەربازى و كشتوكالىو مەدەنىو پەروەردەىو تەكنەلۆژیا.ویلایەتە یەكگرتووەكان بەڕێژەى 22% بەشدارى دەكات لەپشكى نەتەوە یەكگرتووەكاندا,هەروەها یەكێكە لە ئەندامە هەمیشەیەكەى ئەنجومەنى ئاسایشى نێو دەوڵەتى وە خاوەن پاوەرى ڤیتۆیە لەو ئەنجومەنەدا.لە ئاست زۆربەى كێشە نێو نەتەوەیەكانداو لەبەرامبەر هەر هەڵوێستێكى سیاسیدا لەلایەن چەندین ووڵاتى زلهێزەوە پشتگیرى لە ئەمریكا دەكرێت لەوانە( بریتانیا ,كەنەدا,نیوزلەندە,ئوسترالیا ,ئەڵمانیا,ژاپۆن,كۆریاى باشوور,ئیسرائیل).
 چوارەم / فاكتەرى ئابوورىو داراى: ئەمریكا خاوەن گەورەترین ئابووریە لە جیهاندا لە ئاستى نەتەوەیدا كە ڕێژەى داهاتو بەرهەمى نیشتمانى واتە ( GDP) ئەمریكا نزیكەى (12) تریلیۆن دۆلارە بۆ ساڵێك, هەروەها ئەمریكا بەڕێژەى نزیكەى (30%) بەشدارى دەكات لە گۆڕانكارىو بازرگانى شتومەكن لە ئاستى بازاڕەكانى جیهاندا كە ئەمەش نیشانەیەكى دیارى گەشەى ئابوورى و مۆدێرین و پێشكەوتووە لە جیهاندا تەنها لە (20) ساڵى ڕابردووە وەتا ئێستا گەشەى ئابوورى ئەمریكا هەموو ساڵێك بە تێكڕاى وە بەڕێژەى (3%) زیادى كردووە بەبەردەوامى. بارەگاى سەرەكى هەرە زۆرى دامەزراوە دەزگا ئابوورى پەیمانگا جیهانیەكان لە ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا دایە,سەرەڕاى ئەوەى زۆرینەى كۆمپانیا ئەمریكیەكان پێشەنگى بەرهەم هێنانى شتومەكن لە ئاستى جیهاندا وەكولە بوارەكانى مەوادى ئەلیكترۆنىو پەیوەندى تیلیكۆمۆنێكەیشن و زانیارىو تەكنۆلۆژیاو لە ئاستى بۆشایی ئاسمانو وزەو نانۆتەكنەلۆژیاو بایۆتەكنەلۆژیو پزیشكیو بایۆ ئین فۆرماتیكو ئەندەزاى كیمیایو سۆفت وێردا .
 ئەمریكا گەورەترین بەرهەمهێنەرى بەروبوومى كشتوكاڵە لە ئاستێكى گڵۆباڵدا وە لەناردنە دەروەى نەوتدا گەورەترین كاریگەرى هەیە لە سەر جەستەى دارایی جیهانى وەك دەستى هاوكارى بە تایبەت بۆ بانكى نێو دەوڵەتى جیهان .
 پێنجەم / فاكتەرى سەربازى : ئەمریكا یەكێكە لەو وڵاتە هەرە پێشكەوتووەكانى جیهان لە رووى ئامرازو كەرەستەى سەربازییەوە خاوەنى نوێترین چەكو تەكەنەلۆژیای هونەرى جەنگە لە هەموو جیهاندا , هەروەها خاوەنى دووەم گەورەترین دامەزراوەى وزەى ناوەكییە لە جیهاندا لە دواى وڵاتى روسیاوە , هەروەها خاوەن چالاكترین مووشەكى سەربازییە لە جیهاندا دژ بە زۆربەى ئەو مووشەكانەى كە نەیارانى ئەمریكا هەیانەو رەنگە جێی هەڕەشەى ئەمنى بن لە سەر ئاسایشی نەتەوەى ئەمریكا .
 ویلایەتە یەكگرتووەكان تواناى بەڕێوەبردنى چەندین پرۆژەى سەربازگەى گەورەى هەیە لە هەر خاڵێكى جیهاندا بێت , تەنها لە ساڵی 2005دا بۆ نمونە ( نەفەقەى _ بودجەى ) هێزى سەربازى ئەمریكی نزیكەى پێنج سەدو بیستو دوو بلیۆن دۆلار بووە كە لە هەموو جیهاندا ئەم بڕەیە ژمارەیەكى بێ هاوتایە .
 شەشەم / فاكتەرى كەلتوورىو رۆشنبیری : كەلتوورو رۆشنبیری ئەمریكی یەكێكە لە هەرە كاریگەرترین فەرهەنگە رۆشنبیرییەكان لە جیهاندا , لەسە رووى هەمووشیانەوە زمانەكەیان كە زمانى ئینگلیزییە بە هۆى دەوڵەمەندى گەشەكردووى ئەم زمانەوە لە ئەمڕۆدا بە هۆى تۆڕەكانى پەیوەندى كۆمۆنیكە یشنەوە بووە بە زمانى هەموو جیهانو زمانى جیهانگیری .
 
 وەزۆر لەچاودێرانى سیاسى و لێكۆڵینەوەكەش ئەوە دەردەخەن كە چۆنیەتى دابەشكردنى داهاتى نەوت یەكێكە لەسەرچاوەى ناكۆكى و ململانێكانى عێراق بەتایبەتى كاتێك كە دیقەتى دەستورى هەمیشەى عێراق بدەین دەبینین كە بە شێوەیەكى روون باس لە چۆنیەتى دابەشكردنى داهاتى عێراق ناكات كە ئەمەش سەرچاوەیەكى توندو تیژیەكانە .
 سەبارەت بەمانەوەى هێزى هاوپەیمانان لێكۆڵینەوەكە جەخت لەسەر مانەوەى ئەم هێزانە دەكات بۆ ماوەى(12-18) مانگ بەلاى كەمەوە لەكاى جێبەجێكردنى ئەو پلانەى كەوەك پێشنیار پێشكەش كراوە بۆ دابەشكردنى عێراق بەسەر سىَ هەرێمدا.
 
 
Samansl2001@yahoo.com
 
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.