گفتووگۆ له‌گه‌ڵ چۆمان هه‌ردی…
چۆمان هەردى:
كەسێكی گەشبینمو خوَشبەختانە زوَر دڵم نەشكاوە
دیمانە: نورى بێخاڵى
ئەو بەرلەوەى كۆرسى فەلسەفە تەواو بكات و بخزێتە نێو لێكۆڵینەوەى سۆسیۆلۆژى، بە شیعر دەستى پێكردووە و لەو دونیا ئەفسوناویەدا زمانى نووسینى پژاوە. هەمیشەش لە دونیاى نووسیندا، لە نێو كیشوەرەكانى خەیاڵ و جوانناسى و مەعریفەدا وتوێژێك هەیە، كە ئاخۆ كامەیان وزە و جوانى و بەهاى زیاتر دەبەخشێتە ئەوەى دیكە. بەلاى (چۆمان هەردى) جیاكردنەوەى ئەو كایانە ئاسایى نییە، چونكە دواجار هەموویان دەچنەوە ژێر چەترێك، كە ئەو ناوى نا نووسین "من ئەو شتە بە دوو دونیاو تەوەری جیا نابینم، بەڕای من مەعریفە هونەرو ئەدەب دەوڵەمەند دەكات، تۆ ئەگەر تێگەیشتنت هەبێ بۆ هەژاری و چەوسانەوە و مێژووی خۆت و بۆ كۆمەڵێ چەمكی فەلسەفی، وەكو دادپەروەری و جوانی و رەوشت و ئەمانە، بێگۆمان بەرهەمە ئەدەبیەكانت پێیانەوە دەوڵەمەند دەبن.. توَ ئەگەر سەیری رابردووو مێژووی مروَڤایەتی بكەیت، لە سەردەمی رێنسانس دەبینی جیاوازی لە نێوان هیچ كام لەوانەدا نەبوو، بگرە كەسانێ هەبوون لە یەك كاتدا فەیلەسوفو هونەرمەند بوون، بوَ نموونە (داڤێنشی)، ئەو مروَڤە جگە لەوەی نیگاركێشێكی مەزن بوو، هاوكات زاناو خاوەنی چەندین نووسینی گرنگ بوو، كەواتە لە سەرەتادا ئەو جیاوازییە نەكرابوو لە نێوان هونەرو فەلسەفەو زانستدا، بوَیە پێم وایە دەوڵەمەندبوون بە فیكرو فەلسەفەو خوێندنەوە، بەردەوام رەنگدانەوەی بەرچاوی لە بەرهەمی هونەریو كاری ئەدەبیدا دەبێ".
كە لە خەیاڵبردنەوەى جوانییەكانى نیشتمان بێدار دەبینەوە و دێینەوە ناو واقیع، تێدەگەین نیشتمان بە تەنها ئەو بەهەشتە و كوتلە جوانە نییە، كە ئەفسوونى نێو چیڕۆكەكان و كەفوكوڵى نێو سۆزى نەتەوەییمان لە ناخمانیاندا رواندوویانە. (چۆمان) لەوبارەیەوە و بە گەڕانەوە بۆ یادەوەرى مناڵى خۆى و ئەو ئەزموونەى هەندەران، پێى وایە " نیشتیمان بەبێ جوانی نییە، ئەگەر وابوایە من بۆی ناگەڕێمەوە، بەڵام نابێ ئەوە لەبیربكەین، كە پەیوەندی نێوان مرۆڤ و نیشتیمان هەمیشە جۆرێكە لە پاڵدانو بانگردن، بە جۆرێك لە دوورەوە بەردەوام بانگ دەكات، كە دێیتەوە ئامێزیشی جاری وا هەیە پاڵت پێوە دەنێ، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كاتێ بیر لە نیشتیمان دەكەینەوە، زیاتر شتە جوانەكانی دەبینین، لە كاتێكدا نیشتیمان هەر ئەوە نییە، كە لە خەیاڵی خۆمان نەخشاندوومانە، بەڵكو لە واقیعدا نیشتیمان كۆمەڵێ كێشەی چارەسەر نەكراوە، كۆمەڵێ چەوسانەوە و نایەكسانی وكۆمەڵێ زوڵمی رۆژانەی تێدا دەكرێ، مێژوویێكە ئەوەندەى چەوساندوینەتەوە، كۆمەڵێ مرۆڤی گۆشەگیرو خەمۆكی بەرهەمهێناوە، كە ئەمە دەبینی و نائۆمێدیەكی زۆر لەروخساری خەڵكەكەتدا بەدی دەكەیت. بێگومان خۆشت نائومێد دەبیت، بەڵام لە نێو ئەو هاوكێشەیەدا ناچار دەبیت بەشداری لە زیندووكردنەوەی ئەو شتە جوانانە بكەیت، كە لە خەیاڵدان و یادەوەریتدان، بە جۆرێك كە بە شێوەیەكی تر و لە بەرگێكی تازەدا زیاتر گەشە بكەن" .
هەمیشە مرۆڤ، هەر یەكێكمان بەشێك لە سێبەرەكانى ئەوى دیكەى نزیك لە خۆمان لە یادەوەریدا دەمێنى، تا ئەو ئاستەى ئەو سێبەرە رەنگدانەوە و كاریگەرى بەسەر زۆر لایەنى ژیانمانەوە دەبىَ، (چۆمان ) لە هەموو ئەو وێستگە و دیمەنانەى باوكى (مامۆستا هەردى )، كە لە یادەوەریدا زیندوون، بزە و قاقا و تریقانەوەكانیەتى، كە وەك خۆى دەڵىَ هەرگیز لە بیریان ناكات " زوَرشت لە یادەوەری مندا هەن، كە بەردەوام هەریەكەیان بە جوَرێك (هەردی)م دێنێتەوە یاد، شتێك زوَر بیری دەكەم ئەوەیە، كە ئەو ژمارەیەك زوَر شیعری كلاسیكی لەبەربووو زوَرجاریش لەكاتی دڵخوَشی، یان توڕەیی، یاخود بێزاریدا لەبەرخوَیدا دەیگوتنەوە.. خەڵك هەیە لەو ساتەوەختانەدا نوكتەو پەندی بیر دێتەوە، ئەو لەو دەمانەداو لە نێو ئەو هەلومەرجانەدا شیعری بیر دەهاتەوە، ئەمە بوَ ئێمە زوَر خوَش بوو، چونكە دواجار ئەوە دەبێتە بەشێك لە پەروەردەی توَ، بوَ نموونە زوَرێك لەو شیعرانەی ئێستا لەبەرمن، لە ئاكامی ئەوە بوو، كە باوكم هەمیشە دەیگوتنەوە، جگە لەمە باوكم كەسێكی زوَر كراوەو دیموكراسیو خاكی بوو، باوەڕ دەكەی من تا ئەم دواییەش نەمزانیبوو، كە باوكم دەرچووی خانەی ماموَستایانی (ریفی) بووە لە بەغداو بوَتە ماموَستا، هەروام هەستدەكرد دەرچووی زانكوَ بێت، كە وام پێگوت زوَر پێكەنی (قاقایەكی زوَر خوَشو شرینی هەبوو)، گوتی بوَ نەتزانیوە باوكت خوَی خوَی پێگەیاندووە، بێگومان باوكم یەكێك بوو لە خوێندەوارەكانی سەردەمی خوَی، بەڵام كوڕێكی بەدبەخت، لە خێزانێكی هەژار، كوڕێكی تاقانەو بەردەوام نەخوَش لە باری تەندروستی، كەچی توانی خوَی خۆى پێ بگەیەنێ، بوَیە دەڵێم كەسێكی دیموكراسی بوو، چونكە هەر بوَ نموونە لە نێو منداڵەكانیدا زیاتر پشتگیری كچەكانی دەكرد، شتی دیكەى زوَر هەیە، بەڵام لە هەموو شتەكانی بە لای منەوە جوانترو زیندووتر، پێكەنیكەی بوو، زوَر زوَر بیری قاقاكەی دەكەم".
مەرج نییە چارەنووسى هەر هەموومان هاوشێوە بێت، با ئێمەى ئەندامانى یەك خێزانیش یەك هەلومەرجى ئابوورى و كۆمەڵایەتى كۆمان بكاتەوە، بەڵام دووریش نییە هەندىَ جار لە چارەنووسێكدا دوو كەسمان هاوبەش بین، (هەردى شاعیر )كە لە شاكارەكەى (رازى تەنیایى ) دیارە، گەنجایەتییەكەى لێوانلێو بووە لە بێهودەیى و نائومێدى، ئاخۆ (چۆمان ) بەودیوەدا چەندە بەو قۆناخەى تەمەنى خۆى ئاسوودەیە و تا چەند تیایا دەرگاكانى هیوا و ئومێد و ئاسۆكانى ژیانى بەڕوودا ئاوەڵا بوونە؟ " دەشێ لەم بوارەدا من خوَشبەخت بم، لەوانەیە مروَڤ لە كاروانی ژیانیدا هەندێ جار تووشی نائومێدی بێت، ئەوە نەك هەر لە عەشقدا، بەڵكو لە زوَر كایەی دیكەی ژیانیدا، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی كەسێكی گەشبینمو خوَشبەختانە زوَر دڵم نەشكاوە، لە كاتێكدا كە سەیری بەرهەمەكانی باوكم دەكەیت، هەست دەكەیت كەسێك بووە نەك لە پرسی دڵداری، بەڵكو لە پرسی چینایەتیش هەر دڵشكاو نائومێد بووە، بوَ نموونە ئەو كوڕە هەژارێك بووەو چەند جارێك داوای دەستی كچێكی كردووە، كە خوَشی ویستووە، دیارە ئەو كچە لە چینێكی دیكەی سەرووی ئەو بووە و بە كامى دڵ نەگەیشتووە، بوَیە زوَربەی چیڕوَكەكانی لەو بوارەداو تەنانەت لە ئاستی نەتەوەییشدا بە دڵشكان كوَتایی هاتووە، كە رەنگە ئەمانە سەرچاوەی نائومێدی ئەو بووبن، خوَشبەختانە ئەوە بەسەر مندا نەهاتووە".
(د.چۆمان )، كە تەوەرێكى تێزى دكتۆراكەى راوەستانە لەسەر كەسایەتى و ئاییندەى مناڵ و كارتێكەرە كۆمەڵایەتى و دەروونى و سیاسى و ئابوورى و كولتورى و فەرهەنگییەكانى لەسەر كەسایەتییەكەى، پێى وایە " خێزان بە تەنها ئەتوَمێكو بوونێكی سەربەخوَ نییە، بەڵكو خێزان بەشێكە لە كوَمەڵگە، بەشێكە لە سیستەمی یاساییو كولتوری، لە دەوڵەت، خێزان لەو شتەی كە دەتوانێ بوَ منداڵ بیكات سنووردارە، بوَ نموونە من خێزانێكم هەیە دەتوانێ پشتگیریم بكات، كە وەكو كچێك دەربكەومو زوَر شت بكەم، بەڵام ئەگەر لە دەرەوەی ئەوە، من بەتەنها كچێك بم، ئەوا ئەو كوَمەڵگەیە بە ترادسیوَنو عەقڵیەتو كولتورەكەی جوڵەو چالاكی من سنووردار دەكات، واتە هەتا ئەگەر لە نێو خێزانەكەی مندا ئەو سنوورو جیاوازییانە نەبن لە نێوان كوڕو كچ، بەڵام كە لەو چوارچێوەیەدا دەركەوتمو هاتمە نێو كوَمەڵگەو قوتابخانەو كارگەو زانكوَ، ئەو جیاوازییانە زەق دەبنەوە، كەواتە گومانی تێدا نییە كە خێزان بە تەنیا ناتوانێ هەموو شت بوَ منداڵ بكات، بەڵكو لە گەڵیدا سیستەمێكی گشتگیر هەیە، كە شێوەی تەونێكی جاڵجاڵوَكەییە، دەبێ گوَڕانو ریفوَڕم لە تەواوی بونیادو بیركردنەوەو مامەڵەی سیستەمەكە بكرێ، دیارە ئەم سیستەمەش لە یاساو كولتورو ئایینو ئاگاییو پەروەردەو كوَمەڵێ شتی تر پێكهاتووە، لەگەڵ ئەوەشدا نابێ ئەو راستییە بشارینەوە، كە خێزانی ئاگاو هوَشیار دەتوانێ تاكێكی تەندروست پەروەردە بكات، كە باوەڕو متمانەی بەخوَی هەبێت، توَ سەیری ئێمە بكە، ئەگەر هەریەك لەو ژنانەی كە ئیش دەكەین لە قسەی خەڵك بترسین، ئەوا لە ماڵ نایەینە دەرەوە، توَ كە باوەڕت بە خوَتو ئیشەكانت هەبووو خێزانەكەت ئەمەی فێركردیت نەترسیت، جاری وا هەیە هەندێ سنوور هەیە دەتوانی بیانبەزێنی، بوَیە دووبارەی دەكەمەوە، كە مەبەستی من لەو پروَسەیەدا تەنها لە ناو خێزان نییە، بەڵكو دەبێ هەوڵی گوَڕینی سەرجەمی سیستەمەكە بدەیت".
ئێمە كە تەنها لەناوەوەى هەناوى كولتورى خۆمان دەژین و درك بە دەركەوتە و دەرهاویشتە نەخوازراوەكانى دەكەین، بەلاى هەندێكمانەوە بە دەرچوون لە جوگرافیاى ئەو كولتورە ئیدى كێشە و جیاوازییە جێندەرییەكانى نێوان نێر و مێى كورد كۆتایى دێت و ناچار دەبن لە ساى كولتورى نوىَ و جوگرافیاى بۆ گوێزراوەدا بێنەوە سەر سفرەى گفتوگۆ و بەهاى مرۆییانە بدەنەدەوە یەكتر، كەچى بە گوێرەى لێكۆڵینەوەى (چۆمان)، ئاڵۆزى و گرفتە دەروونىو كۆمەڵایەتییەكانى مێینەى كورد لە تاراوگە چەندجار بارتەقا و زیاترى سەر شانى ئەو مێینە كوردەیە، كە لە نیشتمانى خۆیدا دەژى، ئەو لەبارەى نهێنى ئەو هاوكێشەیەدا دەڵى "من باسی یەكێك لە مەترسییەكان دەكەم، بەڵام بەر لەوە دەمەوێ بڵێم لە هەمان كاتدا گەلىَ ژنی كورد هەیە توانیویەتی زوَر سوود لە ئەوروپا وەربگرێت، مەترسیو ئاڵوَزی گرفتو كێشە بوَ ئافرەتی كورد لە ئەوروپا لەوێدایە، كە بە پێچەوانەی كوردستان كچو ژنی كورد لە دەرەوە دەرفەتی زوَری لە بواری ژیانو كاردا بوَ دەرەخسێو رەخساوە، كە لێرە خەونی پێوە بینیووە، بەمەش ئەو كچە لە سای ئەو هەلومەرجەدا دەتوانێ دە هەنگاو بچێتە پێشەوە، بەڵام زوَرجار لەو پروَسەیەدا خێزانی كچەكە دە هەنگاو گەڕاوەتەوە دواوە، ئەمەش بە بوَنەی ئەوەی كە خێزانەكەی پابەندەو دەستی بە كوَمەڵێ بەهاو دابونەریتو كولتوری كوَنەوە گرتووە، كە رەنگە لە وڵاتی خوَی هێندە پەیوەستیان نەبووبێت، كەچی كە دەچێتە هەندەرانو دوور لە خزمو كەسو ئایینو سروتە كوَمەڵایەتییەكانى دەژیێتو وەك پەنابەر هەست بە جیاوازیو چەوسانەوە دەكات، ئاكام دەستدەگرێ بە هەندێ رێوڕەسمی خێڵەكیو كوَنی خوَی، تا خوَی لەو كوَمەڵگایەی تێیدایە جیابكاتەوە، لەوەش زیاتر دەیەوێ مناڵەكانیشی وەك ئەوو زیاتر بەردەوامی بەو كولتورە خێڵەكییە بدەن، لە بەرامبەریشدا مناڵەكان لە دونیایەكی دیكەدا دەژینو خوازیاری ئەو پەیوەستبوونو بە پیروَزكردنە نین، ئا لەوێدا مەترسیو ئاڵوَزییەكان زیاتر دەبن، چونكە لەوێدا كەلێنی نێوان نەوەی تازەو نەوەی یەكەم (منداڵ – دایكو باوك) لە رووی كولتورییەوە كەلێنێكی زوَر زوَر گەورەیە، هەر ئەوەشە دیاردەی كوشتن لەوێ دروست دەكات".
كەم تا زۆر لە كوردستان جوڵە و بزاوتێكى ژنانە لە كوردستان هەیە بۆ داكۆكى كردن لە ماف و داخوازى ئافرەتان، ئیتر ئەو بزووتنەوانە ئاراستەكراو بن، یان ئیرادەگەرییانە، رێكخراوەكانى ژێر سایەى حزب و دەسەڵات بن، یاخود كۆمەڵ و رێكخراوە مەدەنییەكان، بەڵام پێدەچىَ هێشتا لە ئاستى فیكرى و سیاسى و فەلسەفییەوە هەڵگرى تیۆر و گوتارێكى مەعریفى نەبىَ، وەك ئەوەى بزووتنەوەى فێمێنستى دونیا دەینوێنىَ. لەم رووەوە (چۆمان هەردى ) واى دەبینىَ" بزووتنەوەی ژنانە، لەبەرئەوە نازانم ناوی بنێم فێمنستی یان نا، ژنانێكن كە ئاگان بە چەوسانەوە، چونكە شتێكی ئاشكرایە ئەو ژنانەی لەو بوارەدا كار دەكەنو چالاكگەرن، ئەوانە نین كە چەوساونەتەوە، یان دەچەوسێنرێنەوە، بەڵكو ئەوانەن كە بیر لە چەوسانەوەی خوشكو كەسو هاورەِگەزەكانی دەوروبەریان دەكەنەوە، كەواتە ئاگایی هەیە بەرامبەر بە چەوسانەوەی رەگەزی مێینە و لە بواری پراكتیكدا كاری بوَ دەكرێ، بەڵام كەمتر لە بزووتنەوەی فێمینیزم دەچێ، بەو پێیەى ئەو بزووتنەوەیە (فێمێنیزم) تەنها پراكتیك نییە، بەڵكو كوَمەڵێ تیۆریشە، كوَمەڵێ بەرهەمی فیكریو روَشنبیریشە، لە كاتێكدا بە داخەوە دەڵێم ئەگەر سەیری بەرهەمو چاپو بڵاوكراوەی رێكخراوەكانی ژنانو ئافرەتانی كوردستان بكەین، دەبینین كاری باش زوَر كراوە، وەك چالاكی، بەڵام لە رووی فیكریو تیوَرییەوە شتێكی ئەوتوَمان بەرهەم نەهێناوە، لەبەر ئەوە سەختە بڵێین لە كوردستاندا بزووتنەوەی فێمینیزم هەیە، دەشێ بڵێین بزووتنەوەی ژنان هەیە".
جەدەلێكى بەردەوام لە دونیاى نووسیندا ئەوەیە، كە ئاخۆ پەیوەندى نێوان زمانى نووسین و شوناس چییە و چۆن یەكەمیان دەتوانىَ دەربڕى دووەمیان بێت، بە مانایەكى دیكە ئاخۆ ئەوە تەنها نووسین بە زمانى دایكە دەتوانىَ لە ئاست بەرپرسیارێتى پاراستن و ناساندنى ئەو شوناسەدا بێت، یان بەدیوەكەى تردا زمانى دووەمیش، دەتوانىَ رۆڵ لە بەهادان بەو شوناسە ببینىَ، لەمەڕ جەدەلیەتى ئەو پەیوەندییەى نێوان زمانى نووسین و شوناسدا بەم چەشنە سەرنجەكانى دەخاتەڕوو "با یەك شت بڵێم، توَ هەموو شتەكانی منت خوێندوتەوە، زوَربەی ئەو نووسەرانەی لە وڵاتێكەوە بوَ یەكێكی دیكە كوَچ دەكەن، هەتا ئەگەر بە زمانی دایكی خوَیشیان بنوسن، ئەدەبیاتو بەرهەمیان دەبێتە بەشێك لەو وڵاتەی بوَی چوون، چونكە دوور نیە لەو وڵاتەدا ئەو بەرهەمە وەربگێڕدرێو خوێنەری هەبێت، كەواتە شوناسی ئەو نووسەرانە شوناسێكی جمكەیە، هەم نووسەری ئەو وڵاتەن، كە لێیەوە هاتوون، هەمیش نووسەری ئەو وڵاتەن، كە لێی دەژین، ئیتر ئێمە مروَڤین، بێگومان لە سای ئەو كولتورە نوێیەی تێیدا دەژین كوَمەڵێ گوَڕانكاریمان بەسەردا دێت، چ لە تێڕوانینمان بوَ دونیا، یان لە تێڕوانینی هونەریو ئەدەبیمانەوە، كەواتە لە یەك كاتدا بەرهەمەكە و مرۆڤەكە خۆى دەبێتە موڵكی هەردوو كوَمەڵگە (زێدو تاراوگە)، بوَیە پەیوەندی نێوان زمانو شوناسی نەتەوەیى، پەیوەندییەكی زوَر قوڵو ئاڵوَزە، بەڵام من یەك شت دەڵێم، راستییەكەی بوَ من ژنبوونو كوردبوون زوَر بەیەكەوە بەستراون، واتە چەوسانەوەی خوَم وەك ژنێك لە چەوسانەوەی خوَم وەك مروَڤێكی كورد لە یەكتری جیا ناكەمەوە، چونكە من لە تەمەنی گەنجێتیدا ئاوارەبووم، كە گەیشتمە بەریتانیا تەمەنم نوَزدە ساڵ بوو، لەوێ لەگەڵ ئەوەشدا كە عەرەبێكو توركێكو فارسێك وەكو من پەنابەرن، بەڵام بە ئاشكرایی دژایەتیم دەكەن وەكو كورد، جاران لە ترسی سەربازی عەرەبو تاوانەكانیان لە وڵاتەكەمان شوێنمان نەبوو، دواتر دەچیت لە ئەوروپا شتێكی دیكەی جیاواز لەو دونیاببینیو مامەڵە بدوَزیتەوە، بەڵام بەداخەوە لەوێش بە شێوازێكی دیكەو توندو دڵڕەقانە دژایەتی دەكرێى، ئەو شوناسە ئاسان نییە لەوێ جارێكی تر بوَ ئەوان تەزیف بكەیتەوە، بوَ نموونە لەوێ زوَر هەوڵم داوە برادەری عەرەب یان فارس، یاخود توركم هەبێت، چونكە توَ ناتوانی قین لە نەتەوەیەك بە تەواوی هەڵبگری، بەڵام دەبینی ئەو میكانیزمانەی لە كوردستاندا دژی شوناسەكەت خراونەتە گەڕ، لە ئەوروپاش بەشێوەیەكی دی دووبارە دەبنەوە، چەوسانەوەی ژنیش بە هەمان شێوە، من دەچمە ئەوروپا پێم وایە گرنگ ئەوەیە ئێمە تا چەند ئینتیمامان هەیە بوَ شوناسو نەتەوەو مێژوو جوگرافیایەك، گرنگ نییە بە چ زمانێك دەنوسین، توَ سەیركە بەشێكی زوَر لە كوردی باكور كوردی نازانن، بەڵام لە هەمان كاتدا كەسی ناسیونالیستن، كوَمەڵێ نووسەری هیندی هەن لە بەریتانیا، كە هەموویان بە ئینگلیزی دەنووسن، بەڵام هەموویان بە نووسەری هیندی دەژمێردرێن، بە كورتی پەیوەندییەكی زوَر ئاڵوَز لە نێوانی نووسینو شوناسدا هەیەو ناتوانم بڵێم ئەوەی بە زمانی خوَی نانوسێ، شوناسی خوَی ون كردووە".
بێگومان گۆڕینى فەزاى جوگرافى و كولتورى و گواستنەوەت بۆ ژینگەیەكى جیاواز لەوەى خۆت، راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ و بە شێوەیەكى ئەرێنى و نەرێنى كاریگەرى دەبىَ، لە وەڵامى پرسیارى ئەوەى ئاخۆ تاراوگە چ شتێكى بە (چۆمان) بەخشیوە و چیشیى لىَ سوندۆتەوە دەڵىَ "تاراوگە زوَر دەرفەتی بوَ رەخساندووم، لە رێگەی زمانی ئینگلیزیو خوێندنەوەو ناسینی كولتورێكی جیاواز، دەتوانم بڵێم لە بیركردنەوەو دونیابینیندا گەشەم كردووە، زوَر شت هەیە رەنگە لێرە بوَ من گرفتو لەمپەر بووبێت، لەوێ توانیومە لێیان دەربازبم، لە هەمان كاتدا تاراوگە ئاستێكی یان ستانداردێكی بوَ من دوستكردووە، كە چاوەڕوانی لە دیموكراسی دەكەم، بوَیە كە دێمەوە بوَ وڵات ئەو كێشەیەم هەیە بە چاوێكی دیكە دەیبینم، لەوانەیە زوَر شت هەیە لەوێ هەستم پێ نەكردبێت وەك دەڵێن هەندێ شت هەیە گاوری پێ موسڵمان دەبێ، من لە وڵاتێك دەژیم بە تێگەیشتنە كولتورییەكەی ئێمە هەمووی گاورن، بوَ من زوَر لە موسوڵمانەكان باشترن، كەچی كە دێیتەوە شتێكی دیكەیە، بێگومان تاراوگە خەفەتیشی هەبووە، بوَ نموونە من بچوكترین ئەندامی خێزانەكەمم دەچمە دەرەوە و دەبمە وەڕگێری دایكو باوكو چاوساغیان دەبمو بەرپرسیارێتی هەموویان بەسەر شانمەوە بووە، كە لێم دەقەومێ، كە نەخوَش دەكەوم، كە ماڵ دەگوێزمەوە كەسێكم نییە یارمەتیم بدات، ئەمانەش بوَ خوَی گرفتنو دەرئەنجامی دیكەیان هەیە".
(چۆمان هەردى) ماوەیەك سەرقاڵى توێژینەوەیەك بوو لەسەر قوربانى و پاشماوەكانى ئەنفال، بۆ ئەوەى بزانین گەیشتۆتە كوىَ و لەوەدا مەبەستیەتى چى بڵىَ، وا وەڵامى داینەوە" خاڵی دەستپێكردنی من بوَ ئەو لێكوَڵینەوەیە لەوێوە هات، كاتێ سەیری سەتەلایتی كوردستانو كوردساتم دەكرد، بە تایبەتی ئەو بەرنامانەی لەسەر ئەنفال بوون، كوَمەڵێ پرسیارم لەلا دروست بوون لەسەر ئەزموونی ژن، ئێمە دەزانین چیروَكو داستانی ئەنفال، كە وەك نەتەوەیەك بوَ خوَمان بەرهەممان هێناوە، لە كوَمەڵێك فاكتەر پێكهاتووە،(182) هەزار قوربانیو چوار هەزارو ئەوەندە گوندی وێرانكراوو كیمابارانو گوَڕی بە كوَمەڵ، لەونێوەدا ئەوەی سەیرو جێگەی تێڕامانە هیچ باسی ئەزموونی ژنی ئەنفال نەكراوە، نەك هەر ئەوە، پروَسەكە لە سەقفێكی زەمەنی دیاریكراودا چڕ دەكرێتەوە، كە بەڕای من ئەو پروَسە شوومە لە (1988) كوَتای پێنە هات، بەڵكو پڕوَسەیەكە دەرەنجامو دەرهاوێشتەكانی تا ئێستاش ماون، جیاكردنەوەی ئەوەش لە ئەنفال، كارەساتێك بوو عەرەب بەسەر كوردی هێنا بەو شێوە سادەییە نییە، ئەوە نییە دوای راپەڕینیش قوربانیەكان هەر بەدەستیەوە دەناڵێنن، پێم وایە ئەوە چیروَكی درێژبوونەوەی ئەنفالە، كە ناكرێ لە یادی بكەین، كەواتە ئەگەر مێژوو دەسەڵاتداران دەینوسنو بە شێوازێك، كە لە رووی سیاسیو ناسیونالیستی لە بەرژەوەندی خوَیان بێت، ئەوا نووسینەوەیەكی ناكامڵ دەردەچێ، بوَ نموونە كاراكتەر گەلێكی زوَری قوربانی ئەو پروَسەیە دەخرێنە پەراوێز، بە تایبەتی ژنانو منداڵان، بوَیە بوَ من گرنگ بوو بە شێوەیەكی مەیدانی بچم سەر لەنوێ ئەو چیروَكانە لە دەمی قوربانیەكان خوَیان ببیستمو سوودیان لێوەرگرم، تا ئێستا دوو بەشم لێ تەواو كردووە، بەهەر حاڵ لە پروَسەی ئامادەكردنو نووسینی ئەو لێكوَڵینەوەیەدام وەكو كتێبێكی سەربەخوَ".
زۆرجار باس لەوە دەكرىَ كە گوتارى سیاسى كوردى لە پشتى زیندووكردنەوەى ئەو یادەوەرییانە مەرامێكى سیاسى و بەرژەوەندییەكى ئایدیۆلۆژى هەیە و تەنانەت ماس میدیاى كوردیش ساڵانە تەنها وەك كاڵا مامەڵەى لەگەڵ دەكات، لەم رووەوە (چۆمان) پێى وایە " بێگومان ئەوە یەكێكە لە كێشە گەورەكانی خوێندنەوەو تەوزیفكردنەوەی ئەو شێوە كارەساتانە، نەك هەر لەوڵاتی ئێمە، بەڵكو لە تەواوی ئەو شوێنانەی توندوتیژیان تێدا رووداوە، كارەساتی دژە مروَییو جینوَسایدی بە خوََیەوە بینیووە، گوتارێكی زوَر توندی ناسیونالیستی بەرهەم دەهێنرێ، كە شتەكان تەنها بە رەشو سپی دەبینێ، ئێمەی قوربانیو ئەوانی دوژمن، ئەمە شتێكە ناڕەوایە، ناڕەوایە، یەكەم لەبەر ئەوەی ئێمە بە خوَمان قوربانیەكانمان كردوَتە قوربانی، یارمەتیمان نەداونو فەراموَشو پەراوێزمان كردوونو زوَر شت هەیە بوَمان نەكردوون، كە پێویستنو لە تواناماندا بووە بوَمان نەكردوون، دووم شتیش ئەوەیەن كە شتەكان وا ئەبەستراكتانە رەشو سپی نین، چونكە یەك دونیا كورد بەشداری ئەو پروَسەیان كردووە لە ئەنفالكردنی هاوزمانو هاوڕەگەزی خوَیاندا، توَ ناتوانی هاوكێشەكە وا لێبكەی (عەرەبو كورد) (حكومەتی بەعسو كورد)، سێیەم دیوی ئەوەیە، باشە كە تا ئێستا ئەنفال كوَتایی نەهاتووە ئێمە هیچمان بوَ كردوون بوَ ئەوەی چاكی بكەینەوەو شوێنەوارەكانی بسڕینەوە، لە پروَسەی تەندروستكردنەوەی باری دەروونیو هەلومەرجی كوَمەڵایەتیو ئابووری قوربانیەكانیو ساڕێژكردنەوەی برینەكانیان، بە داخەوە نەمانكردووە، لەبەر ئەوە گرنگ لەوێدایە كە شتەكان هیچ كات رەشو سپی نینو قەت نابێ ئەو راستیانەمان لە بیر بچێو هەوڵی شاردنەوەیان بدەین لە پشتی گوتاری ئایدوَلوَژی قوڕمیشكراوەوە".
دەڵێن لەبەر ئەوەی كچی بچووكو دوا منداڵی خێزانەكەى بووە، لەلایەن ئەندامانى خێزانەكە نازى زوَر كێشراوە و رەنگە ئێستاش بە جۆرێك لە جۆرەكان نازاندە بىَ، ئەو راكەى پشت راستكردەوە و گوتى " بە خوا راستە، بەردەوام لە ناو خێزانەكەمدا زوَر زوَر نازم كێشراوە، لەلایەن هەموو ئەندامان پشتیوانیم لێكراوە، بە تایبەتی (كاكە رێبین)، من مناڵبووم لە دەوروبەری دوانزەو سیانزە ساڵی، بەردەوام هانی دەدام بوَ خوێندنەوەو موتاڵاكردن، لەبەر ئەوە زوَر مەمنونی ئەوانم".
دواجار لە وەڵامى پرسیارى ئەوەى، ئاخۆ لە نێوان دونیاى شیعرو فەلسەفەو لێكوَڵینەوەی كوَمەڵایەتیدا، هەست دەكات زیاتر سەر بەكامیانە، (چۆمان) دەڵىَ " بە گشتی من خوَم وەك نووسەرێك دەبینم، نووسینی ئەدەبی زوَر چێژی لێوەردەگرم، بەڵام لێكوَڵینەوەی ئەكادیمیش بە شێوەیەكی دیكەی نووسین دەزانم، لەبەر ئەوە هەر هەموویان بە بواری نووسین دەزانمو سەر بە هەموویانم".
